Antoni Prochaska i jego wkład w rozwój historiografii polskiej

232 Pages·2016·2.97 MB·Polish

UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA
WYDZIAŁ HISTORYCZNY
INSTYTUT HISTORII

SŁAWOMIR GMEREK

Antoni Prochaska i jego wkład w rozwój
historiografii polskiej

Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem
prof. UAM dr. hab. Jarosława Nikodema

Poznań 2016
Wszystkim, którzy przyczynili się do powstania tej pracy.
S
pis treści

Wykaz skrótów ...................................................................................................................... 4

Wstęp ..................................................................................................................................... 5

Część I Antoni Prochaska na tle środowiska lwowskich historyków

Rozdział I Rozwój polskiej nauki historycznej w latach 1870-1939. Rola i pozycja
lwowskiego ośrodka historycznego ................................................................. 14
Rozdział II Antoni Prochaska – życie, działalność wydawnicza, służba
w archiwum „bernardyńskim” .......................................................................... 50

Antoni P
Część II rochaska i jego twórczość

Rozdział I Pierwszy polski badacz czasów husyckich ........................................................ 75
Rozdział II Historyk pogańskiej Litwy. Badacz dziejów unii polsko-litewskiej ................ 97
Rozdział III Rola Kościoła i chrześcijaństwa w dorobku
pisarskim Antoniego Prochaski ...................................................................... 135
Rozdział IV Zakon krzyżacki w dziejach Europy, Litwy i związku polsko-litewskiego .. 162

Zakończenie ...................................................................................................................... 187

Bibliografia ........................................................................................................................ 206
Wykaz skrótów

AGiZ – Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z archiwum tak zwanego
bernardyńskiego we Lwowie w skutek fundacji śp. Alexandra hr. Stadnickiego, T. XVI-XXV,
Lwów 1894-1935.
AK – Ateneum Kapłańskie.
AW – Ateneum Wileńskie.
BPAUPAN – Biblioteka Polskiej Akademii Umiejętno(cid:286)ci i Polskiej Akademii Nauk а
Krakowie.
BZNiO – Biblioteka Zakładu Narodoаego im. Ossolińskich аe Wrocłaаiu.
CDIAUL – Ц(cid:607)(cid:615)(cid:620)(cid:618)(cid:602)(cid:613)ь(cid:615)(cid:610)(cid:611) (cid:606)(cid:607)(cid:618)(cid:608)(cid:602)(cid:604)(cid:615)(cid:610)(cid:611) (cid:639)(cid:619)(cid:620)(cid:616)(cid:618)(cid:610)ч(cid:615)(cid:610)(cid:611) (cid:602)(cid:618)х(cid:639)(cid:604) У(cid:612)(cid:618)(cid:602)(cid:640)(cid:615)(cid:610), (cid:614). Ль(cid:604)(cid:639)(cid:604).
CDL – Codex diplomaticus Lithuaniae ed E. Raczвński, Vratislaviae 1845.
CE – Codex epistolaris saeculi decimi quinti, Kraków 1876, t. 2 1382-1445 collectus opera
Anatolii Lewicki, w: Monumenta Medii Aevi Res Gestas Poloniae Illustrantia, t. 12, Kraków
1891; t. 3 1392-1501 collectus opera Anatolii Lewicki, w: Monumenta Medii Aevi Res Gestas
Poloniae Illustrantia, t. 14, Kraków 1894.
CEV – Codex epistolaris Vitoldi Magni Ducis Lithuanie 1376-1430 collectus opera Antonii
Prochaska, w: Monumenta Medii Aevi Res Gestas Poloniae Illustrantia, t. VI, Cracoviae 1882
DALO – Д(cid:607)(cid:618)(cid:608)(cid:602)(cid:604)(cid:615)(cid:610)(cid:611) (cid:602)(cid:618)х(cid:639)(cid:604) Л(cid:604)(cid:639)(cid:604)(cid:619)(cid:612)(cid:616)(cid:640) (cid:616)(cid:603)(cid:613)(cid:602)(cid:619)(cid:620)(cid:639).
KH – Kwartalnik Historyczny.
PH – Przegląd Historвcznв.
PNiL – Przewodnik Naukowy i Literacki.
PP – Przegląd Poаszechnв.
RAUWH-F – Rozpraав Akademii Umiejętno(cid:286)ci. Wвdział Historyczno-Filozoficzny. Serya
II, t. 1-45, 1891-1939.
RWHF – Rozpraав i Spraаozdania z Posiedzień Wвdziału Historвczno-Filozoficznego
Akademii Umiejętnosci, t. t. 1-25, 1875-1891.
W(cid:285)HL – Wielokulturoаe (cid:286)rodoаisko historвczne Lаoаa а XIX i XX аieku, pod red. J.
Maternickiego, L. Zaszkilniaka, t. I, Rzeszów 2004, t. II, Rzeszów 2004, t. III, Rzeszów 2005,
t. IV, Lwów 2005, t. V, Rzeszów 2007.
ZKHL – Złota księga historiografii lwowskiej XIX i XX wieku pod red J. Maternickiego przy
аspółpracв Leonida Zaszkilniaka, t. 1, Rzeszów 2007, t. 2, pod red. J. Maternickiego,
P. Sierżęgi, Rzeszóа 2014.
Wstęp

