Archeologia del manoscritto. Metodi, problemi, bibliografia recente

292 Pages·2002·3.172 MB·Italian

by  Marilena Maniaci

MarileMnaan iaci
Archeologia
delm anoscritto
Metodpir,o blebmiib,l iogrreacfiean te
conc ontributi
diC arlFoe dereid ciEi z iOor nato
veil la
Copyrig©h 2t0 0-2Vi elsl.ar .l.
Tuttidi i rirtitsie rvati
Primead izionnoev:e mb2re0 02
Primrai stamoptat:o b2r0e0 5
Seconda risatparmip2la0e: 0 7
ISBN9 78-88-8334-081-9
vie/la
Libreerdiiat rice
via Adlep3l2il ,e
1-10809R OMA
te0l68. 41 775 8
fa0x68 53 53 96 0
viella.it
www .
Indice
Premessa 7
I.O rienteap mreonbtlie mdaetlrilicach ecero cdai cologi1c5a
Oringilio ntdaelanlc eo dicologia 15
Lac odicocloom«gesi cai aeuniszlraii aa)) 16
Los ivulppdoel «l'acrheoldoelglbiiram ) 18
Lac odicoallso evgriizdaiic oo nservaerz eisotnaeu ro 19
Coidcolmoisgruiesa t,mr eunatleti e iccndheilb a otroario2 0
Lac odicoqluoagnitai tativa 22
Codicocloomgpiaar ativa 24
Strumdeilnv atoir o 25
Im anosscruIit ntetrniet 28
IIS.u ppeo rmteairt ipaellrsai c rietl tdaue rcazo iroane 39
Ipla piro 39
La pergamena 40
Lac arta 44
Inicohsets rtmire unstcitr oirti 58
Colosrtir,u mete enctnidi eclhdleeac a ozirone 61
IILIac. o enzfidonelelir ob 69
Pridmeacl o dice 69
Lu'nàic todicologica 72
Lac oenzifondeef isa cicoli 73
Laf sacicolazione 79
Lap repiaordnaeez lplaag ifnoraa:te ur rgiaa tura 82
Ssitmeid io rdinaemr eenpteort iom en 94
IVC.o struezu itloizinaziezo dnee lplgaai na l0 1
La« miseenp aged)e)fi:n idzeiloplnraeo blematic1a0 1
Dimenassisoonelip u rtoep orzione 140
Creiretir c ietdtice o sutzridoneelp laag ina 170
6 Archedoelmloa gnioas critto
Riempnitemos e fraumtetndtelolpa a gina 1O1
Tipolsopgeiceid fii«c mihseee np age» 141
Tidpiirg iatudreas cer dizeilmolinasee enp age 171
V.I clo ptiais leb rloi 121
Lap robledmeaclto ispctiaaall a voro 121
Iflsa iccodluroa nltcaeo pia 152
L'i«mopsizinoe1n1iebm»ra on ostcor it 192
Iclo ptiais tlee mpo 131
Lo'rgiaznzazdielolan veop reor:s oeno apgezgriiao ni 143
Lad ivoindseei lla vocroope:im eo dleli 173
Isli stdeemlpale cai a 193
VIL.a l egatura 154
Lef nuzidoenali l legatura 154
Lal geatcuormae odgg'eatrttoe 164
Legatcuornas,e rvraezsitoanuer,o 184
Nuovper osipvedetir t irccea 194
VILIa.d escridzemila onnoeis tctro 135
Lad escrciozdiiocnoedl emolag niocstaoc ( rsittoervioal,u -
ziopnoreb,l ie)m 135
Tipoleof nugziiaod necieaa tlodgimh ain oscritti 175
Ic ataldoimg ahnio sdcartiiat tti 136
L'vaveen idcrealt alnoergleo g:dn iUo t opia? 196
Biibolgreas tfiioag rafia 197
Idnidceeg aluit ori 279
Premessa
Quanpteirr,a gidoisn tiu ddiiro i,c eord cisa e mpclriuicoes siit à,
trovaac noorn ofntcaornsl iii bmlra onc orsi-totgog eatfatfsoc inea nte
compl-epsostor efborbseeers os terraeit nit nig adnantloil todo iq ue­
sto lfiinbarlnomtu:een m anuaaglgei odrniac tood icomleodgiieav ale,
inl inigatuilaa neda i d imencsoipmoantiit nge r,a ddior ispoinnd ere
modcoh iaes rion taeitp ircion cqiupeasclihipte oi t repboberarsloil o
studdiiol estot edrita rtuardait,ze isotonud iaii l mimg ainailb, il biote­
cario esnoearlp dlrieoesfnstieoo tlnrece,h en,a turalamlfe tunutreo,
specidaellsiltsaot rai lai beddr eoeel ls lcritture.
