Arap Kültüründe Künyeleme Geleneği ve Çöl

39 Pages·2014·1.41 MB·Turkish

T.C.
ULUDAG ÜNiVERSiTESi
iLAHİYA T FAKÜLTESi DERGiSi
Cilt: 22, Sayı: 2, 2013
s. II 1-149
·Arap Kültüründe Künyeleme ve Çöl
Geleneği
Faunası Üzerindeki Yansımaları
Fadime KAVAK*
Özet
Farklı sebeplerle ortaya çıkan ve Arap adetlerinden biri olan
künye; genelde baba ve anne, bazen de erTcek veya kız çocuk,
erkek ve kız kardeş, amca, hala, dayı ve teyze gibi kelimelerin bir
isme muzaf yapılmasıyla oluşturulan isim türüdür. Bu isimler
(lcünyeler) bazen asıl ismi unutturacak ölçüde şöhret
kazanmakta, kişiler öz isimleri yerine söz konusu künyeleriyle
tanınır hale gelmektedir. İşte bu makale, haleleında müstakil
eserler yazılmasını gerektirecek ölçüde yaygın bir kullanıma
sahip olan Arap kültüründeki künyeleme olgusu ve onun ortaya
çılcış sebepleri üzerinde duracak, aynca hayvanZara verilen
zengin bir künye listesini linguistik açıdan tahlil edecektir.
Abstract
Tradıtıon of Gıvıng Kunyas in Arabıc Culture and lts
Reflectıons on the Desert Fauna
Kunya, as an Arabic tradition resulted by different causes, is a
type of epithet that is formed by making the words such as
mostly father (abu) and mather (umm}, as well as occasionally
son or daughter, brother or sister, uncle, aunt ete. mudafs for a
name. Same of kunyas gained a reputation to the extent that its
holders' real names became forgotten and they became lcnown
for their kunyas. This article deals with the tradition of giving
kunyas in Arabic culture which has a wide area of using that
Okt. Dr., Uludağ Ü. ilahiyat Fakültesi, [email protected]
actually requires writing separate books on it, and the reasons of
its emergence. It alsa linguistically analyzes a very rich list of
kunyas given to animals.
Anahtar Kelimeler: Klasik Arap Edebiyatı, Künye, Arap
Kültürü, Arap Geleneği, Hayvanların Künyeleri.
Key Words: Classical Arabic Literature, Kunya, Arab Culture,
Arabic Tradition, Kunyas öf Anirnals.
Araplar arasında yaygın olarak kullanılan künye (~ -~)
kelimesi, (~ -~) fıilinin mastan olup (~\.i?) ile aynı kökten
türemiştir. Çağulu (~) biçiminde gelir. Birisine künye vermek
anlamında (~ -~), (~ -J.Sı, (~ -~i) fıilleri
kullanılmaktadır .ı
ri'
Künye ~i (baba) ve (anne) gibi kelimelerin kendisinden
sonraki isme muzaf olmasıyla oluşan, ff o rt -~ .,Ht gibi birleşik
ve özel bir isimdir. Bunların yanı;ira V,i (~_ğul), ve ~l (kız), tı (erkek
' p L
kardeş) ve ~i (kız kardeş), (amca) ve (hala) ya da J~ (dayı)
ve u~ (teyze) kelimeleriyle yapılan künyeler de vardır. ~! ; -'~ 'oy ' <' )-'!1,
... o .J. Y:.i...
~w.J\Jt Ui-~ -~~ ~lt bunlardan birkaçıdır.2
Bazı kaynaklara göre künyelemenin ortaya çıkışı, bir Arap
hükümdan ile oğlu arasında geçen şu olaya dayandırılmaktadır:
İlk dönem Arap hükümdarlarından birinin bir erkek çocuğu
dünyaya gelir. Oğlunun, ileride iyi bir kral olması amacıyla eğitilmesi
ve yıllarını boşa harcamaması için onu herkesten uzak bir yere
yerleştirir. Ona krallık ve yönetimle ilgili bütün bilgileri öğretebilecek
ı İbn Manzür, Muhammed b. Mükerrem, Lisiinü'l-'Arab (I-XV), Dam Sadır,
I. baskı, Beyrut, t.y., c. XV, s. 233; Vecdl, Muhammed Feıid, Diiirat-ü Me'iirifi'l
Kami'r-Rabi'a 'Aşera el-'Işrfyn (I-X), Daru'l-Ma'rife, III.baskı, Beyrut, 1971, c.
