Antropologia kultury. Zagadnienia i wybór tekstów PDF
Preview Antropologia kultury. Zagadnienia i wybór tekstów
WIEDZA O KULTURZE Antropologia CZĘŚĆ I kultury Zagadnienia i wybór tekstów Opracowali: Grzegorz Godlewski Leszek Kolankiewicz Andrzej Mencwel Mirosław Pęczak Wstęp i redakcja: Andrzej Mencwel Recenzenci Antonina Kłoskowska Sław Krzemień-Ojak Roch Sulima Projekt okładki Jakub Rakusa-Suszczewski Redaktor Maria Romanow-Broniarek Redaktor techniczny Joanna Świętochowska Korektor Barbara Galicka Skład i łamanie Dariusz Dejnarowicz Wydano z pomocą finansową Ministerstwa Edukacji Narodowej © Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 2001 & Bernard Morliacensjusz 2004 ISBN 83-230-9807-2 SPIS TREŚCI NOTA WYDAWNICZA __________________________________________________________________ 7 WSTĘP: WYOBRAŹNIA ANTROPOLOGICZNA____________________________________________ 9 I. POJĘCIE KULTURY HEINRICH RICKERT, Człowiek i kultura _____________________________________________________ 21 STEFAN CZARNOWSKI, Kultura____________________________________________________________ 24 BRONISŁAW MALINOWSKI, Czym jest kultura? _______________________________________________ 31 PHILIP BAGBY, Pojęcie kultury____________________________________________________________ 43 CLAUDE LÉVI-STRAUSS, Miejsce antropologii wśród nauk społecznych____________________________ 50 ZAGADNIENIA. LEKTURY UZUPEŁNIAJĄCE ___________________________________________________ 58 II. WZORY KULTURY RUTH BENEDICT, Wzory kultury___________________________________________________________ 61 FLORIAN ZNANIECKI, Wzorce i normy______________________________________________________ 76 ZAGADNIENIA. LEKTURY UZUPEŁNIAJĄCE ___________________________________________________ 86 III. CZAS MIRCEA ELIADE, Czas święty i mity________________________________________________________ 89 ARON GURIEWICZ, „Cóż to jest... czas?” ____________________________________________________ 98 FRANCIS C. HABER, Darwinowska rewolucja w pojęciu czasu___________________________________ 109 ZAGADNIENIA. LEKTURY UZUPEŁNIAJĄCE __________________________________________________ 118 IV. PRZESTRZEŃ MIRCEA ELIADE, Święty obszar i sakralizacja świata__________________________________________ 121 YI-FU TUAN, Ciało, relacje międzyludzkie i wartości przestrzenne_______________________________ 129 EDWARD T. HALL, Ukryty wymiar________________________________________________________ 138 ZAGADNIENIA. LEKTURY UZUPEŁNIAJĄCE __________________________________________________ 153 3 V. CIAŁO MARCEL MAUSS, Sposoby posługiwania się ciałem___________________________________________ 156 ANTONI KĘPIŃSKI, Twarz, ręka___________________________________________________________ 166 NORBERT ELIAS, O zachowaniu w sypialni _________________________________________________ 176 ZAGADNIENIA. LEKTURY UZUPEŁNIAJĄCE __________________________________________________ 184 VI. OSOBA — OSOBOWOŚĆ — CHARAKTER SPOŁECZNY MARCEL MAUSS, Pojęcie osoby pojęcie „ja” ________________________________________________ 187 SIGMUND FREUD, Ego i id_______________________________________________________________ 194 TALCOTT PARSONS, Osobowość a system społeczny__________________________________________ 205 ERICH FROMM, Charakter a proces społeczny________________________________________________ 