Arama. Apunte historiko eta etnografikoak

254 Pages·2008·8.11 MB·Spanish

Nireeskaintza,atzoko,
gaurkoetabiharkoaramatarrei.
Nireeskerrikberoenak,
lanhonetanmodubateanedobestean
laguntzaemandidatenguztiei,
milaesker.
AURKIBIDEA
I. HITZAURREA ...........................................................................3
II. AURKEZPENA ............................................................................
III. BERRIEMAILEAK ........................................................................
IV. BIBLIOGRAFIA ............................................................................
ARAMAHISTORIANZEHAR
I. GEOGRAFIAAPURBAT ..................................................................
II. AUZOTASUN-GARAIA(1399-1615) ..................................................
III. HIRIBILDU-GARAIA ....................................................................
IV. FRANTSESAKARAMAN ...............................................................
V. KARLISTADAK .............................................................................
VI. PRIMODERIVERARENDIKTADURA(1923-1930) ............................
VII. II.ERREPUBLIKA(1931-1936) ......................................................
VIII. GERRAZIBILA(1936-1939) ETA GERRAOSTEA ...........................
GARAIBATEKOARAMA
I. ARAMAKOBASERRIAK .....................................
II. OTORDUAKETAEDARIAK ..................................
III. EGURALDIAETAHERRI-SINESTEAK .........................
IV. BASERRIKOLANAK ........................................
V. BESTELANBIDEBATZUK ...................................
VI. JAIOTZAETABATAIOA ......................................
VII. HAURTZAROAETAGAZTAROA ..............................
VIII. EZKONTZAETAEZTEIAK ....................................
IX. HERIOTZAETAHILETAK ....................................
X. AUZOLANA ................................................
XI. UDALAETAHERRIA ........................................
XII. ERLIJIOA ...................................................
XIII. OSPAKIZUNBEREZIAK ......................................
XIV. ENIRIO-ARALAR ............................................
XV. OSASUNA ..................................................
XVI. BESTEHAINBATKONTUETADATU ...........................
XVII. ONDORIOAK ...............................................
I. HITZAURREA
II.AURKEZPENA
Aurrean duzun lan hau bi zatitan banatu dugu. Lehen zatian,Aramako historia aztertu
dugu, batik bat azken bi mendeetako garaia.Artxiboetan eta liburuetan arakatuz,Aramako
historiari buruz zenbait berri eta datu aurkitu dugu, eta horiek plazaratzen ditugu. Gure hel-
burua,denadela,ezdaizanherrikohistoriasakonkiaztertzea.Urteetakolanabeharkogenu-
ke horretarako. Gure lanak,Aramako historiako zenbait atal lantzea beste helbururik ez du
izan.
Lanarenbigarrenzatian,Aramakogaraibatekobizitzaizanduguaztergai,besteakbeste,
jendearen testigantzak eta pasarteak plazaratuz. Izan ere, garai bateko belaunaldia desager-
tzen ari denean, behar-beharrezkoa iruditu zaigu garai hartako bizimodua, ohiturak eta bizi-
penakjasotzea.Adinekopertsonabathiltzea,enziklopediaedoliburutegiosobatgaltzearen
parekoabaita.
LanarenzatihauAramakoUdalArtxiboanegindakolanarekinosatudugu,bertantopatu-
takohainbatetahainbatpasartebitxietaesanguratsuereagertuz.
Ezdezagunahaztu,urtegutxirenburuanAramaetaingurukoherrietakobizimodua,goi-
tikbeheraaldatudela.Urteerabakiorrak1940-1960bitartekohogeiurtehoriekizanziren,eta
ezAramakobaserritarrentzatbakarrik.