VIII,'}~· 2)5. .
2 el-Kalkaşendl, Ahmed b. Ali, Subhu'l-A'şiifi Sıniiati'l-Inşa (I-XIV), c. V, s. 405;
'Abbas Hasan, en-Nahuu'l-Vii.fi (I-N}, Daru'l-Me'arif, XV.baskı, y.y., t.y., c. I, s.
308; el-Mevsüatü'l-Arabiyyetü'l-Müyessera (I-N}, Daru'l-Ciyl, el-KiThi.re, 2001,
c. III, s. 1994.
112
hocalar bulur, ihtiyaç duyabileceği her şeyi temin eder. Sonra
kendisine arkadaşlık yapmalan, edep ve ahiakından istifade etmeleri
için amcasının ve devlet ricalinin çocuklarım onun yanına gönderir.
Kral her senenin başında o çocukların babalanyla birlikte oğlunu
ziyarete gider. Hep birlikte çocukların yanına vardıklarında kralın
··oğlu, gelenlerin kim olduğunu öğrenmek için babasına sorular s?rar.
Y.i
Babası da yanındaki çocukların babalarını kastederek ( ~~ ılı
~~ Y.l llıj) "Bu.filancanın, bu da.filancanın babasf' diye cevap verir.
İşte bu hadiseden sonra Araplar arasında künyeler ortaya çıkıp
yaygınlık kazanmış, herkes oğlunun ismiyle künyeleurneye
başlamıştır. 3
Bu tarihsel rivayete ilave olarak kişilere künye vermenin başka
sebepleri üzerinde de durulmaktadır. Bunlar üç kısımda mütalaa
edilebilir:
1) Ağza alınması hoş olmayan bir şeyin künye yoluyla ifadesine
gidilmiştir.
2) Birisini övme ve yüceitme sadedinde b~ı künyelere
başvurulmuştur.
3) Künye ismin yerine geçerek sahibi o künyeyle tanınmıştır.
-
'
< Ebü Leheb'in ismi Abdül'uzza (LSjJJI ~} ) olmasına rağmen O,
(y+J Y.i)
Allah'ın kendisine verdiği Ebü Leheb künyesiyle
tanınmıştır. 4
Künyelendirme kişinin çocuk sahibi olup olmamasına göre de
iki şekilde yapılmaktadır:
1. Bir veya Daha Fazla Çocuk Sahibi Olanların Künyelendirilmesi
Nevevi bu hususta şöyle demiştir: Eğer kişinin bir çocuğu
varsa onunla künyelenir. Erkek veya kız çocuğu olması fark etmez.
Sahabe ve tabiinin ileri gelenlerinden bazı kimseler kızlannın
isimleriyle künyelendirilmiştir. Ebü Leyla, Ebü Fatıma el-Leysi, Ebü
Meryem el-Ezdi, Ebü Rukayye Temimü'd-Dan, Ebü Zer'a el-Mıkdad
b. Ma'dikerb gibi bazı sahabeler bunlardandır.
3 İbnü'l-Esir el-Cezerl, Kitô.bu'l-Murassa', tah. Fehmi Sa'd, 'Alemü'l-Kütüb,
l.baskı, Beyrut, 1996, s. 26.
4 Lisô.nü'l-'Arab, XV, 233; Ebu'i-Hasan el-Kuşeyıi en-Nisabürl, Müslim b. el
Haccac, el-Künô. ve'l-Esmô. (I-II}, tah. Abdürrahiın Muhammed Ahmed el
Kaşkaıi, 'Imadetü'l-Bahsi'l-'İlmi, !.baskı, Medine, 1984, c. I, s. 10.