Antoni Prochaska jest dla polskiej historiografii, szczególnie tej mediewistycznej,
postacią niezwykle wa(cid:298)ną, choć zarazem po trosze przynajmniej niedocenianą, przez
niektórych mo(cid:298)e nawet nieco zapomnianą. Zasługi lwowskiego historyka dla rozwoju polskiej
historiografii rozpatrywać mo(cid:298)na z co najmniej dwóch perspektyw. Pierwszą z nich jest
działalno(cid:286)ć na polu pisarstwa historycznego. Prochaska pozostawił po sobie bardzo du(cid:298)ą ilo(cid:286)ć
prac1, o ró(cid:298)nej zresztą tematyce, często wykraczających tak(cid:298)e poza okres (cid:286)redniowieczny. Są
w(cid:286)ród nich rozprawy monograficzne, które aspirowały do cało(cid:286)ciowego przedstawienia
problemu, ale tak(cid:298)e bardzo liczne – niezwykle przy tym warto(cid:286)ciowe - prace przyczynkarskie.
Na szczególne podkre(cid:286)lenie zasługują te badania lwowskiego historyka, które w sposób
pionierski dla polskiej historiografii poruszały tematykę wcze(cid:286)niej niepodejmowaną,
przedstawianą w sposób bardzo skrótowy lub odbiegającą od standardów przyjętych dla prac
naukowych. W(cid:286)ród pionierskich prac wyró(cid:298)nić nale(cid:298)y przede wszystkim te, w których
lwowski historyk w dokładniejszy sposób omawiał i analizował problematykę husycką.2
Stanowiły one początek naukowych rozwa(cid:298)ań nad tym zagadnieniem w polskiej historiografii
i były podstawą pó(cid:296)niejszych badań.
Oprócz tematów, które Prochaska poruszał jako pierwszy, lwowski historyk ma w
swoim dorobku prace, dzięki którym trwale wpisał się w dzieje polskiej historiografii
mediewistycznej. Jako jedyny jak do tej pory historyk pokusił się o napisanie biografii dwóch
głównych postaci pierwszych lat związku polsko-litewskiego: króla Władysława Jagiełły i
wielkiego księcia Witolda. Tę drugą postać upodobał sobie w sposób szczególny, po(cid:286)więcając

