Archeologische opgraving Oudeschans 5-11, Amsterdam

125 Pages·2017·8.62 MB·English

Van buitenpolder tot Uilenburg
Archeologische Opgraving
Oudeschans 5-11, Amsterdam (2008)
AAR (Amsterdamse Archeologische Rapporten) 59, 2011

AAR 59

Van buitenpolder tot
Uilenburg

Archeologische Opgraving
Oudeschans 5-11, Amsterdam (2008)

AAR (Amsterdamse Archeologische Rapporten) 59, 2011
Jerzy Gawronski, Ranjith Jayasena

AAR 59 Gemeente Amsterdam
Bureau Monumenten & Archeologie
Oudeschans

Inhoud
Basisgegevens 4
1 Inleiding 5
2 Achtergronden en vraagstelling 6
2.1 Achtergronden 6
2.2 Vraagstellingen en methodiek 13
3 Sporen en structuren 15
3.1 Fase 1: ophogingen 1525-1575 15
3.2 Fase 2: ophogingen en aanleg Uilenburg 1575-1593 18
3.2.1 Oudeschans 7 18
3.2.2 Oudeschans 9 18
3.3 Fase 3: scheepstimmerwerven 1593-1620 19
3.3.1 Oudeschans 7 19
3.3.2 Oudeschans 9 19
3.4 Fase 4: Bebouwing 1620-1750 19
3.4.1 Oudeschans 7 19
3.4.2 Oudeschans 9 22
3.5 Fase 5: bebouwing 1750-1900 27
3.5.1 Oudeschans 7 27
3.5.2 Oudeschans 9 27
4 Vondsten 29
4.1 Methodiek 29
4.2 Ophogingslaag S 30 (1525-1550) 30
4.3 Ophogingslaag S 23 (1560-1570) 31
4.4 Ophogingslaag S 28 (1575-1600) 37
4.5 Ophogingslaag S 20 (1600-1625) 37
4.6 Beerput S 11/13 38
4.6.1 Fase 1 (1620-1660) 40
4.6.2 Fase 2 (1700-1730) 48
4.6.3 Conclusies beerput S 11/13 49
4.7 Goot S 21 (1700-1730) 50
4.8 Overige contexten 51
5 Conclusie 53
6 Literatuur 70
Bijlage 1 Sporen 72
Bijlage 2 Vondsten 64
Bijlage 3 Deventer systeem catalogus 87

3
AAR 59 Gemeente Amsterdam
Bureau Monumenten & Archeologie
Oudeschans
Basisgegevens
Plangebied Oudeschans 5-11, ‘Granaat’
Adres Oudeschans 5-11
Kadaster ASD14 R 05515
RD-coördinaten NW 123.693 / 487.290
NO 123.698 / 487.229
ZW 123.602 / 487.243
ZO 123.655 / 487.184
TOPO-code BMA OS4
OM-nummer 30038
Opdrachtgever BAM Utiliteitsbouw BV regio Noordwest
Bevoegd gezag Gemeente Amsterdam,
Stadsdeel Centrum
Uitvoerder Gemeente Amsterdam,
Bureau Monumenten & Archeologie
Beheer en plaats documentatie Gemeente Amsterdam,
Bureau Monumenten & Archeologie

1 Het plangebied Oudeschans 5-11 binnen het stadsdeel Centrum

4
AAR 59 Gemeente Amsterdam
Bureau Monumenten & Archeologie
Oudeschans
1 Inleiding
In 2008 werd de locatie Oudeschans 5-11 gesloopt vanwege een herinrichting met
nieuwbouw. De percelen bevinden zich in een stedelijke zone met een hoge
archeologische verwachting. De bouwwerkzaamheden zouden leiden tot verstoring van
de bodem en daarmee ook van mogelijk aanwezige archeologische resten. Voor
documentatie en berging van archeologische overblijfselen was na de sloop een
Archeologische Opgraving (AO) ingepland. De Afdeling Archeologie van Bureau
Monumenten & Archeologie (BMA) heeft het veldonderzoek van 21 juli t/m 1 augustus
2008 uitgevoerd. Vanwege bouwtechnische beperkingen ten aanzien van de stabiliteit van
de belendende panden werd de opgraving gericht op de middelste percelen Oudeschans
7 en 9 die compleet konden worden onderzocht.