113
Şayet kişi, birden fazla çocuğa sahipse, onlann en_ büyüğünün
adıyla künyelendirilir. Hz. Muhammed (s.a.v.)'e ~Wl Y,i künyesinin
verilme nedeni en büyük çocuğunun adının Kasım oluşudur.s Ebu
Hureyre'den rivaye! ~dilen bir hadiste_ !fz. Peygamber şöyle
buyurmaktadır: ~i Gi j JjY.11ıl ,~wı Y,i Gi
"Ben Ebu 'I-Kasım, Allah nzık verir ben de taksim ederim"6
Hz. Peygamber, Allah'ın "el-Hakem" isminin künye olarak
kullanılmasının uygun olmadığını Ebü Şurayh'la olan diyaloğunda
şöyle dile getirmiştir:
Ebü Davud ve Nesru'nin Sünen'inde Şurayh el-Harisi'den
rivayetle şöyle bir olay anlatılır: Şurayh, kavminden bir grup
kimseyle Resüllu~ah'ın huzuruna geldi. Resulullah, o topluluğun\·
Şurayh'a pı Y,i künyesini verdiğini işitti. Bunun üzerine Şurayh'ı
çağırdı ve "Şüphesiz hakem Ailah'tır ve hüküm onundur. Bu yüzden
sana "Ebu'l-Halcem" demesinlef' buyurdu. Şurayh da "Kavmim bir
konuda ihtilafa düşünce çözmem için bana gelir, ben de aralannda
hüküm veririm ve her iki taraf bu durumdan oldukça memnun kalır'
deyince; Hz. Peygamber "Ne kadar da güzelf Fakat senin hiç çocuğun
yok mu?" diye sordu. O da "Şurayh, Müslim ve Abdullah isminde üç
oğlum var'' diye cevap verdi. Hz. Peygamber'in "Onlann en büyüğü
hangisi?" demesi üzerine o da "Şurayh" diye yanıtladı. Bunun üzerine
Hz. Peygamber "O zaman sen Ebü Şurayh'sın"·diyerek ona yeni bir
künye verdi. 7
Aynca Hz. Peygamber, kendi isminin konulabileceği, buna
karşın künyesinin kullanılmaması gerektiği hususunda şöyle
demiştir:
(~ ı_0']j ~~ 1~) "Benim ismimikoyun fakat künyemi
kullanmay ın"
(.,r:::Sj ~1 ~ 1_7~. .. 4. .: ;-•. N) "İsmimle künyemi bir arada kullanmayın"
8
s Subluı'l-A(şli, V, 407-408.
6 ed-Dülabi, Ebü Bişr Muhammed b. Ahmed, el-Küna ve'l-Esma (I-m}, tah. Ebü
Kuteyqe el-Fariyabi, Dam İbni Hazm, I. baskı, Beyrut, 2000, c. I, s. 4.
7 Subhu'l-A'şô., V, 407-408.
8 ed-Dülabi, el-Küna ve'l-Esma, I, 9-10; İbnü Mende, Ebü Abdiilah Muhammed
b. İshak, Fethu'l-Bab fi'l-Küna ve'l-Elkab, tah. Ebü Kuteybe Muhammed el
Fariyabi, Mektebetü'l-Kevser, I. baskı, Riyad, 1996, s. ı 7.
114
Ancak Muhammed b. el-Hanefıyye'nin, babası Ali b. Ebi
Talib'den naklettiği bir hadise göre Hz. Peygamber Ali b. Ebi Talib'e
kendi ismini ve künyesini çocuğuna koyması için izin vermiştir.