1 Pełne zestawienie bibliograficzne prac Prochaski pozwala na okre(cid:286)lenie ich liczby na ponad 200 pozycji, nie
wliczając artykułów recenzenckich (patrz opublikowana w 1921 roku bibliografia w Sprawozdaniach
Towarzystwa Naukowego we Lwowie). Nie nale(cid:298)y równie(cid:298) zapominać o licznej liczbie recenzji, jakie publikował
Prochaska. Źla przykładu - w pierwszych 23 tomach „Kwartalnika Historycznego” znalazło się ponad 80
recenzji jego autorstwa dotyczących zarówno prac polskich, jak i zagranicznych.
2 Antoni Prochaska często w swych pracach poruszał tematykę husycką, począwszy od doktoratu wydanego w
1878 roku Polska a Czechy w czasach husyckich a(cid:298) do odwołania Korybuta z Czech. Studium z historii polsko-
czeskiej, RWHF, t. 7-8, 1877-1878. Kolejną chronologicznie była wydana kilka lat pó(cid:296)niej Polska i husyci po
odwołaniu Korybuta z Czech, PNiL, 1883. Syntezą czasów husyckich nazwać mo(cid:298)na następną pracę historyka W
czasach husyckich wydaną w 1896 roku. Poza tymi opracowaniami Prochaska opublikował jeszcze kilka prac
przyczynkarskich, m.in. Dwa związki antyhusyckie z 1424 r. Związek elektorski w Bingen i związek polski, KH,
11, 1897 czy Najazd Husytów na Częstochowę 1430 r., KH, 21, 1907.
5
jej jeszcze jedną, obszerną ksią(cid:298)kę omawiającą ostatni okres rządów wielkiego księcia.3 Ju(cid:298)
sam ten fakt, naszym zdaniem, stawia Prochaskę w kręgu historyków, wobec twórczo(cid:286)ci
których przej(cid:286)ć obojętnie wręcz nie wypada. Jego olbrzymia wiedza (cid:296)ródłowa dotycząca
stosunków polsko-litewskich końca XIV i połowy XV wieku predysponowała go wręcz do
monograficznego opracowania rządów dwóch najwybitniejszych żiedyminowiczów.4 Mo(cid:298)na
(cid:286)miało powiedzieć, (cid:298)e polska historiografia miała na przełomie wieków XIX i XX w osobie
Antoniego Prochaski największego znawcę stosunków polsko-litewskich czasów Jagiełły i
Witolda. Obok Anatola Lewickiego był on równie(cid:298) najwybitniejszym historykiem pó(cid:296)nego
(cid:286)redniowiecza w Polsce do czasu pojawienia się Oskara Haleckiego, Ludwika
Kolankowskiego czy Jana Źąbrowskiego.
W(cid:286)ród rozpraw A. Prochaski znale(cid:296)ć mo(cid:298)na równie(cid:298) prace po(cid:286)wiecone
(cid:296)ródłoznawstwu. (cid:285)wiadczyły one o wszechstronno(cid:286)ci jego zainteresowań i mo(cid:298)liwo(cid:286)ciach
badawczych. Na szczególne podkre(cid:286)lenie przede wszystkim zasługuje analiza „Latopisu
litewskiego”, najstarszego zabytku pi(cid:286)miennictwa powstałego na ziemiach Wielkiego
Księstwa Litewskiego.5 Ta praca stawiała go w gronie najwybitniejszych znawców tej
problematyki – obok I. Źaniłowicza, S. Smolki, S. Ptaszyckiego, I. Szaraniewicza.
Antoni Prochaska w polskiej historiografii zasłynął nie tylko jako autor wielu prac
historycznych, ale mo(cid:298)e przede wszystkim jako edytor (cid:296)ródeł. Wydawnictwa (cid:296)ródłowe
Prochaski znacznie wzbogaciły wiedzę oraz stan badań nad początkami związku polsko-
litewskiego (ich znaczenie wybiegało zresztą zdecydowanie poza tę problematykę), ale nie
tylko, stały się bowiem punktem zwrotnym w rozwoju badań nad czasami jagiellońskimi. Za
takie przede wszystkim uznać nale(cid:298)y wydanie kodeksu listów Witolda stanowiącego głównie
owoc kwerend archiwalnych w Petersburgu i Moskwie.6 Jak na pracę powstałą w początkach
kariery Prochaska wpisał się nią w dzieje polskiej historiografii i edytorstwa bardzo
chwalebnie. Pomimo niemal(cid:298)e 150 lat od momentu publikacji kodeksu listów Witolda nadal
jest on wykorzystywany przez historyków i trudno wyobrazić sobie badania nad początkami
związku polsko-litewskiego bez tego wydawnictwa.
Jako wydawca (cid:296)ródeł A. Prochaska dał się poznać równie(cid:298) w latach pó(cid:296)niejszych.
Źrugą jego monumentalną publikacją była zapoczątkowana przez K. Liskego seria „Aktów
grodzkich i ziemskich”. Prochaska, kontynuując dzieło swego mistrza, wydał 9 tomów.7 To
cykliczne wydawnictwo jest niezbitym dowodem na ogrom pracy i zaanga(cid:298)owania, jakie
historyk wło(cid:298)ył w jego przygotowanie i ostateczne opublikowanie. Niemal(cid:298)e 40 lat, jakie

