Table Of Content

ARCHIWUM FILOMATÖW L i sty z wiçzienia Zebrai, opracowal i wstçpem opatrzyl Zbigniew Sudolski Wydawnictwo ĮaPcfagRĮ Warszawa 2000 © Copyright by Zbigniew Sudolski and Wydawnictwo Ancher Warszawa 2000 Projekt graficzny okladki Joanna Chmielewska Indeks opracowai Zbigniew Sudolski Material ilustracyjny wybral i opracowai Zbigniew Sudolski Wydanie publikacji dofinansowane przez Komitet Badati Naukowych Wydawnictwo ANCHER 04-691 Warszawa ul. Paczkowska 40 tel. (22) 812 16 79 ISBN 83-85576-25-8 Sklad komputerowy Agencja BROKER - tel./fax (22) 619 92 71 Druk i oprawa: Tel. (0-22) 613 21 65 Informacje wstępne Kolejny tom Archiwum Filomatów, chronologicznie naj- wczesniejszy, następujący po pięciotomowym wy danių Kores- pondencji Filomatów 1815-1823 (Wilno 1913, wyd. Jan Czu- bek), zawierający Listy z więzienia (1823-1824), može byč wy- dany dopiero obecnie, po opublikowaniu trzech tomów Listów zzeslania (Warszawa 1997-1999), gdyz materiaiy do tego tomu wylaniaiy się dopiero w trakcie licznych kwerend, podrózy i lektur prowadzonych w ciągu ostatnich pięciu lat. Materiai zgromadzony w tym tomie nie jest obszerny; jest to objętošciowo tom skromny, na co wplynęlo kilka czynników. Przede wszystkim musimy sobie uswiadomic i mamy na to liczne dowody w tekstach zachowanych listów, ¿e z uwagi na trwa- jące sledztwo, filomaci i filareci niszczyli na biežąco odbierane listy, by nie obciąžač się dodatkowo i nie dostarczač dowodów „winy” srožącej się Komisji Sledczej. W ten sposób nie docho- wala się z pewnošcią znaczna częšč listów. Ocalaly raczej listy pisane z więzienia, nie dochowaly się natomiast listy pisane do uwięzionych, te ze zrozumialych względow byly natychmiast niszczone, by podczas licznych rewizji w celach nie wpadly w niepowolane ręce. Ponadto zaginęla w calošci więzienna kore- spondencja Jana Czeczota, Adama Suzina, Franciszka Malew- skiego i częšciowo Jozefą Jezowskiego; wszyscy oni pisali dužo z zeslania, nie ma natomiast šladu po ich korespondencji z okresu więziennego. Dodatkowo szczuplošč zespolu listów więziennych tlumaczy fakt, že obejmują one bardzo wąski okres czasowy, bo zaledwie dziesięciomiesięczny - od paž- dziernika 1823 do wrzesnia 1824 roku. Znaczna częšč tej kore- 5 Informacje wstępne spondencji zachowala się dzięki niezwyklym zabiegom, kopio- waniu i ukrywaniu materialów oraz pošwięceniu Onufrego Pie- traszkiewicza. Zachowane rękopisy z miesięcy więziennych po- zwolily edytorowi na uloženie ich w kilku grupach wedlug auto- rów i adresatów. Uloženie wszystkich listów w ciągu chronolo- gicznym nie wydawalo się sluszne, gdyž uklad taki zatarlby calkowicie mozliwosc charakterystyki osobowosci piszących. Osobowosci tak silnych, wylaniających się z poszczególnych ze- spolów autorskich. Osobny, pierwszy zespól tekstów tworzą Utwory poetyckie (15 sztuk) napisane w więzieniu; wsród nich z pewnošcią rewe- lacją są dwa pierwsze teksty, zupelnie dotąd nieznane, o do- mniemanym autorstwie Adama Mickiewicza, z dužymi cecha- mi autentycznošci. Každy z wyodrębnionych zespolów poprze- dza wstęp informujący o zawartosci i charakteryzujący prezen- towane materialy. Material epistolarny tworzą następujące grupy tekstów: ListyTomaszaZana, zgrupowane w trzech odrębnych zespolach, zaležnie od adresatów: I Listy do rodziny z dodatkiem zawierającym list Stefana Zana do rektora Jozefą Twardowskiego w sprawie uwięzione- go brata oraz zeznanie majątkowe Tomasza Zana zložone w paždzierniku 1824 r. II Listy do Zofii Malewskiej z Dodatkiem zawierającym je- dyny zachowany list adresatki do Tomasza Zana. III Listy do filomatów i filaretów z dwoma Dodatkami: 1 Trzema instrukcjami zredagowanymi przez O. Pietraszkie- wicza wg wskazan Tomasza Zana, a przeznaczonymi dia Fran- ciszka Malewskiego. 