Rivayet şöyledir:
Ben (Ali b. Ebi Talib) "Ey Allah'ın Resülü! Senden sonra bir
çocuğum olursa ona senin ismini ve k:ünyeni verebilir miyim? diye
sordum. Resuluilah da "Evet" diye cevap verdi."9
Kadınların künyelendirilmesi de yine sahip olduğu erkek veya
kız çocuklarının ismiyle olur. Çocukları birden fazla ise en büyük
çocuklarının ismiyle künyelendirilirler.ıo
Künyeler sadece baba ve anne olmayı değil, başka hususları d~
ifade etmektedir. Sözgelimi bu künyelerden meşhur birisi ~~)> Y,i
dir. Müslüman olmadan önce adı Abdüşşems b. Sahr, müslüman
olduktan sonra Hz. Peygamber'in kendisine Abdurrahman ismini
verdiği Abdurrahman b. Sahr'ın "Kediciğin babası" manasma gelen
bu künyeyi, kedilere olan sevgisinden dolayı aldığı rivayet
edilmektedir.l1 .
-
Kişinin birden fazla künyesi olabilir. Hz. Peygamberin ~Wl Y,i
ve ~ı_;,ı Y,i olmak üzere iki tane künyesi vardır. Enes'ten nakledilen
bir rivayete göre Hz. Peygamberin oğlu İbrahim dünyaya geldiğinde
Cebrail (as.) Resü.llullah'a "Allah'ın selamı üzerine olsun ey Ebü
İbrahim!" demiştir.ı2
Halife Osman b. Affan'ın da ~ı ~ Y,t -J..;J Y,t -_,~ Y,t olmak
üzere üç ayrı künyesi vardır.
2. Çocuk Sahibi Olmayanların Künyelandirilmesi
Çok yaygın olmamakla birlikte çocuk sahibi olmayanlara da
riJ
künye veriliyordu. Mesela, Hz. Aişe'ye çocuğu olmamasına rağmen (
~1 ~) künyesi verilmiştir. Bu künye, kız kardeşi Esma'nın oğlu
(yeğeni) Abdullah b. Zübeyr kastedilerek verilmiştir.l3
9 ed-Dülabi, el-Künii ue'l-Esmii, I, 12-13; Fethu'l-Biib fi'l-Künii ue'l-Elkiib, s. 20.
1o Subhu'l-A'şii, V, 409.
ıı Wensınck, A.J., İsliim Ansiklopedisi (I-XIII}, "Künye" mad., Milli Eğitim
Basımevi, İstanbul, 1977, c. VI, s. 1081; ed-Dülabi, el-Künii ue'l-Esmii, I, 182;
el-Mevsüatü'l-Arabiyyetü'l-Müyessera, III, 1994.
12 ed-Dülabi, el-Künii ue'l-Esmii, I, 4, 7.
13 Subhu'l-A'şii, V, 409; el-Mevsüatü'l-Arabiyyetü'l-Müyessera, III, 1994.
115
Araplarda özel isimlerden kabul edilen künye dışında bir de
lakaplar vardır. Künye, daha ziyade açıklama yapmak; lakap ise
yüceltmek veya küçümsemek için kullanılmaktadır. Mesela Hz.
Muhammed'e güvenilir olduğu için ~ ~~' Abdülgani b. Said'e
cömertliğinden dolayı ~ı ~J (bal kabı); ayetlerden hareketle de
j.J;.
Hz. İbrahim'e ~ı (Allah'ın dostu), Hz. Musa'ya ~ı ~ (Allah'la
t:J]
konuşan), Hz. İsa'ya da ~ı (Allah'ın ruhu) lakabı verilmiştir.
Araplar arasında fiziksel kusurlara dayanan lakaplar da çokça
kullanılmıştır. Amr b. Malik el-Ezdi (ö. m. 525)'ye eş-Şenfera
lakabının verilmesinin nedeni, kalın dudaklı ve çirkin olması; Amr b.
Bahr'a (ö.255i Cahız denilmesi de patlak gözlü olmasındandır.