3 Tego(cid:298), Król Władysław Jagiełło, t. I-II, Kraków 1908, tego(cid:298), Dzieje Witolda wielkiego księcia Litwy, Wilno
1914 oraz tego(cid:298), Ostatnie lata Witolda. Studium z dziejów intrygi dyplomatycznej, Warszawa 1882.
4 Jak trudnym było to wyzwaniem, niech (cid:286)wiadczy fakt, (cid:298)e na kolejną biografię Władysława Jagiełły czekać
trzeba było ponad 80 lat, zob. J. Krzy(cid:298)aniakowa, J. Ochmański, Władysław II Jagiełło, Wrocław 1990. Mniej
szczę(cid:286)cia miał natomiast wielki ksią(cid:298)ę Witold, który na swoją kolejną biografię w języku polskim czekać musiał
niemal(cid:298)e 100 lat, zob. J. Nikodem, Witold wielki ksią(cid:298)ę litewski, Kraków 2013.
5 A. Prochaska, Latopis litewski. Rozbiór krytyczny, Lwów 1890. Patrz tak(cid:298)e tego(cid:298), Przekład ruski latopisa
ksią(cid:298)ąt litewskich na język łaciński, KH, 2, 1888, s. 196-205; tego(cid:298), O wydawnictwie pomników dziejopisarstwa
rusko-litewskiego, w: Pamiętnik II Zjazdu Historyków Polskich, Lwów 1890; tego(cid:298), Z powodu wydawnictwa
latopisów litewskich, PH, 12, 1910.
6 Codex epistolaris Vitoldi Magni Ducis Lithuanie 1376-1430 collectus opera Antonii Prochaska, Cracoviae
1882.
7 Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z archiwum tak zwanego bernardyńskiego we
Lwowie w skutek fundacji (cid:286)p. Alexandra hr. Stadnickiego, T. XVI-XXIV, Lwów 1894-1931.
6
Prochaska po(cid:286)więcił temu dziełu, uczyniły z niego jednego z największych znawców
sejmików w Polsce.8
Bohater tej pracy był równie(cid:298), o czym nie mo(cid:298)na zapominać, archiwistą Archiwum
Bernardyńskiego we Lwowie, w którym spędził swoje całe zawodowe (cid:298)ycie.9 W ówczesnym
czasie instytucja ta była, obok Uniwersytetu Lwowskiego, najwa(cid:298)niejszym o(cid:286)rodkiem
naukowym Lwowa, skupiającym wokół osoby jej dyrektora, Oswalda Balzera, liczne grono
historyków, którzy w przyszło(cid:286)ci odegrali niepo(cid:286)lednią rolę w polskiej nauce historycznej.
Antoni Prochaska związany był z tą instytucją ponad 50 lat, walnie przyczyniając się do jej
(cid:286)wietno(cid:286)ci, stając się zarazem, obok wspomnianego Oswalda Balzera, niemal(cid:298)e jej
symbolem.10
Uwa(cid:298)amy, (cid:298)e przedstawione powy(cid:298)ej argumenty jak najbardziej upowa(cid:298)niają do
napisania pracy po(cid:286)więconej A. Prochasce, zwłaszcza (cid:298)e dotychczas nie ukazało się w miarę
wyczerpujące opracowanie dotyczące jego twórczo(cid:286)ci. Poza artykułami biograficznymi,
historyk nie doczekał się choćby szczątkowego przedstawienia jego osiągnięć na polu
twórczo(cid:286)ci historiograficznej.11 Tę lukę postanowili(cid:286)my wypełnić. Uwa(cid:298)amy zresztą, (cid:298)e tak
wa(cid:298)na postać dla polskiej historiografii powinna się takiego opracowania doczekać du(cid:298)o
wcze(cid:286)niej. Praca niniejsza stanowić ma równie(cid:298) zachętę do w miarę kompleksowej analizy
twórczo(cid:286)ci innych wybitnych historyków.12 O znaczeniu Antoniego Prochaski dla polskiej
nauki historycznej (cid:286)wiadczą wznowienia, które od kilku lat mo(cid:298)emy zaobserwować,
kolejnych jego prac zapoczątkowane przez krakowskie wydawnictwo „Universitas” i
kontynuowane następnie przez inne.13