2 Het plangebied met de twee archeologische werkputten binnen de topografische situatie van 2008

5
AAR 59 Gemeente Amsterdam
Bureau Monumenten & Archeologie
Oudeschans
2 Achtergronden en vraagstelling
2.1 Achtergronden
De Oudeschans is een waterweg die in 1516 is aangelegd in een gebied dat tot het einde
van de 16de eeuw buiten de oostelijke stadsgrens lag. Amsterdam werd in die periode
begrensd door een stenen muur waarvan de aanleg in 1482 was gestart en die in het
westen langs het Singel liep en in het oosten langs de Kloveniersburgwal en de
Geldersekade. In het schootsveld van de muur aan de oostzijde lag het havengebied de
Lastage, dat aan de oostkant door de Oudeschans werd begrenst (afb. 3). Dit belangrijke
industriegebied had zich sinds de 14de eeuw ontwikkeld en werd bij de bouw van de
stadsmuur buiten de stad gesloten. Verzoeken van de Lastagiërs om hun bij belegeringen
kwetsbare gebied binnen de stadsomwalling te krijgen vonden geen gehoor bij het
stadsbestuur. Wel werd als veiligheidsmaatregel de Oudeschans gegraven die met de
Zwanenburgwal een verdedigingsgracht vormde tussen de Amstel en het IJ, met een
versterking aan de IJ-zijde, de Montelbaanstoren.1 De Lastage was toen niet het enige
buitenstedelijke bebouwde gebied. Ook langs uitvalswegen zoals de Sint Anthoniesdijk en
de Haarlemmerdijk verrezen gaandeweg huizen en werkplaatsen. Omstreeks 1550 waren
er circa 200 woningen buiten de muren (pakhuizen, molens en andere aan werkplaatsen
gerelateerde bouwsels niet meegerekend). Het aantal huizen binnen de stad zou in 1546-
1562 verdubbelen tot ongeveer 5700. In 1565 ontstonden de eerste plannen voor een
nieuwe omwalling.2 Alhoewel de uitvoering nog enkele decennia op zich zou laten
wachten, zijn in hetzelfde jaar al wel diverse kleinschalige verbeteringen uitgevoerd,
waaronder het versterken van de westelijke kade van de Oudeschans vanaf de
Montelbaanstoren tot aan de Sint Anthoniesdijk.3

3 De stadsplattegrond van Jacob van Deventer uit 1560 met de dichte stedelijke structuur binnen de stadsmuur.
In het detail (rechts) is de Lastage direct buiten de stadsmuur weergegeven als een open gebied met een
rafelige oeverzone en rechts daarvan de verdedigingsgracht de Oudeschans. Aan de oostzijde van de
Oudeschans ligt de buitenpolder tussen de Sint Anthoniesdijk (onder) en het IJ (boven). Het plangebied bevindt
zich op de oostoever van de Oudeschans (met pijl gemarkeerd; vergelijk afb. 5)

1
Speet 2004, 98.
2
Speet 2004, 96-97, 107.
3
Van der Laan en Bessem 2008, 257.

6
AAR 59 Gemeente Amsterdam
Bureau Monumenten & Archeologie
Oudeschans

4 De Oudeschans met rechts de Lastage en de Montelbaanstoren op de hoek met de IJ-oever en links, waar de
koeien grazen, het buitendijkse land tussen de Sint Anthoniesdijk en het IJ. Detail van de stadsplattegrond van
Cornelis Anthonisz, 1544 (Stadsarchief Amsterdam)