Lakaplar çoğunlukla alay içerikli olmasına karşın, halife ve
emirler için kullanılanlar yüceitme amacı taşır. Reşid, Me'mun,
Mehdi, Emiru'l-Mü'minin gibi lakaplar bunlardan bazılarıdır. Ayrıca
kişilerin kendine has davranışlarından yola çıkılarak verilen lakaplar
HU.,
da vardır. Mesela, tirit yemeği yapana düşmanlık yapan veya
f
saldırgan olan kimseye 0ıj..l.i. ve hızlı hızlı yürüyen kimseye ~ı~
denilmesi buna örnek teşkil eder,l4
Künyeyle isim arasında bir ,.. sıralama söz konusu değildir.
Künye isimden sonra gelebildiği gibi ismin önüne de geçebilir:
(~ ~ ~ı ~i) "Ebu'l-Hasen Ali kahramandır"
denilebileceği gibi(~ ~ı~i ~)"Ali Ebu'l-Hasen kahramandır"
da denilebilir.
Künyeyle lakap arasında da b~r sıralaı::ıa yoktur. Biri diğerinin
önüne geçebilir.z.,..:~ı_;Jı ~WJJı Jji ~ ~i J:J 3z li denileb ileceği
' '
gibi,z.,..:~ı_;Jı ~WJJı Jji' J:J ~ll ~ ~i' de denilebilir.
ı4 Ragıb el-Isfaharu, Ebu'l-Kasım Huseyn b. Muhammed, Muhadaratü'l-Üdeba
ve Muhaveratü'ş-Şuara ve'l-Buleğa (I-II}, Daru'l-Erkam b. Ebi'l-Erkilı:n, !.baskı,
Beyrut, 1420, c. II, s. 369; Bozkurt, Nebi, TDV. İslam Ansiklopedisi, "Lakap"
road., Ankara, 2003, c. XXVII, s. 65-66; Çağınar, M.Edip, "Araplarda Ad
Koyma", Nüsha Dergisi, Yıl III, sayı 8, kış 2003, s. 109.
116
Ancak isimle lakap arasında genelde riayet edilmesi gereken bir
sıra vardır: Önce isim, daha sonra lakap gelir. Ömek: jJı j_,_)WI ~
.~: r..-.w, .ı)· "ıı' -.. L".',i..U, J.. ..." ı ı ~ ·w~ ı J: i.."".' i-..-..\J" ,.,1) ı
ır~
Eğer lakap isimden daha meşhur ise, ismin önüne geçebilir de
H_r4
,,geçmeyebilir de. Ömek: ~} J~J ~ ~ ~~ denilebildiği
H_r4
gibi,~} J~J ~~ ~~de denilebifu.lS
Araplar, insanların yanı sıra hayvaniara ve cansız varlıklara da
mecaz anlamda ç~şitli künyeler vermişlerdir.16 Mesela asi~
Y.i, Y.i, Y.i,
künyesi ı.?)->JI tilkinin ~~ horozun, ~~
rl..Ç.... . riJ , .... ri.J. , riJ
sırtıanın tavuğun Wl;. çekirgenin ı_f_;.ç. dır. 17 Cansız
ri,
'
varlıklara ömek vermek gerekirse mesela yayın künyesi çl+;JI
ateşin c:_;JI Y.f. tencerenin ~~\rıY.f. ekmeğin ö~ ~1 dır. Bu
künyeler hayvanların veya cansız varlıkların sahip oldukları
özellikleri ifade eden, ya da bu özelliklere zıt birer mana içeren
kelimelerle oluşturulmuştur.
Bazı soyut ya da sıfat anlamı içeren kelimeleri ifade etmede de
rt
künyelere başvurulur. Mesela r.J-ıı ölümün; ~..)J Y.l -~_2 Y.i
. şeytanın; ç:tJJ,~ Y.l -ufl);l Y.l da ahmak kimsenin künyeleridir.