211 ZAGADNIENIA. LEKTURY UZUPEŁNIAJĄCE __________________________________________________ 219 VII. MAŁŻEŃSTWO — RODZINA — POKREWIEŃSTWO BRONISŁAW MALINOWSKI, Małżeństwo, pokrewieństwo_______________________________________ 222 CLAUDE LÉVI-STRAUSS, Rodzina_________________________________________________________ 249 ZAGADNIENIA. LEKTURY UZUPEŁNIAJĄCE __________________________________________________ 264 VIII. PIERWOTNE ZWIĄZKI SPOŁECZNE FERDINAND TÖNNIES, Teoria wspólnoty____________________________________________________ 267 CHARLES HORTON COOLEY, Grupy pierwotne_______________________________________________ 272 EDWARD A. SHILS, Pierwotne związki społeczne_____________________________________________ 278 RICHARD HOGGART, „Oni” i my__________________________________________________________ 286 ZAGADNIENIA. LEKTURY UZUPEŁNIAJĄCE __________________________________________________ 293 IX. KULTURA TRADYCYJNA LUCIEN LÉVY-BRUHL, Partycypacja mistyczna ______________________________________________ 296 WŁODZIMIERZ PAWLUCZUK, Ludowa „ontologia” i „technologia” _______________________________ 308 KAZIMIERZ DOBROWOLSKI, Chłopska kultura tradycyjna ______________________________________ 314 STANISŁAW VINCENZ, Mała Itaka_________________________________________________________ 324 ZAGADNIENIA. LEKTURY UZUPEŁNIAJĄCE __________________________________________________ 330 4 X. KULTURA SZLACHECKA MARC BLOCH, Społeczeństwo feudalne____________________________________________________ 333 RICHARD WILLIAM SOUTHERN, Szlachta ___________________________________________________ 341 MARIA OSSOWSKA, Rycerz w Średniowieczu _______________________________________________ 345 ZAGADNIENIA. LEKTURY UZUPEŁNIAJĄCE __________________________________________________ 358 XI. KULTURA MIESZCZAŃSKA PAUL HAZARD, Bourgeois_______________________________________________________________ 361 IAN WATT, Robinson Kruzoe — homo oeconomicus__________________________________________ 364 MARIA OSSOWSKA, Klasyczny model moralności mieszczańskiej: Beniamin Franklin________________ 370 MAX WEBER, Racjonalność kapitalistyczna_________________________________________________ 378 ARNOLD HAUSER, Balzak_______________________________________________________________ 384 ZAGADNIENIA. LEKTURY UZUPEŁNIAJĄCE __________________________________________________ 388 XII. KULTURA MASOWA JOSÉ ORTEGA Y GASSET, Bunt mas________________________________________________________ 391 DWIGHT MACDONALD, Teoria kultury masowej______________________________________________ 400 EDGAR MORIN, Kultura czasu wolnego ____________________________________________________ 410 ANTONINA KŁOSKOWSKA, Homogenizacja _________________________________________________ 417 ZAGADNIENIA. LEKTURY UZUPEŁNIAJĄCE __________________________________________________ 428 XIII. ALTERNATYWY HENRY DAVID THOREAU, Gdzie żyłem i po co_______________________________________________ 431 EDWARD ABRAMOWSKI, Związki przyjaźni_________________________________________________ 437 ANTONIN ARTAUD, Teatr okrucieństwa ____________________________________________________ 440 ROLAND DAVID LAING, Doświadczenie transcendentalne ______________________________________ 444 JERZY GROTOWSKI, Święto______________________________________________________________ 449 JOSEPH BEUYS, Każdy