Lea mbiziqounteiosp idcicv oollous moend oif ta taos spaimiù o ­
destes:ip reesssieonna ftt,tav i olaumtenntoecn,o muen raa ccoldtia
daetr isi ualttmia,c omuen raa ssdeigpn raol bemain coirnla a rpgaar ­
tea pe(roct hime e irteredbieb sesreor e preicrai paesrtdcieu)qin,u o a li
viefnroen iatlla e ttpoimrùoe t ivlaabt ioob glriapfiiarù e cednatc eu,i
partpieirrne t rappreerncdioenrrdseii v diiad pupaorlnoidf imento.
Concretiatlmee snètst ote r,u titndu urpeaa t:rol t )ui nbar etvrea t­
taizonoer iaetniatvtrai,c oilnca atpalic ith orei callcasa tnrouc tltsausria­
cad iu nsani tedseilm laat e2r)ui naba;i obglriaar fiagionatcar im­a non
tidceal plrao duzdielolln'teui vmeon tecnontsituoiid,ta ua n e lendcio
vocoir ganiiznsz eaztieeon nuiemr aptreoe gsrsivaImtlea ngtlei.o del­
l'esporsiiflzeoitvotvneie a mieplnu tndeti o vicshhtiaar eddiais t itno­
goclaip liimt,eo ntlr'eeen lcdoet iil tcioh ceo mponlgao nboi bliografia
nons onttteingdieu ddiivz ail -oerseprmeesdsiia inntucesl ioendi
esucslni-ioehda p iuttlino'tsetdnoit f rnooi ruen a vi«soiboineet tiva»,
ancsheie n ebviiltmeane onants etdteilcslato,ad t eold lias ciplina.
Destineai tnatreir lporciuntcodiriqpi ua seltAiar choegoidlael
manoscsroinsttoto u deed notcieu nnvtieir siLti'tanernidt.aco u i essa
nasèci ena ftqtueiol d lia pprounntoa res trduilm aevnfotnurozo i onale
adu ndai tdtaiucnais vietriarnfis aaed it roarsmfazpirooonnfed cah,e
hau rgebnitseo dgisn uos sbiidobigl riarfiacdili mceante dniiu mo­vi:
postapziieùos nsee nezd iiea sltee npsiilùoi ntmeair tias paeltmltaao­
nuatliitcsraa idoinz-acloemrei chideaus nti on segnadmibe ansteo
8 Archedoelmloa gnioas critto
farzniaotionm odulsipe sdsido u rartioadt tam-an onp eqru teos
sprovdviri iosgrteeid ip robleimtpàae,tnr io cpne niazlzsaurnlea sce­
rel ceu ridoesgialtlleiàiv pii ù intede erpieoe stnszairtiaircl ceia tdoir i
domnaiL.ad estinparziianolcnmieep dndittaet incovana p erraocl otn­
fsuac ounn pai gùe nefirniiactladà i lvguatcihvaeav ,r ecbobpmeo rtato
unt galom ientoe cneip cisoùu perfidceliel'aslpeo siezdii rloi nceo rso
adu na detgouc aorrieuldslott riavo.
Oltcrheae g sltiu dqeuntetosvi o,l uttmsoeri i volgreea lpi unbo­lt
blipciorùs i tredtetgsolp iie actldiii s tluedt itsec idpielrtitnaemo e nte
inedtaitmrenitnet eraelsl siraobmt aen otstcaori,qi uapluiòr ilstuare
utidslipeo drir ep uann oraagmgai oernd aifta oiec lc onlsztuaiodneel la
lettesrcaiteunrptaiia ùfitu ctaalL eep. i rùe cernatsis beiginboelg rafiche
globesa siltie mcah-tesi otftroom dai r epesrptioefircocia iel glaatlel a
manutaildciiabs a ser i-salogrmoaanido o lrted ieacninf a:io ltcrhee
dalsleal eàtd teilsvlcieet elstsseeo, n coa rattderaei vzizdafietlnetlt reii­
gatail llniag udae lpluebi bczlaiocnoivn,i t sosdeif orfmiatnàc fhrea
noresd u dde Elulr'onpeals lcaed lettiae scthcieo mponlgo'oirnzoz onte
bibglriaofi«cdboia s.Ie »nroela,tde ccezdieolrnlaeas sdeegcdnaiatd aa
PaluC anaarlmt a nostcog rrie(tcdoci u èii np repiaornuaenz nau ova
edizaigognieto arne)da ellleat tesrcaiteunrftarnoi itfiac caoa r rdeedlo
recemnatneu daicl oed icoalroacgboaido air tnoda aF ranDçéoriosc he,
leb iibolgrdasifipeoi nbliiso nfoco ailzzastucelo dioccec identale in
scrittuenr oap nr leantdiionncnao o n sidesrena ozmnia ogrnien,ea nltme
ep esri ngaospleilt apt riuo,zd iolnireab ria dic ulatlutdrriaesl liao r­ee
catieno rntoa lb acdineMole deirtreaon.