İbnü'l-Esir'in Kitabu'l-Murassa'da belirttiği üzere (J~) ve (..:.ıl~)
kelimeleriyle de künyeleme yapılmıştır. Bu kelimelerle yapılan
künyeler şahıslara ait olmakla birlikte genel~e yer, vadi, tepe veya
köyler için kullanılır. Ömeğin Firavun'a ~liji _,~; Yunus (as.)'a _,~
J ,.. " J. .J.
ı;ı pl; Ebü Bekir es-Sıddik'a ~~~ _,~; Hükümdar İskender'e _,:.
~_rili denilirken; y-Ol .J~ Hicaz'da bir yer, J-lı. _,~ bir dağ, keza ..:..ıı~
..
,;:. ,;:.
~~da çölde bir yer adıdır. ıs_,~ kelimesiyle yapılan hayvan ve cansız
ıs 'Abbas Hasan, en-Nahuu'l-Vtifi (I-W), Daru'l-Me'arif, XV.baskı, y.y., t.y., c. I, s.
316.
16 Kitiibu'l-Murassa', s. 24.
17 Subhu'l-A'şii, V, 405.
·ıs Kitiibu'l-Murassa', s. 60, 251, 298, es-Suyüti, Celalüddin Abdurrahman, el
Müzhir fi 'Ulümi'l-Luga ve Envii'ıhii {I-ll}, tah. Fuad Ali Mansür, Daru'l
Kütübi'l-'İlıniyye, Beyrut, 1998, c. I, s. 411-413.
117
_,1
varlıklara ait künyeler de bulunmaktadır. Mesela ~:~:ıjJı yılanın;
~..""3 ...~z- UI _,.~J. ve ~, ljj... _,J~ aslanın; 0 :~:ı.. Q<i • Jl _,J~. büyük karasineğin;
~: ~: <ı:ıi ~b ll_,.~. iki tane siyah çizgisi ol.a... n yılanın künyes i iken 0 ...; JJ. 1 _,J~.
geniş kılıcın; ç::._,_r.jı ..=..ıı1 ve 0-;JI ..=..ıı1 gökyüzünün künyeleri olarak
kullanılagelmiştir. ı 9
Hadis ilminde II. (VIII.) y.y.'dan sorıra ravi sayısının artıp
benzer isimlerin çoğalması ravilerin birbirine karıştırılmasına yol
açmış, buna bağlı olarak künye bilgisine ihtiyaç duyulmuş ve Ahmed
b. Hanbel, Buhari, Müslim, Nesru, İbn Ebi Hatim, İbn Hibban, Hakim · · .··
en-Nisabüri ye Ebü Bişr ed-Dülabi gibi muhaddisler tarafından
künyeye dair ilk eserler yazılmıştır. Ayrıca tabakat, rica.I ve tarih
kitaplarında ravilerin biyografı ve künyelerinden mutlaka söz edilir.2o
İbnü Salalı Mukaddime isimli .eserinde isim ve künyelere, ravilerden
hem ismi hem künyesiyle tanınanlara ya da sadece ismiyle veya
künyesiyle bilineniere yer vermiştir. Mesela, Medine'nin yedi
fakihinden biri olan Ebü Bekr b. Abdirrahman b. el-Haris b. Hişam
el-Mahzümi'nin ismi Ebü Bekr, künyesi Ebü Abdirrahman'dır.
İbnHazm'ın ise, adından başka künyesi yoktur. Ebü Hatim er
Razi'nin ismi de künyesi de budur. Bir de sadece künyesiyle
tanınanlar vardır. Bunlar: Hz. Muh~med'in kölesi Ebü Muveyhibe,
Konstantiniyye'nin kuşatılması esnasında vefat eden Ebü Şeybe'dir.
Ç>-' ....