8 Lwowski historyk ma w swoim dorobku wydawniczym jeszcze inne, mniej znane, chocia(cid:298) równie
warto(cid:286)ciowe, pozycje, jak choćby Materiały archiwalne wyjęte głównie z Metryki Litewskiej od 1348 do 1607,
Lwów 1890 czy Archiwum domu Sapiehów, wyd. staraniem rodziny. T. 1, listy z lat 1575-1606 opracował dr
Antoni Prochaska, Lwów 1892 oraz liczne wydania pojedynczych dokumentów publikowane głównie na łamach
„Kwartalnika Historycznego”. Nie nale(cid:298)y równie(cid:298) zapominać, (cid:298)e to dzięki Prochasce, który jako pierwszy
opublikował tre(cid:286)ć aktu konfederacji Spytka z Melsztyna, udało się rozpocząć badania tego zagadnienia, zob.
tego(cid:298), Konfederacja Spytka z Melsztyna, Lwów 1887.
9 W swoim dorobku Prochaska ma równie(cid:298) pracę dotyczącą metody archiwalnej, tego(cid:298), Podział akt ziemskich w
XVI w., "Archeion", 1, 1927.
10 Nie sposób jednak zgodzić się z twierdzeniem St. Brzozowskiego, który uwa(cid:298)ał, (cid:298)e jednym z członków
seminarium historii prawa polskiego prof. O. Balzera miał być równie(cid:298) Antoni Prochaska, zob. Historia nauki
polskiej, t. IV 1863-1918 pod red. Bogdana Suchodolskiego, czę(cid:286)ć I i II pod red. Zofii Skubały-Tokarskiej,
Wrocław 1987, s. 289.
11 Nie licząc pracy ż. Polaka, Antoni Prochaska – wkład do mediewistyki ko(cid:286)cielnej, Warszawa 1978
(maszynopis w Bibliotece Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego), z którą jednak autor tej pracy nie
miał mo(cid:298)liwo(cid:286)ci zapoznania się. Wymownym jest równie(cid:298) brak w literaturze przedmiotu pełnej bibliografii prac
uczonego. Jedyne takie zestawienie jest bowiem niepełne i kończy się na 1921 roku, zob. Sprawozdania
Towarzystwa Naukowego we Lwowie, 1, 1921.
12 Być mo(cid:298)e przede wszystkim dotyczy to postaci Anatola Lewickiego. Choć ten, oprócz
kilkunastostronicowego biogramu J. Łosowskiego, Anatol Lewicki, Przemy(cid:286)l 1981, doczekał się w ostatnich
latach po(cid:286)więconych mu artykułów (patrz P. Sier(cid:298)ęga, Litwa i stosunki polsko-litewskie w pracach historycznych
Anatola Lewickiego, W(cid:285)HL, t. IV, Lwów 2006ś J. Nikodem, Anatol Lewicki (1841-1900), w: Mediewi(cid:286)ci, t. II,
red. J. Strzelczyk, Poznań 2013ś tego(cid:298), Anatol Lewicki i jego „Powstanie (cid:285)widrygiełły”, w: A. Lewicki,
Powstanie (cid:285)widrygiełły. Ustęp z dziejów unii Litwy z Koroną, O(cid:286)więcim 2015).
13 Pierwszą pracą Antoniego Prochaski wznowioną przez to wydawnictwo było Na soborze w Konstancji,
Kraków 1897(wyd. II - A. Prochaska, Sobór w Konstancji, Kraków 1996, następne wznowienie nastąpiło w roku
2015), kolejnymi za(cid:286) W czasach husyckich (II wyd. A. Prochaska, Czasy husyckie, Kraków 1998), Dzieje
Witolda wielkiego księcia Litwy, Wilno 1914 (II wyd. Kraków 2008); Hetman Stanisław (cid:297)ółkiewski, Warszawa
1927 (II wyd., „Napoleon V”, O(cid:286)więcim 2015)ś Szkice historyczne z XV wieku, Kraków-Warszawa 1884 (II wyd.
pod tytułem Władcy rycerze trefnisie. Szkice z XV wieku, „cztery strony”, Kraków 2016).
7
Polska historia historiografii mo(cid:298)e się poszczycić całkiem sporą ilo(cid:286)cią