2 Dwoma listami Ludwiki Kostrowickiej do Tomasza Zana. Listy Kazimierza Piaseckiego do filomatów i fila retów, zachowane w najbardziej obszernym zespole z Dodat kiem zawierającym dwa listy: Kazimierza Piaseckiego do Marii Malewskiej (jeszcze to jeden obok korespondencji T. Zana z 6 Informacje wstępne Zofią Malewską šlad rozvvijających się uczuč, ktorych mūry więzienne nie są w stanie zahamowač), oraz Pauliny Piaseckiej do brata. Listy Filomatow i Filaretow doOnufrego Pie- traszkiewicza zDodatkiem zawierającym dwa listy: Alek sandra Mickiewicza do Adama Mickiewicza i Ignacego Do- meyki do Teodora Lozinskiego. Listy Stanislawa Kozakiewicza do Filaretow. Listy rožne adresowane do Stanislawa Koza- kiewicza. Tych pięč odrębnych zespolow epistolarnych wraz z Mo kiem zawierającym Utwory poetyckie dostarcza materialu do obszernego eseju wstępnego pt. Filomaci i Filareci w więzieniu, otwierającego tom korespondencji więziennej. Tom zamyka A n e k s, w ktorym znalazly się m.in. zeznania zložone podczas šledztwa przez Jana Jankowskiego i Adama Mickiewicza, oraz akta związane z uwolnieniem poety, a takže liczne spisy czlonkow Związku Filomatow, Filaretow, Zvviązku Przyjaciol, spisy uwięzionych wg ich rozmieszczenia w więzie- niach wilenskich, sentencja wyroku w sprawie Filomatow i Fi- laretow itp. Szczegolne znaczenie w calej korespondencji filomacko-fi- lareckiej, takže i w Listach z więzienia, mają przewijające się wątki mickiewiczowskie, mowiące o niezwyklym miejscu twor- czošci autora Piešni Filaretdw, Toastow i innych wierszy w šwia- domošci uwięzionej mlodziežy; wzruszająca j ėst troska o och- ronę niezwyldego przyjaciela, wypracowanie wspolnej linii jego obrony, konsekwentne ukrywanie jego autorstwa i przere- dagowywanie oraz minimalizowanie zawartych w jego utwo- rach trešci. Mimo zabiegow Komisji Šledczej nie udalo się jej udowodnič autorstwa Piešni Filaretow. Więzienia w j akich zna- ležli się cztonkowie Towarzystwa Filomatow i Filaretow stają się specyficzną okazją do zwarcia szeregow, sprawdzenia w žy- ciu wyznawanych idealow i ksztaltowania osobowošci. Nie ma 7 Informacje wsfypne potrzeby prezentowania w tym miejscu glównych bohaterów tego tomu Archiwum; podstawowe informacje znajdzie Czy- telnik we wst?pach do poszczególnych zespolów. * Na ostateczny ksztait edytorski tego tomu wplyn?ly do- swiadczenia i ustalenia przyj?te juz w tomie Archiwum wyda- nym pod red. Prof. Czeslawa Zgorzelskiego w 1973 roku pt. Na zeslaniu, jak i wydanych w latach 1997-1999 trzech tomachLi stów z zeslanìa. Starano si? przede wszystkim zachowac maksy- maln^ wiernosc tekstów listów z autografami, tak by nie znie- ksztaicac wymowy i j?zyka ich autorów. Dlatego tez moderni- zacj? pisowni ograniczono do minimum, d^z^c do zachowania wymowy indywidualnej i regionalnej, a nawet zachowuj^c cechy obyczajowosci odbijaj^cej si? w pisowni autorów listów. Modernizacji poddano nast?puj^ce charakterystyczne cechy zapisu: 1. Liter? x wyst?puj^C4 w takich np. slowach jak xiqdz, exa- min, zast^piono literami ks i gz. 2. Zmodernizowano pisowni? etymologiczn^ bezokoliczni- ków: módz, strzedz itp. oraz przyrostków: -ztwo, -dztwo, -zki, -dzki. 3. Unowoczesniono pisowni? fonetyczn^: przyimka z przed bezdzwi?cznymi i przedrostków: bez-, roz-, z-, jak np. s sobq, s cicha itp. 4. Modernizowano i oraz y oznaczaj^ce jot?, zachowuj^c jednak cechy wymowy w takich zapisach jak: cywilizacya, organizacya, kolizya, Rosya itp. 5. Zmodernizowano zapisy zów takich np. wyrazach jak: komurka, bóty. 6. W zakresie iqcznego lub rozi^cznego pisania wyrazów stosowano konsekwentnie ortografi? wspólczesn^. 