Bunların yanı sıra künyeleriyle lakaplananlar, iki veya daha
fazla künyesi olanlar, künyesi mi yoksa ismi mi olduğu hususunda
ihtilaf edilenler, künyesi bilinip de ismi bilinmeyenler ya da hem
künyesi hem isminde tereddüt edilen kimseler de söz konusudur.2ı
Bu vesileyle, künyelere dair yazılan başlıca eseriere ve
yazariarına işaret etmek uygun olacaktır:
1) Kitabü'l-Küna: Hişam b. Muhammed el-Kelbi (ö. 204)
2) Küna'l-EşrM: Heysem b. Adi (ö. 207)
3) Kitabü'I-Küna: Ali b. el-Medini (ö. 234)
4) et-Tarih ve'l-Esma ve'l-Küna: Ebü Bekr b. Ebi Şeybe (ö. 235)
5) el-Esma ve'l-Küna: Ahmed b. Hanbel (ö. 241)
6) eZ-Küna ve'l-Esma: Müslim b. Haccac (ö. 261)
19 el-Müz1iir, I, 413-414; Kitabu'l-Murassa', s. 83,162, 298.
2o Bozkurt, Nebi, TDV. İslam Ansiklopedisi, "Künye" mad., Ankara, 2002, c.
XXVI, s. 559.
21 İbn Salah, Mulcaddimetü İbni Salahfi 'Ulumi'l-Hadfs, tasnf. Ebü 'Amr 'Usman
b. Abdirrahman, Daru'l-Kütübi'l-'İlmiyye, Beyrut, 1978, s. 164-168.
118
7) Kitabü't-Tdrfh ve Esmdü'l-Muhaddisfn ve Kündhüm: Ebu
Abdiilah Muhammed b. Ahmed el-Mukaddemi (ö. 30ı)
8) Kitabü1-Künd: Ahmed b. Şuayb en-Nesru (ö. 303)
9) Kitabü1-Esmd ve'l-Künd: Ebü Muhammed Abdullah b. el-
Carud (ö. 307)
ıoı Kitabü1-Künd ve'l-Esmd: Dülabi (ö. 320)
ı ı) Kitabü1-Künd: İbnü Ebi Hatim er-Razi (ö. 327)
ı2) Kitabü Esdmf Men Yu'rafu bi'l-Küna: Muhammed b. Hıbban
el-Büsti (ö. 354)
ı3) Kitabü Künd Men Yu'rafu bi'l-Esmd: Muhammed b. Hıbban
el-Büsti (ö. 354)
ı4) Kitabü Men Vdfakat Künyetühü Künyete Zevcihi mine's
Sahdbe: Ebu'I-Hasan Muhammed Abdullah b. Zekeriyya (ö. 366)
ı5) Kitabü1-Künd: Ebü Ahmed el-Hakim (ö. 378)
.. ı6) Fethu'l-Bdb fi'l-Künd ve'l-Ellcdb: Ebü Abdiilah Muhammed
b. İshak b. Mende (ö. 395)
ı 7) Kitabü'l-İstiğnd.fi Ma'rifeti'l-Küna: İbnü Abdi'l-Ber (ö. 463)22
Hayvan Künyeleri
Hayvanlara künye verilirken genellikle onların fiziksel
özellikleri, huy ve tabiatları, sesleri, yaşadıkları yerler, kendi isimleri
veya yavrularına verilen isimler göz önüne alınmıştır. Bunun yanı
sıra bazı hayvanların künyeleri taşıdıkları öze~erin tamamen
aksine manalar da içerebilir. Mesela kurda ö~ Y.l denilmesi gibi.
Bununla ilgili olarak Ubeyd b. el-Abras (h.ö.24) şöyle demiştir:
w ...
~~ ~t ~ ~J_Jı ~~~~ .1.G ":1 ~1 ~
Şüphesiz, kurt ~~ LJl (dişi kuzunun babası) diye
lcünyelendirildiği gibi, içki de~ (pekmez) diye lcünyelendirilebilir.23
22 el-Kuşeyri, el-Küna ve'l-Esma, I, 11-15; ez-Zehebi, Şemsüddin Ebü Abdiilah
Muhammed b. Ahmed, el-Muktena fi Serdi'l-Küna (I-II}, tah. Muhammed Sillih
'Abdülaziz el-Murad, el-Meclisü'l-'İlmi, I. baskı, Medine, 1408, c. I, s. 22-31; el
Mukaddemi, Ebü Abdiilah Muhammed b. Ahmed, Kitabü't-Tarfh ve Esmaü'l
Muhaddisfn ve Künahüm, tah. Muhammed İbrahim Lihaydan, Daru'l-Kitab
ve's-Sünne, !.baskı, Paldstan, 1994, s. 12-14.