Lanarenlehenzatiaatalhauetanbanatudugu.Lehenegokapituluan,giza-geografiaizan
dugu aztergai: biztanleriaren bilakaera, biztanleriaren egitura, e.a. Bigarren kapituluan,
AramakOrdiziarabiltzekoizanzituenarrazoiakaipatzendira.Hirugarrenatalean,Ordiziatik
banatuzenekogaraiarenberriematenda.Laugarrenkapitulua,Napoleonenaurkakogerraeta
bere ondorioei buruzkoa da. Bosgarrenean, Karlistaldia dugu mintzagai. Seigarren atalean,
laburki, Primo de Riveraren diktadura ezagutzeko aukera dugu. Zazpigarren kapituluan, II.
Errepublikaaztertzenda.Etazortzigarrenean,azkenik,GerraZibilarietagerraosteariburuz-
koxehetasunakematendira.
14 ARAMAHISTORIANZEHAR
Gure lanaren bigarren zatia ere (Aramako garai bateko ohiturak eta bizimodua jasotzen
dituena) hainbat ataletan banatu dugu: 1) Aramako Baserriak; 2) Otorduak eta Edariak; 3)
Eguraldia eta Herri-Sinesteak; 4) Baserriko Lanak; 5) Beste Lanbide Batzuk; 6) Jaiotza eta
Bataioa; 7) Haurtzaroa eta Gaztaroa; 8) Ezkontza eta Ezteiak; 9) Heriotza eta Hiletak; 10)
Auzolana; 11) Udala eta Herria; 12) Erlijioa; 13) Ospakizun Bereziak; 14) Osasuna; 15)
Enirio-Aralar;16)BesteHainbatKontuetaDatu;eta17)Ondorioak.
Lanhonetanidatzizkooinarrizkoinformazioiturriakhonakohauekizandira:Aramaeta
Itsasondoko Udal Artxiboak, Gipuzkoako Artxibo Orokorra (Tolosa), Gipuzkoako
Elizbarrutiko Artxibo Historikoa (Donostia), “Badator” dokumentazio zerbitzua (internet
bidez),Eustat(internetbidez)etaKoldoMitxelenakohemeroteka.
III. BERRIEMAILEAK
Lanhonetanjasodituguntestigantzakondokolekukoenakizandira:
-JoxeMujikaOsinalde,Jauregibaserria(1914-01-15).
-GregoriGalarragaGoikoetxea,Mendizabalbaserria(1922-06-28).
-PakoEtxeberriaJauregi,Iriartebaserria(1927-02-26).
-FelipeArizmendiIztueta,Iturriotzbaserria(1933-01-12).
-MikelIrizarArizmedi,Ibareskoerrota(1934-04-13).
-Jubilatu-taldea.
Beraiekinunegozoetapozgarriakpasatzekoaukeraizandugu,etaorduhorietaneginda-
ko grabazioen emaitzak batik bat lanaren bigarren zatian jasotzen dira. Grabazio horiek
2002koudazkeneanegingenituen.
IV. BIBLIOGRAFIA
AGIRREAZALDEGI,A.(1989):HeriotzaEuskalHerrian,Kriseilu,Donostia.
AGUIRRESORONDO,A.(1983):TratadodeMolinología(losmolinosdeGuipúzcoa),Eusko
Ikaskuntza,Donostia.
AIZPURUMURUA,M.(2000):ElPartidoNacionalistaVascoenGuipúzcoa(1893-1923):
orígenes,organizaciónyactuaciónpolítica,EHU,Leioa.
ALTUBEIRIZAR,F.(2000):OñatikoMurgiaauzoa,EFA-FrantziskotarArgitaletxea,Oñati.
ARANBARRI,I.(1999):GureMendea,Argia,Donostia.
ARANBURUUGARTEMENDIA,P.J.(2001):Alkizaauzoetahiribilduarenazterketahistorikoa
(1348-1950),AlkizakoUdala.
ARRUABARRENA,J.M.(2002):Azkenbelaunaldia,BizkaikoForuAldundia,Bilbo.
ARRUABARRENA GOIKOETXEA, A. (1993): Goierriko biztanleria (1860-1986), Eusko
Jaurlaritza,Gasteiz.
ASKOREN ARTEAN (1979-1982): Historia General de la Guerra en Euskadi, Haranburu,
Donostia.