7. Zachowano wiernosc wobec autografów w zakresie zna- ków diakrytycznych, zapisu samoglosek nosowych w kon- 8 Infonnacje vvstępne cowkach rzeczownikow, wahania w zakresie old, a takze spolglosek zmiękczonych. 8. Zrezygnowano z podwajania spolglosek w wyrazach ob- cego pochodzenia. 9. Pozostawiono e pochylone i nie modernizowano konco- wek em, emi w narzędniku i miejscowniku przymiotnikow rodzaju męskiego i nijakiego. 10. Ujednolicono niekonsekwentnie stosowane zapisy z du- zych liter w zwrotach grzecznosciowych, tytulach, naz- wach instytucji i urzędow, personifikacjach, jak rowniez w slowach nacechowanych ekspresją. Konsekwentnie tež wprowadzono zapis z dužej litery w zaimkach osobowych odnoszących się do adresatow. Przypadkowe i niczym nieuzasadnione zapisy z dužej litery poddano modernizacji. 11. Zmodernizowano zupelnie przypadkową i dowolną inter- punkcję tekstow. Pozostawiono jednak charakterystyczne wykrzyknienia, zapytania, niektore dwukropki i myslniki. Wprowadzono do tekstu cudzyslowy w przypadku cyto- wania. 12. Dąžono do zachowania ukladu graficznego rękopisu, nie- kiedy jednak w wypadku zbyt dlugich fragmentow tekstu zaistniala potrzeba wprowadzenia akapitow dla zasygna- lizowania nowych trešci. 13. Wprowadzono trzy rodzaje nawiasow: nawiasy okrągle () pozostawiono najczęšciej zgodnie z zapisem autografow; nawiasy ostrokątne < > zastosowano dla slow i fragmen tow tekstu pierwszej, przekrešlonej i zaniechanej redak- cji, ktorą tu w nawiasach tych przywrocono; nawiasy kwa- dratowe [ ] wprowadzono dla wszystkich fragmentow usz- kodzonych, niemozliwych do odczytania itp. Oczywiste blędy ręki czy charakterystyczne cechy zapisu zaznaczono wykrzyknikiem w klamrach [!]. Przy nazwiskach, slowach i realiach wymagających objaš- nien wprowadzono numeracje odsylającą do przypisow poda- 9 Informacje wstgpne nych po liscie. Przypisy odautorskie w listach i dopiski margi- nalne oznaczono gwiazdk^, odsylaj^c na koniec strony. Kazdy tekst opatrzono metryczk^ proweniencyjn^. Indeks nazwisk na koncu tomu wskazuje strony wyst?powania danej osoby w tekscie, a druk „tlusty” sygnalizuje miejsce dokladnej informacji o tej osobie. * Na zakonczenie tych uwag wst?pnych zamykaj^cych edycj? Archiwum Filomatow z ich korespondencj q wi?zienn^ i zeslan- czq poczuwam si? do milego obowi^zku, by zlozyc gor^ce podzi?kowanie Komitetowi Badan Naukowych za pomoc finan- sow^ w przeprowadzonych badaniach, jak i w sfinansowaniu kosztow wydawniczych. Wydawnictwu Ancher dzi?kuj? za znakomitq wspolprac? i dbalosc o poprawnosc tekstu, terminowosc planowanych prae, oraz jak najlepsz^ opraw? grafiezn^. Szczegolne stowa podzi?kowania winienem osobom, ktore w tym tomie wspieraly mnie w odczytaniu i tiumaczeniu drob- nych fragmentow w j?zykach obcych: Jacinskim - Doktorowi Jerzemu Mankowskiemu, rosyjskim - Pani Julii Jelisiejewej, niemieckim - Doc. dr Piotrowi Roguskiemu, francuskim - Zonie mojej Urszuli Sudolskiej. Z.S. Warszawa, na przelomie 1999/2000 roku. Filomaci i Filareci w więzieniu „...z tiwogą i