23 es-Se'alibi, Ebü Mansür Abdülmelik b. Muhammed b. İsmail, Simaru'l-Kulüb
fi'l-Mudaf ve'l-Mensüb, tah. Muhammed Ebu'l-Fadl İbrahim, Daru'l-Me'fuif,
!.baskı, Kahire, 1965, s. 252.
119
Beyitte kastedilen, kurdun ve içkinin künyelerinin güzel
olmasına rağmen, taşıdıklan özelliklerin kötü olmasıdır. ,
(,:: :r_
Erkek hayvanların künyeleri (~! -~i), dişllerin ki de rrı
kelimelerinin bir isme muzaf olmasıyla yapılırken; çoğullan da (..:_,\i:i)
,
şeklinde gelir. Bunların dışında J~ kelimesiyle yapılan hayvan
künyeleri de bulunmaktadır. 24
Arapça'da künyesi bulunmayıp sadece adı olan hayvanlar
çoğunlukta olup, hem adı hem künyesi olan ya da, sadece künyes,i
' '
olup adı olmayan hayvanlar da vardır.25 LSjT ~! çakal, 0-. ~.Jb cj.Ji fi
kırkayak, ~1 fiJ. mürekkep balığı ve ~~~ Y..i. ispinoz kuşu:11-, y,i"'
Y.i.
ı)~ bir tür kuş, ~..:;::;.. k8.mı kırmızı; sırtı, başı ve kuyruğu
}
fi
siyah kuş, c~.J kanatlan ve sırtı kırmızı, üzüm yiyen boz renkli
kuş, adı olrriayıp sadece bu künyelerle tanınan hayvanlardır. Şair bir
Y.i
beytinde ~1_;. için şöyle der mesela:
"
"İspinoz kuşu gibi her türlü renge bürünüyor"26
t:.-"' ••••
Hayvanlardan bazılannın birden fazla künyesi olduğu gibi, b~
Y.i
künyenin farklı hayvanlara verilmesi de söz konusudur. Örneğin
ç:_ı.;;JI fi1in ve kartalın, J.ı~..:G: Y.i kedi ve tavşanın, +J~ Y.l köpek,
#
tilki ve maymunun, ~. Jj Y.i domuz ve öküzün, Y.i aslan, tilki
ve karasineğin, ~1 Y.i de domuz ve mandanın künyeleridir.
Çalışmamızın bundan sonraki kısmında, gerek edebi
metinlerde ve gerekse şiir parçalarında sık sık okuyucunun karşısına
çıkan ve çoğu zaman bir kafa kanşıklığı yaratabilen hayvanlarla ilgili
24 el-Müzhir, I, 413-414.
25 ez-Zemahşeri, Ebu'I-Kasım Malımüd b. Ömer, el-Mufassal ft 'İlmi'l-Luga, tak.
Muhammed 'İzzüddin es-Sa'idi, Dam İhyai'l-Ulüm, !.baskı, Beyrut, 1990, s.
19-2({;.Kitabu'l-Murassa', s. 30.
26 İbn Kuteybe ed-Dineveri, Edebü'l-Katib, tah. Muhammed Muhyiddin
Abdülham1d, el-Mektebetü't-Ticılriyye, IV.baskı, Mısır, 1963, s. 162; el
Mufassal, s. 20; Lisanü'l-'Arab, IV, 437; ed-Demlri, Muhammed b. Musa b.
İsa, Hayatü'l-Hayeuani'l-Kübra (I-II}, Daru'l-Kütübi'l-'İlmiyye, III.baskı, Beyrut,
1424, c. I, s. 514.
120