ASKOREN ARTEAN (1992): Juan Inazio Iztueta Etxeberria (1767-1845), Eusko Jaurlaritza,
Gasteiz.
ASKOREN ARTEAN (1999): Brinkola gogoan. Apunte historiko eta etnografikoak, Eusko
Ikaskuntza,Donostia.
ASKORENARTEAN(2001):Lazkaonbizi.Lazkaokohistoria,LazkaokoUdala.
AYERBE,B.(1988):Neremundualdia,Auspoa-Etor,Donostia.
AZURMEDIAGIRRE,X.(1997):AtzokoZegama,EuskoIkaskuntza,Donostia.
BARANDIARANCONTRERAS,M.(1995):EuzkoAlderdiJeltzaleaBeasainen.100urtekohis-
toria,BeasaingoUriBuruBatzarra.
18 ARAMAHISTORIANZEHAR
BARANDIARANSARASOLA,B.(1990):Zartugabeezinbizi,Auspoa,Tolosa.
BARANDIARANSARASOLA,B.(1995):Lanikgabeezinbizi,Auspoa-Sendoa,Oiartzun.
BENITOPASCUAL,J.de.(1994):LaEnseñanzadePrimerasLetrasenGipuzkoa(1800-1825),
GipuzkoakoForuAldundia,Donostia.
CAJAL VALERO, A. (2002): Paz y Fueros. El Conde de Villafuertes. Guipúzcoa entre la
ConstitucióndeCádizyelConveniodeVergara:1813-1839,BibliotecaNueva,Madril.
CHUECA,J.;FERNANDEZ,L.(1997):EspainiakoGerraZibilaEuskalHerrian,Egunkaria.
CILLAN APALATEGUI, A. (1975): Sociología electoral de Guipúzcoa: 1900-36, Kutxa,
Donostia.
CRUZMUNDET,J.R.(1993):KonbentziokoGerraGipuzkoan(1793-1795):I.V.deSarastiren
eskuizkribua,GipuzkoakoForuAldundia,Donostia.
EGAÑA, I. (1998): “Gerra Zibila Gipuzkoan”, in Gerra Zibila Euskal Herrian, 4. zk., Aralar
Liburuak.
F.GONZALEZ,A.(1995):Institucionesysociedadguipuzcoanasenloscomienzosdelcentralis-
mo(1680-1730),GipuzkoakoForuAldundia,Donostia.
GALTZAUNDIaldizkaria:hainbatale.
GILRODRIGUEZ,J.(1998):Losarrendamientosrústicoshistóricos.Análisisapartirdelarea-
lidadguipuzcoana,EHU-GipuzkoakoForuAldundia.
GOIERRITARRAaldizkaria:hainbatale.
IKERMAP(2000):Arama:herrikomapa,AramakoUdala.
IZTUETA,J.I.(1975):GuipuzcoacoCondaira,LaGranEnciclopediaVasca,Bilbo.
KANTILLAPEaldizkaria:hainbatale.
KARRERAEGIALDE, M. M. (2002): Jabetza lurretatik eta hegalduratik bereizia: ondazilegi
izenekolursailak,GipuzkoakoForuAldundia,Donostia.
KASPER, M. (1992): “Gerrila Gipuzkoan (1808-1835)”, in Zumalakarregi Museoa. Aztezketa
HistorikoakII,GipuzkoakoForuAldundia.
LABAYEN, A. M. (1990): Nikolas Ormaetxea “Orixe”-ren kondaira laburra, Sabino Arana
KulturElkargoa,Bilbo.
LASABERGARA,X.(1991):Gerrazibilaandoaindarrenbegietatik,ManuelLarramendiKultur
Bazkuna,Andoain.
LEGORBURU,E.(1996):“FabrikaHaundie”:BeasaingoConstruccionesyAuxiliardeFerro-
carrilesenHistoria,BeasaingoUdala.
LETESARASOLA,J.(1990):Orrelazirangauzak,Auspoa-Sendoa,Oiartzun.