artystą____________________________________________________________ 455 ZAGADNIENIA. LEKTURY UZUPEŁNIAJĄCE __________________________________________________ 459 5 XIV. ROZUMIENIE KULTURY STANISŁAW BRZOZOWSKI, Istota kultury ___________________________________________________ 462 WILHELM DILTHEY, Rozumienie kultury___________________________________________________ 464 MAX WEBER, Narzędzia rozumienia: typ idealny_____________________________________________ 467 FLORIAN ZNANIECKI, Narzędzia rozumienia: współczynnik humanistyczny________________________ 470 RUTH BENEDICT, Relatywizm kulturowy ___________________________________________________ 474 CLAUDE LÉVI-STRAUSS, Jan Jakub Rousseau — twórca nauk humanistycznych_____________________ 478 ZAGADNIENIA. LEKTURY UZUPEŁNIAJĄCE __________________________________________________ 485 PODRĘCZNIKI, KOMPENDIA, ANTOLOGIE ____________________________________________ 487 6 NOTA WYDAWNICZA Antropologia kultury jest pierwszą częścią nowego podręcznika akademickiego, nawiązującego do skryptu Wiedza o kulturze. Cz. I: Wprowadzenie do wiedzy o kul- turze wydanego w roku 1988 i 1993 (wydanie poprawione i rozszerzone). Kolejne części ukazywały się w roku 1991 (Cz. II: Słowo w kulturze, oprac. M. Boni, G. Godlewski, A. Mencwel; Cz. III: Teatr w kulturze, oprac. W. Dudzik, L. Kolankiewicz) oraz w 1993 (Cz. IV: Audiowizualność w kulturze, oprac. J. Bo- cheńska, A. Kisielewska, M. Pęczak). Dodruki części II-IV ze względu na rosnące potrzeby, dokonywane są stale. Wprowadzenie do wiedzy o kulturze to cykl pierwszy całego programu, określamy go jako antropologiczno-socjologiczny. Następne trzy segmenty (słowo, teatr, audiowizualność) stanowią cykl antropologiczno- komunikacyjny. Jeśli w cyklu pierwszym kładzie się nacisk na społeczne ramy kultury, jej intersubiektywne powiązania, konfiguracje i regularności (także wtedy, kiedy mó- wi się o „ciele” czy „osobowości”), w cyklu drugim analogicznie akcentuje się sys- temy komunikacji (mowa, rytuał, pismo, druk, widowisko, film itp.), ich swoistość oraz znaczenie w kulturze. Jest to pewna schematyzacja (odpowiadają jej inne, napo- tykane w literaturze przedmiotu: kultura społeczna i symboliczna, rzeczywistości i wartości, bytowa i psychiczna) — mówiąc bowiem o kulturze tradycyjnej, na przy- kład, nie wolno pominąć roli, jaką spełnia w niej mowa żywa; niewiele z kolei można powiedzieć o swoistości mowy żywej jako systemu komunikacji, jeśli pominie się społeczne ramy kultury tradycyjnej. To, co społeczne, i to, co komunikacyjne, jest w kulturze nie-rozdzielnie splecione, ale systematyzacje naukowe muszą, dla pożytku poznawczego, sploty takie rozdzielać. Czteroczęściowy podział cyklu jest więc przy- kładem takiej systematyzacji. Antropologia kultury nie jest kolejnym wydaniem „poprawionym i rozszerzonym” Wprowadzenia do wiedzy o kulturze. Poddano rewizji konstrukcję tematów, zmieniono niektóre ich tytuły i wprowadzono tematy nowe (XIII. Alternatywy i XIV. Rozumienie kultury). Wymianie, i to gruntownej, uległ również wybór tekstów (wprowadzono dwadzieścia jeden nowych fragmentów), poddano go redakcji selekcjonującej proble- my, opracowano nowe, pozostające we wzajemnej korelacji, zestawy zagadnień, rozbudowano lektury uzupełniające tak, aby objąć całą ważniejszą, dostępną w języ- ku polskim, literaturę