monograficznych opracowań po(cid:286)więconych wybitnym historykom. Są w(cid:286)ród nich ksią(cid:298)ki, w
których kładziono akcent przede wszystkim na poznanie (cid:298)ycia i działalno(cid:286)ci bohaterów,
raczej w mniejszym stopniu analizując ich twórczo(cid:286)ć. Nie oznacza to, rzecz jasna, mniejszej
warto(cid:286)ci tych dzieł. Przeciwnie, chyba ka(cid:298)dą z nich wolno zaliczyć do pozycji nie tylko
interesujących, ale równie(cid:298) bardzo cennych. Wymieńmy przynajmniej niektóre z nich. Przede
wszystkim będą to ksią(cid:298)ki H. Barycza po(cid:286)więcone S. Smolce i W. Sobieskiemu oraz jego
drobniejsze prace o K. Szajnosze, J. Szujskim, W. Kętrzyńskim, T. Wojciechowskim,
L. Kubali, K. Potkańskim i S. Askenazym.14 Ksią(cid:298)ki W. Łazugi o M. Bobrzyńskim15 lub
Z. Pentka o T. Tycu16. Są te(cid:298) takie opracowania, w których w sposób niemal zrównowa(cid:298)ony
potraktowano sferę (cid:298)ycia i analizę twórczo(cid:286)ci bohatera. Takim dziełem jest na pewno ksią(cid:298)ka
Z. Rymaszewskiego i J. Matuszewskiego o J. Matuszewskim.17 Niniejsza praca, pod
względem zało(cid:298)eń autorskich, najbardziej zbli(cid:298)a się do ostatniej z wymienionych ksią(cid:298)ek.
Natomiast jako wzorcowe dla innego modelu analizy opartego na głównym wątku badań
jakiego(cid:286) historyka słu(cid:298)yć mogą na przykład prace R. Stobieckiego18 lub J. Maternickiego19.
W przypadku A. Prochaski ten model byłby do zrealizowania (rozwa(cid:298)ania wokół unii polsko-
litewskiej), ale niestety wyłącznie w formie bardziej rozbudowanego artykułu.
Celem prezentowanej pracy, oprócz przedstawienia postaci Prochaski i jego zasług dla
rozwoju polskiej historiografii, była równie(cid:298) próba zmierzenia się z zarzutami, jakie stawiali
lwowskiemu historykowi jego współcze(cid:286)ni i potomni. Zarzuty te w sposób szczególny
odnosiły się do katolickiego (cid:286)wiatopoglądu uczonego, który miał wpływać na jego ocenę
przeszło(cid:286)ci. W zakończeniu staramy się odpowiedzieć na pytanie, czy te zarzuty były trafne i
czy miały uzasadnienie merytoryczne. Zwracamy te(cid:298) uwagę na ewolucję poglądów
lwowskiego historyka.
Praca składa się z dwóch czę(cid:286)ci: czę(cid:286)ć pierwszą stanowią dwa rozdziały. W
pierwszym z nich scharakteryzowano polskie (cid:286)rodowisko historyczne końca XIX i początku
XX wieku, w zwięzły sposób przedstawiając główne o(cid:286)rodki historyczne tego okresu -
lwowski, krakowski i warszawski. Pokrótce ukazali(cid:286)my tendencje rozwojowe polskiej
historiografii w kluczowym momencie jej rozwoju, czyli wej(cid:286)cia w okres twórczo(cid:286)ci
naukowej. Wyszczególnili(cid:286)my równie(cid:298) głównych przedstawicieli poszczególnych o(cid:286)rodków
oraz nurty i tematykę, którą się zajmowali. Kluczową kwestią w tym rozdziale jest
przedstawienie o(cid:286)rodka lwowskiego jako dominującego w historiografii polskiej przełomu
XIX i XX wieku. Kilka akapitów po(cid:286)więcili(cid:286)my pierwszemu profesjonalnemu periodykowi
historycznemu w Polsce, jakim był wydawany od 1887 roku „Kwartalnik Historyczny”, oraz