rozpaczą nawet pizychodzi nam dotykač się zaslony przyszlošci, jednakže tak czyničpowinnismy i czynič nieprzestaniem. /.../ Pasowanie się nasze dzisiejsze z zamiarami, nadzieją i rozpaczą nie umknie nigdy z naszej pamięci, pozostanie na przyszlošč mile w duszy naszej swiadectwo, žešmy w mlodošci naszej czuli, myšleli, dzialali, jakprzystawalo na prawdziwych ludzi, Polaköw i przyjaciöl ” (J. Jezowski do A. Mickiewicza 26 №17 FV1821) Wlasciwie zamiast „w więzieniu”, naležaloby može užyč okrešlenia: „w kozie”, tak bowiem zwyklo się wöwczas mowic. Warto przypomnieč, že nawet Wielka Improwizacja A. Mickie wicza nosiia początkowo tytul: Improwizacja w kozie. Dziš zwrot „w kozie” brzmiaiby jednak humorystycznie i po sztubac- ku, dlatego odwolajmy się raczej do wspolczesnego nam stow- nictwa, nie deprecjonujmy znaczenia tych niezwykiych wyda- rzen, ktore towarzyszą osadzeniu „w kozie”, a ktore odegraiy tak istotną rolę w ksztaltowaniu naszej narodowej swiadomo- šci. Od polowy roku 1815 zaczęla naplywac do Wilna celem podjęcia studiow w Uniwersytecie Wilenskim nowa generacja mlodziezy „urodzonej w niewoli, okutej w powiciu”, na ktorej piętno tradycji rodzinnego domu, postawy dziadow i ojcöw wobec ostatnich zrywow niepodleglosciowych, wycisnęlo swoj najcenniejszy stygmat. Nowa rzeczywistosc, w niczym nie osla- biając tęsknot za wolnošcią, zobowiązywala jedynie do więk- 11 Filomaci i Filareci w więzieniu szej czujnošci i wzmozonej ostrožnošci. Musimy o tym pamię- tač, by nie dač się zwiesc pozorom. Wszystkie niepokoje, tęsk- noty i nadzieje tej miodziežy wyraza w peini fragment filomac- kiego listu Jozefą Jezowskiego do Adama Mickiewicza z 1821 roku - troska o przyszlošč kraju i jego obywateli staje się w nim problemem naczelnym. Silne zakorzenienie w tradycji niepod- leglosciowej, w nowej rzeczywistosci zobowiązywaio do wzmo zonej troški o fundamentalne wartosci moraine, ktorych za- chowanie gwarantowalo wlasciwy wybor postaw o kolosalnym znaczeniu przyszlosciowym. Dlatego tez pozorne pozostawa- nie spraw niepodleglosciowych w cieniu problematyki moral- no-dydaktycznej nie powinno ani dziwic, ani zaskakiwac; w miarę uplywu miesięcy i lat, wbrew skladanym deklaracjom, dąženia te coraz wyrazniej dochodzily do glosu. Zawiązane 1/13 paždziernika 1817 roku w Uniwersytecie Wilenskim Towarzystwo Filomatow mialo z początku Charak ter wąskiego, przyjacielskiego stowarzyszenia, ale jego ewolu- cja w kierunku konspiracji politycznej byla nieuchronna. Sama etymologia filomatow nawiązująca do greckiego znaczenia „milošnicy nauki” swiadczy o ¿ywotnosci na gruncie wilenskim idei oswiecenia z jego racjonalizmem, kultem nauki, utopiz- mem moralnym, przekonaniem o roll wychowania i przyjažni w stosunkach międzyludzkich, jak rowniez jako powolana przez mlodych jest wyrazem romantycznej wiary w nieuchronnošč zbližającej się przemiany. Filomatyzm wychodząc od umilowa- nia regionalizmu i narodowosci, samoksztalcenia i samodosko- nalenia moralnego, ku uswiadamianiu sobie potrzeby pracy dla „dobra i pomyšlnošci kraju” przejawiającej się przede wszystkim w oddzialywaniu na mlodziez i w trosce o poziom kadry na- uczycielskiej i nauczania, zmierzal ku coraz wyražniejszemu artykulowaniu ambicji niepodleglosciowych. Swietnie wyrazil to Tomasz Zan w lišcie do Onufrego Pietraszkiewicza z 6/18 kwietnia 1824 r., kiedy pisal: my nie tworzylismy czasu, czas nas utworzyl. Od r. 1813 ciągle bye musialy towarzystwa: fajek, bilardu, repetycji, kazek, 12