przedmiotu (ze względu na inicjacyjny charakter tego podręcznika pominięto prace obcojęzyczne). Konsekwencją jest zmiana tytułu tej czę- ści i nowy do niej wstęp, który nie ma już tylko dydaktycznego zadania. Uzasadnienia są zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne. Zespół Katedry Kultury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego i zespół redakcyjny pracują ciągle nad progra- mem „wiedzy o kulturze”. Praca ta ma charakter teoretyczny i dydaktyczny, odbywa się w dyskusjach naukowych i w toku zajęć ze studentami. Jej wynikiem jest wyraźniej- sza krystalizacja programu i wzrastająca świadomość zespołu. Przytaczam więc opinię wypowiedzianą we Wstępie do Wprowadzenia do wiedzy o kulturze: za wady tego pod- ręcznika odpowiada przede wszystkim redaktor naukowy, splendor ewentualnych zalet 7 przypada obu zespołom. Temu, który jest podpisany na karcie tytułowej, i temu, który pozostał w cieniu. Uzasadnienia zewnętrzne również mają znaczenie. Rozpoczynaliśmy realizację tego programu skromnie — jako przedmiotu usługowego na pierwszym roku studiów poloni- stycznych UW. Obecnie „wiedza o kulturze” w całym swoim zakresie obejmuje pięć semestrów, a dla studentów naszej specjalizacji („animacja kultury”, od 1992 roku) stanowi przedmiot podstawowy. Jest ponadto, w dostosowanych do profilu studiów adaptacjach, wykładana na innych wydziałach UW oraz w innych szkołach akademic- kich, policealnych i licealnych. Opracowane przez nas wybory tekstów dotarły rów- nież do innych uniwersytetów i wzbudziły tam życzliwe zainteresowanie. Wydawca zwrócił się więc do nas z propozycją ogólnopolskiej edycji całego cyklu. Wszystko to razem przyjęliśmy jako zobowiązanie, starając się wywiązać z niego na miarę naszej wiedzy i samowiedzy. Oto pierwsza część nowego podręcznika, tym razem zatytuło- wana nieskromnie Antropologia kultury. Tytuł ten był w zespole najczęściej dyskutowany, stąd potrzeba dodatkowego uza- sadnienia. Tytuł Wprowadzenie do wiedzy o kulturze jest dziś zbyt skromny i za mało wyraźny. Antropologiczno-kulturowa orientacja Wprowadzenia... była widoczna od początku, a z każdą kolejną edycją ulegała wzmocnieniu. Wstęp do tego podręcznika oraz nowa konstrukcja tematów orientację tę w pełni ujawniają. Konsekwencją ujaw- nienia była konieczność zmiany tytułu. Można powiedzieć, że jest tym razem nie- skromny i nadto wyraźny. Podręcznik nasz bowiem nosi nadal inicjacyjny charakter. Ale tytuł „Wprowadzenie do antropologicznej wiedzy o kulturze” nie jest do przyję- cia. A.M. 8 Wstęp: wyobraźnia antropologiczna Pongo żyły w lasach Majomby królestwa Loango. Historycy twierdzą, że Loango było dawnym afrykańskim państwem, lasy Majomby lokują wokół miasta o tej samej nazwie. Pongo... „są zupełnie podobni do ludzi, ale tężsi i dużo wyżsi. Twarz mają ludzką, tylko oczy osadzone bardzo głęboko. Ich ręce, policzki, uszy nie są owłosione, jeśli nie liczyć brwi, które są bardzo długie. Chociaż reszta ich ciała jest dość włocha- ta, sierść mają niezbyt gęstą, a barwa jej jest brunatna. Poza tym różnią się od ludzi je- dynie budową nóg pozbawionych łydek. Chodzą prosto, trzymając się ręką za sierść na szyi; żyją po lasach, sypiają na drzewach i sporządzają tam sobie rodzaj dachu, który je chroni przed deszczem”. Autor tego opisu korzystał z cudzych relacji i nie