14 H. Barycz, Stanisław Smolka w (cid:298)yciu i w nauce, Kraków 1975; tego(cid:298), Historyk gniewny i niepokorny: rzecz o
Wacławie Sobieskim, Kraków 1978; tego(cid:298), W(cid:286)ród gawędziarzy, pamiętnikarzy i uczonych galicyjskich. Studia i
sylwety z (cid:298)ycia umysłowego żalicji XIX w., t. II, Kraków 1963; tego(cid:298), Na przełomie dwóch stuleci. Z dziejów
polskiej humanistyki w dobie Młodej Polski, Wrocław etc. 1977.
15 W. Łazuga, Michał Bobrzyński. My(cid:286)l historyczna a działalno(cid:286)ć polityczna, Warszawa 1982 (i wyd.
pó(cid:296)niejsze).
16 Z. Pentek, Teodor Tyc (1896-1927). Biografia, Poznań 2012.
17 Z. Rymaszewski, J. Matuszewski, Józef Matuszewski. Pasja Nauki. Cena pasji, Poznań 2014.
18 R. Stobiecki, Historycy polscy wobec wyzwań XX wieku, Poznań 2014 (np. Ludwik Kolankowski (1882-1956).
Wokół metafory Polski Jagiellońskiej, s. 19-56).
19 J. Maternicki, Historiografia i kultura historyczna. Studia i szkice, t. 1, Warszawa 1990 (np. rozdz. II-IV o
K. Szajnosze, J. Szujskim i S. Smolce oraz micie/idei jagiellońskiej).
8
innym lwowskim czasopismom drukowanym w tym okresie. Zwracamy równie(cid:298) uwagę na
rolę Towarzystwa Historycznego we Lwowie (oraz innych towarzystw naukowych) odegraną
przez nie w rozwoju nauki historycznej. Analizując lwowskie (cid:286)rodowisko historyczne,
skupili(cid:286)my się głównie na przedstawieniu jego dokonań na polu mediewistycznym, gdy(cid:298) ten
okres dziejowy stał się w następnych rozdziałach, po(cid:286)więconych A. Prochasce, przedmiotem
naszych dociekań. Poło(cid:298)enie nacisku na prace mediewistyczne miało na celu przedstawienie
głównych dokonań historyków lwowskich oraz pokazanie roli Antoniego Prochaski odegranej
w tym (cid:286)rodowisku. Interesowało nas równie(cid:298), czy podejmowana przez niego tematyka badań
stanowiła novum, czy była kontynuacją problemów wcze(cid:286)niej analizowanych przez innych
historyków.
W rozdziale drugim przedstawiamy (cid:298)yciorys Antoniego Prochaski oraz jego prace
wydawnicze. Biogram historyka opracowujemy głównie na podstawie dostępnych publikacji,
(cid:296)ródeł znanych innym badaczom oraz (cid:296)ródeł dotychczas niewykorzystywanych znajdujących
się w Państwowym Archiwum Obwodu Lwowskiego. W tej czę(cid:286)ci dodatkowo prze(cid:286)ledzimy
korespondencję Antoniego Prochaski z ró(cid:298)nymi uczonymi, (cid:298)eby lepiej o(cid:286)wietlić obraz jego
(cid:298)ycia codziennego, zawodowego i bli(cid:298)ej przedstawić stosunki łączące go z innymi