De oostkant van de Oudeschans lag in de 16de eeuw in de buitenpolder tussen
de Sint Anthoniesdijk, thans Jodenbreestraat, en het IJ. Dit gebied werd tegen het water
van het IJ beschermd door een zomerdijk die vanaf de Sint Anthoniesdijk ter hoogte van
de tegenwoordige Sint Anthoniessluis noordwaarts langs de oever van de Oudeschans
liep en bij de IJ-oever afboog richting oosten. Dit dijklichaam, dat niet meer was dan een
verharde en iets verhoogde weg, staat afgebeeld op de stadsplattegronden van Cornelis
Anthonisz uit 1538 en 1544 en die van Jacob van Deventer uit 1560 (afb. 3, 4, 5).

5 Detail van de stadsplattegrond van Jacob van Deventer uit 1560 geprojecteerd op de topografie van 2008. Het
plangebied (rood omlijnd) ligt achter de zomerdijk aan de Oudeschans en wordt noord-zuid doorsneden door
een perceelsscheiding of sloot.

7
AAR 59 Gemeente Amsterdam
Bureau Monumenten & Archeologie
Oudeschans
De buitenpolder was loodrecht op de Sint Anthoniesdijk verkaveld in langgerekte
percelen die van elkaar werden gescheiden door sloten. Deze weren werden niet alleen
als weidegrond gebruikt, zoals de koeien op de kaart van Cornelis Anthonisz suggereren
(afb. 4), maar tevens voor bewoning en werkplaatsen. In het kohier van de 100ste
penning uit 1569, een belastinginning, worden hier een huis met schuur, een leegstaand
huis, een loods, een tuin en zeven onbebouwde erven vermeld.4 In 1591, voorafgaand
aan de grootschalige stadsvergroting van de Tweede Uitleg, waren de twee meest
westelijke weren ter hoogte van het plangebied stedelijk eigendom (afb. 6).

6 Ontwerpkaart voor de Tweede Uitleg uit 1591 waarop de nieuwe vestingwal is geprojecteerd op de bestaande
verkaveling. De langgerekte percelen A-D, F en G vormden de buitenpolder tussen de sint Anthoniesdijk (rechts)
en de zomerdijk naar de IJ-oever (links). Het plangebied ligt op perceel G vlak achter de dijk (Stadsarchief
Amsterdam)

Eerste en Tweede Uitleg
Nadat bij de Alteratie van 1578 het katholieke stadsbestuur plaats had moeten maken
voor de protestantse factie, kreeg de Lastage in 1579 een aarden wal met bolwerken.
Hiervan zijn geen afbeeldingen bekend en het blijft vooralsnog onduidelijk hoe ver de
bolwerken uitstaken en of ze eventueel de overzijde van de Oudeschans raakten. In de
jaren 1578-1585 werd de stad aan de westzijde uitgebreid tot aan de huidige
Herengracht, de zogenaamde Eerste Uitleg. Nog in de uitvoeringsfase werd deze
opgevolgd door de Tweede Uitleg, waarbij de oostkant van de stad werd vergroot.
Aanleiding hiertoe was een snelle bevolkingstoename, onder meer door immigratie uit de
Zuidelijke Nederlanden na de val van Antwerpen in 1585, en ook het toegenomen
handelsverkeer. In februari 1591 presenteerde het stadsbestuur een uitbreidingsplan (afb.
6) en na goedkeuring door de Staten van Holland startten de werkzaamheden in 1592.5
Deze stadsuitbreiding omvatte de aanleg van eilanden voor bewoning en
scheepsbouw in het buitendijkse gebied aan weerszijden van de Sint Anthoniesdijk. In de

4
Stadsarchief Amsterdam, kohier 100ste penning 1569, f 113v-114; met dank aan E. Schmitz.
5
Bakker 2004, 17-23.

8