widział Pon- go na własne oczy. Tym trudniej zapewne było mu wyobrazić sobie, że podczas cho- dzenia, na nogach pozbawionych łydek, trzeba trzymać się ręką sierści na szyi. Ale nie zaliczył Pongo do zwierząt, przeciwnie, sądził, że są „dzikimi ludźmi”. Warto przytoczyć argument, którym sąd swój poparł, zwłaszcza, że natkniemy się jeszcze na podobny, choć odwrócony: „[...] w opisie tych rzekomych potworów znaj- dujemy uderzające podobieństwo do gatunku ludzkiego, różnice natomiast są mniej- sze niż te, które daje się stwierdzić między jednym człowiekiem a drugim”. Jeśli ar- gument ten wydaje się nadto relatywny, bezwarunkowe jest przeświadczenie autora: lepiej w domniemanym zwierzęciu uznać człowieka, sądzi on, niż jakiegokolwiek człowieka potraktować jak zwierzę. Traktowanie, przy tym, nie jest tu tylko kwestią stosunków bezpośrednich, które, wobec ludów zwanych dzikimi, spełniały się zwykle w podboju i zniewoleniu; może być także kwestią języka opisu, typu klasyfikacji, a nawet kategorii gramatycznych (Pongo żyli, czy też żyły?). Cytowany autor był w tej kwestii bezwzględny. Prostakom — pisał „miałoby się czasem ochotę postawić takie samo pytanie, jakie oni mieli śmiałość rozstrzygać co do innych istot żyjących”. Traktując innych jak zwierzęta, sobie bowiem wystawiają świadectwo. Claude Lévi-Strauss w przywoływanym powyżej tekście widzi nie tylko zapowiedź współczesnej etnologii, lecz także jej realny projekt umiejscawiający ją „pośród już ustanowionych nauk przyrodniczych i humanistycznych”1. Nie trzeba koniecznie po- dzielać teoretycznych pomysłów, ani też naśladować metodologicznych procedur autora Antropologii strukturalnej, aby uznawać jego autorytet. Jan Jakub Rousseau może być, bez wątpienia, uznany za „twórcę nauk humanistycznych”, jego Rozprawa o pochodzeniu i podstawach nierówności między ludźmi — za traktat etnologii ogól- nej, a rozsławiony przez Lévi-Straussa autorski przypis do niej — za pierwszy mani- fest antropologii kultury. Na to samo miano zasłużyli również Giambattista Vico, gdyż pierwszy ewokował całościowe pojęcie kultury, a jej dzieje utożsamił z dziejami ludz- kości, oraz Immanuel Kant, który czyniąc czas i przestrzeń kategoriami ludzkiego umysłu, cały poznawalny świat uczynił światem kultury. Obok Rozprawy 1 Zob. początek ostatniego tekstu w tym zbiorze: Claude Lévi-Strauss, Jan Jakub Rousseau — twórca nauk humanistycznych (przeł. L. Kolankiewicz), s. 569. Tamże odsyłacz do właściwego wydania rozprawy Rousseau, wskazujący też autorski jej przypis, będący motywem przewodnim tego wstępu. 9 Andrzej Mencwel WSTĘP: WYOBRAŹNIA ANTROPOLOGICZNA o pochodzeniu nierówności między ludźmi należałoby więc postawić Naukę nową, która mówi o „świecie narodów, jaki stworzyli sami ludzie”, oraz Krytykę czystego rozumu, dowodzącą, że w stałych formach rozumu mieszczą się zmienne, empiryczne, więc kulturowe treści. Pierwszy manifest antropologii kultury pozostaje natomiast wyłączną własnością Jana Jakuba Rousseau. W nim to właśnie zjawiają się Pongo i z ich powodu rozważa się kwestię takiego stosunku do istot żywych, który nie byłby podejrzany o zezwierzęcenie. „Ludzie mogą sobie jeździć tam i z powrotem”, pisze Rousseau o modnych wówczas sprawozdaniach z podróży, „filozofia, rzekłbyś, nie podróżuje”, a „pod górnolotną nazwą poznawania człowieka