L'papariszeimotenrsead leepl r eziBouslol ectotdiinc ouleo giq
pubibctlaoi na ppnediaclerl iav «iSsctar iptcoorrniitubcmues»i o slo
inp aratc eo lrmela al acruenlaa atlli'tvuiaolmd eecnniil oa:v iovrii
recennosrnii tgiu aersdlcasuinvoa melncato ed ic,om laoa gnciuhane
ampvieon gtladiiot e matdiipc aholege ratfiraia,zd itoenset sutaol­e,
ridae lbliiebo lte.c.ehi .el elloer-noic nood rniea lafbetdia'cuot ore
od it it-onlooènc omunaqssuiem biiela ladu ngau icduaml uatei va
ragniaota.
Atlrieno framziboinbigl riaofiscohneoo v vmieanrteep beirliini­,
dierttamaetnattvree,rl soso p ogslitiseom adteicllole at tesrpaetcuiraa­
ltiisca rMeaca ep natratele.c uinned isipleonipse darirbe ei rfeinmto,
come Atgtdlieicl o nvedgiMn aor busruglp lear gaomq euenlad leil ­
ln'ocintdriEo r iscuAe nc ieanntMd e dieBvaoloM kat eriaanlTdse c h­
niqu-easnch'deersles siot rom laoin tnaetnlei m -poic ontrdiib uti
itnerecsosdei cosloongsoip caiorn ss ie ddsiip arean toesn e mpfrae­
cimelntaec ciebsisli.
Archedoelmloa gnioasc ritto 9
Pecro meptlezvzaan,an noc omrean ztieol neba ibglriaosfieet to­
riiae,ls pressdaemdetineact daae s pestpteic diefilcmliaa na itftduerla
codi(clceaa rntoafn li giranoal tceai )t arzeipobenirinli eiclo ntdeist o
ricedricc ahrea tstpeeircce(io fl main itaurlaca,a rotcac idecnotsaìl e);
comuen c enmneor aintaon cher aslseec gicnroel acnotcnir escente
abbondsaunlRzleaat c ea,r razitztaepteerd òal v ieletloeigr enede iiffi ­
cimelnctoeno tlarblildiiafif daibtiàl.
Poiclhdeé ic siipnlceh hea nanc oh fera ec oinll bi rmoa nsocritto
in quoagngtedotis t tou ods iuopp ordtiio no frmazsioonnnoeu e mro­
se leea gtleu' naal all'tdrafia t tree lazliado enliiit,ma zdieocino en fi­
nid ai moprraedu nraa ssebbgilongiar afiècu an p'eorazidoenlteia c a
ed aslu ccensosnso e mppreien ameanstseai tcoNu.er ssausns etto,
nessodurinmn eantnoe,s sfurnnotai searraa mnaniog riandd iso o did­
sfaprineea menlt'meba izidoelnlue't aoarlesl itase maittniàéc,t anto
menloem oltiec-pielt alvcoolnttar aid-edeistitgodergenlzueitl z ii­
zatpoorntize iia.l
Quesptrae mensosnea s idmalee ls'eingzdaic icroscrgilveir e
orizzdoiun nrtaai c cdoiil notfram zaiioc nhpee fror zdaic o sneo pnu ò
essoenrnei compRriebnaescd ihiverac .ai mlpp or incèic poasltei tuito
dallac odigcio-alloeatltnmeterleo« studicoo did-cenelo» bna sat a
fguaroeg naim biigtuà.
Vap rescaitaon zuitttcoha elt erimn«ec odigaci)oè)ls otaatttar i­
buai,it nq uteosc ontelsn'ttioee,rt piarozneese tnsidiv a «sdteulldi i­o
brmoa noistc,tcrm h)leca a rtaetrinzezltalr iaazd idoengeslu tidI il. suo
campdoia pipclazriiolsnteueas sedrice o,n seag,un eosnnoz alnttiol
codemxaa, n clhaeel tfrroem aes sudnatllbei r iond ivetresmilp uio,­
ghic icero staend zamelo: m encthole r' cacor onolcoogniescrioad to
vad alaln'tiitficành ao lalfe'frmazdieoalns ltea mapnac,lh ae storia se­
coladreerl o troilcoda idpe i ednriotit noe lmlb'icàtoop edraqt ueos to
lavobreon,cm hagéri nmaelnrtsiep eattloolg 'geptrtion ccihpreai l­e,
maniellb i rionf or mdaic odice.
Ins ecolnudoo gvoar, i countocosh clei av alesncziae net ifica
conectra deiln« ect oedrimc)oc)l oomogpritnaao pn oczhoen deo' m­
brianq, u antèao n coogrgo ig gedtiit neotr parzeiteosnpiil tieic mop li­
cistieg naitifivcadmieevnrtngetee ic ,o munnqouinen fdreiefnatifii n i
delilm'opstiaozdneiu na gbuiiibodlgar afica.