każdy uprawia wyłącznie poznawanie własnych roda- ków”. Etnologia czy też antropologia kultury jest filozofią, która udała się w podróż, a poznawanie człowieka uprawia przez poznawanie innoziemców. Napisany dwieście lat później Smutek tropików Claude'a Lévi-Straussa jest jednym z niewątpliwych arcy- dzieł takiej filozofii, jak zresztą wcześniej Argonauci Zachodniego Pacyfiku Bronisława Malinowskiego. Mniej tu zatem ważne są odgraniczenia czy też rozgraniczenia różnie nazywanych dziedzin wiedzy, te bowiem — jak dziś lepiej wiemy — związane są ra- czej ze społeczną instytucjonalizacją nauki, niż z podziałem dziedzin poznania. Etno- logia, antropologia kultury czy też antropologia społeczna zaczną się konstytuować jako dziedziny nauki normalnej (to znaczy akademickiej, czyli uprawianej w uniwersy- tetach) sto lat po manifeście Jana Jakuba, a po następnych stu latach, już w naszych czasach, osiągną postać dojrzałą. Manifest ten byłby więc, w akademickiej perspektywie, manifestem bez skutków, przynajmniej bez skutków bezpośrednich. Zwłaszcza, że inicjatorzy antropologii Edward Burnett Tylor (autor Kultury pierwot- nej..., 1871) oraz Lewis Henry Morgan (autor Społeczeństwa pierwotnego..., 1877) najpewniej nie zwrócili na niego uwagi2. A jednak to wraz z tym manifestem filozofia udała się w podróż, kategorie poznawcze zostały więc wyrwane z dogmatycznej drzemki; aby w cudzoziemcu uznać człowieka, trzeba w sobie zakwestionować tu- ziemca. W ten sposób dokonało się coś więcej niż wyodrębnienie i akademickie umiej- scowienie jednej dziedziny nauki; objawiła się w y o b r a ź n i a a n t r o p o l o - g i c z n a . Aby lepiej uobecnić właściwości tej wyobraźni, wskażmy najpierw jej przeciwień- stwo. W grudniu 1832 roku, po rocznej żegludze, odbywający wyprawę naokoło świa- ta angielski okręt Beagle wpłynął na wody Cieśniny Magellana. Sekretarz tej wypra- wy, młody Karol Darwin (w Autobiografii napisał potem, że podróż ta „była najdo- nioślejszym zdarzeniem mego życia i zdecydowała o całej mojej dalszej karierze”) ujrzał Ziemię Ognistą i jej mieszkańców. Nie można powiedzieć, że ich widok był dla niego zupełnym zaskoczeniem, ponieważ na pokładzie okrętu wracało troje „cywili- 2 Wskazuję jedyne, jak dotąd, dwa polskie wydania obu tych dzieł: Edward B. Tylor, Cywilizacja pierwotna. Badania rozwoju mitologii, filozofii, wiary, mowy, sztuki i zwyczajów, przeł. Z.A. Kowerska, wstęp i dodatki dotyczące rzeczy słowiańskich, a zwłaszcza polskich oraz życiorys autora J. Karłowicz, i. 1, Warszawa 1896, s. 433; t. 2, Warszawa 1898, s. 418. Ten przekład, nad którym piecze sprawował wybitny etnograf, ma błędny niestety tytuł: polskim odpowiednikiem Primitive Culture jest Kultura pierwotna, a nie Cywilizacja pierwotna. Lewis H. Morgan, Społeczeństwo pierwotne czyli badanie kolei ludzkiego postępu od dzikości przez barbarzyństwo do cywilizacji, przeł. A.B. (Aleksandra Bąkowska, przyjaciółka Aleksandra Świętochowskiego — A.M.), objaśnienie i uzupełnienia Marksa – Engelsa, Warszawa 1887, s. 628. Należałoby oczekiwać, że w stulecie tych edycji nastąpią zrewidowane i poprawione wznowienia. Zwłaszcza, że oba pomnikowe przedsięwzięcia zostały wówczas zrealizowane środkami właściwie społecznymi — Morgana wydano nakładem „Prawdy”, a Tylora nakładem „Głosu”. 10
The list of books you might like