Conteonruitein,t satmoernitcida emfienneitp etr io spemtet­ive
todolodgeilcclohade i covleroragniinaulo sl triant nimei arpai aùr ti­
colanteacl a piitnoiilazodl iqe u essttaer sassas egpnuapò;e rgsòii à
ridcaorriesn,e ddeip remecshslean' ,ti erdeeslsdlseiac ip-lqiunaasi
escilvuasmeinmtpee trand,ia atlae' strpeemnau rifonat dido ic u-
IO Archedoelmloa gnioas critto
menatriselu,ol s'servadzii ot«niaepr ocl hoegoicèo p))r-incipal­
mencteen attsrogu lais pemtaettraiil die mlan ostcori inqt uantoog ­
getdteos ttoia nltalraa issmsi(oenn oer malamleflnriatuz ei odniue n)
contetneustto(u eia cloen ogrea,afi ltce om)sp toe sassos,ot gagtaeo t
deteinramtper ersiczidoinn taiu reas tiecItam .a etricaolsitt iivtlieu ,
tecnidicf hbaeb ricalzemi oodniaetle,às ecuet iplvraee sentazione
dellbi orm anorsictfntaonq ou ipnadridt eetl e rri«tntoauarrliedo))e l ­
lcao dicologia.
Cidòe titllobi ,r op,r opnreilsolu aqa u aàle istsendziti raailmtee
princdieplcalullate u srctart inao,èn u no ggeat tssoét anmtaue n,
contoerneci,htc eo mtea èls et avtitoso- op uittonsotvnoi t so- du­
ranttueti st eic ionclu ihi a« ufnozniatdOao> g)g edtilt eot otd uisr tau ­
disoi,m bdoelsloa cdreol, tpirgoeid soela l'utoorvivteàdr,aso e mlpi­
cec imoed laci oenrvsaert er asmeatlptioeasr tee rità.
Illbi rhoa s epmruen c ontetneustto(u eaedlv ee ntuailcmoennot­e
grafiec ors)ie:s aiu mmletdtiaamecnotmep riebnilsl'ee sclduasliloan e
presreanstseed gitn uatc tiocò h seir e irfisacnec,h el odnata alnloa,
stodreitlae setd oel lm'maigilneec, o sdei nvteainmom etdaimaente
mencohi aqruea nldato r azsicordnieel èti ensttceoos maue n doe gli
elmeendtii cuantaed nitar s amsiisoinc eua inl elmiatr eiasolnipo r o­
priilo bi rVia. sdéac he nqtruoia grudsaap ecaimnfietcleac rittei­ca
stuasliea, p udnadtliv o i tsa teornieecls olu aecp hpel iccaoznicornei­
ten,o pno tetvrao vpaorseit nqo u teeps agimnace h;de ri ed elcloam ­
mittendzealul,'s eod eplo ss-eassspoecthtseiir ivesleapmnrope i ù
importpaenlret' cid oetp ieclrasa t odreiltalr ieaz di-oenc ihteu titaa v
norni grudaaintloe smtaop ,r oplor'gigoe tto?
Al fdouird iio ginc ondseirazdiioo rnidenp er atli'scecoli,uo sne
dit utctiocò h ceo ncelrnace o rnmiactee rdielalc'ldeeo t-iacnache
qunadoi ls uoog gedtita op ipclaziè conoes toi dtamu aitncorsitti
molctoon os-cpiuueòts is geirtueic sfiatsoei l tecrorpritetdooa rli­o
lac odicovlinoeeg irai satlpr oeinté( tisoe npzear ddeir etv aoi,vs ­
vaimenlt'ei,ni tpeernddterinazl aa r «eefg)) l eiv enstiit,u aezc ii­orni
costanzep reccheeo d olslnoeoo g unoentloe mpToa)l.e t rriezsione
colcpedi osloosramean mtoen,t e,a ttgiolnriid iavildi edlluap ro­
duzi(oangreit aicnoip,i msitinia,ts otrzaii,o n.)a.,ri. niq unatpoe rso­
nefi scih(ea stptbeooi garficionq) un,a tmoe mbdriui n cao lltetià vit
soci(aalsteptp eor osopogor aqifiunnca toao)u toric rdiiiz s,iti orana s
al vieoli lnidvidcuhacelol etl teiavloil,n' tedrisn cport iormioan asti­
ciod io fifcignees tdiapt reeo sfsio(naistsptpteoai l eogora atfitcroi ­
buziitsoincVoe)n.g oannoc phneea zltaiiza,v allei,l b ircio meel e­
mendtici ol elzipornviia ted igo r danib iibolteicshtei tu(zpiroon-ali