historykami. W drugiej czę(cid:286)ci rozdziału zajmujemy się działalno(cid:286)cią edytorską Prochaski,
skupiając się głównie na dwóch najwa(cid:298)niejszych edycjach (cid:296)ródłowych, z których jest znany,
a mianowicie na kodeksie listów Witolda oraz wydawnictwie Aktów Grodzkich i Ziemskich.
Na drugą czę(cid:286)ć pracy składają się cztery rozdziały, w których analizujemy twórczo(cid:286)ć
Prochaski odnoszącą się do czasów (cid:286)redniowiecznych oraz porównujemy ją z osiągnięciami
historyków tworzących przed nim a tak(cid:298)e jemu współczesnych. Uznali(cid:286)my bowiem, (cid:298)e ten
zabieg wzbogaci wiedzę o znaczeniu dorobku lwowskiego historyka, pozwoli ukazać wiodące
wątki ówczesnej historiografii i dokładniej uzmysłowi walory badań A. Prochaski. Pomimo
tego, (cid:298)e Prochaska zmarł w 1930 roku, za datę graniczną dla twórczo(cid:286)ci innych historyków
przyjęli(cid:286)my rok 1939, uznając go za bardziej naturalną cezurę odnoszącą się do dorobku całej
polskiej historiografii. Fragmenty po(cid:286)więcone innym historykom - odgrywające jedynie rolę
egzemplifikacji – w oczywisty sposób nie roszczą sobie prawa do wyczerpania zagadnienia.
Cztery rozdziały, które po(cid:286)więcamy twórczo(cid:286)ci Prochaski, równają się czterem
blokom tematycznym analizowanym na kartach tej pracy. W ka(cid:298)dym z rozdziałów, na ogół w
sposób chronologiczny, przedstawiamy twórczo(cid:286)ć Prochaski, wplatając w narrację prace
innych historyków, którzy zajmowali się tą samą tematyką. Kolejno są to rozdziały
po(cid:286)więcone husytyzmowi, problemom unii polsko-litewskiej, roli Ko(cid:286)cioła oraz problematyce
krzy(cid:298)ackiej. Wybór zagadnień, które poddali(cid:286)my analizie, wynika przede wszystkim z
zainteresowań badawczych lwowskiego historyka, po trosze tak(cid:298)e z roli, jaką jego badania
odegrały w historii polskiej historiografii. Pamiętać jednak nale(cid:298)y, (cid:298)e podział ten ma w jakiej(cid:286)
przynajmniej mierze charakter sztuczny, gdy(cid:298) wiele problemów podejmowanych przez
Prochaskę zazębiało się ze sobą. Wprowadzenie takiego podziału uznali(cid:286)my jednak za
konieczne, aby uczynić pracę bardziej przejrzystą.
Tematyka husycka podejmowana przez lwowskiego badacza była dla polskiej
historiografii, jak wspomniano, pionierska. Nikt przed nim nie przedstawił problemu
husyckiego w tak dokładny sposób. Prace A. Prochaski stały się zachętą dla innych
historyków, a tak(cid:298)e uczyniły z niego najwybitniejszego na przełomie XIX i XX w. badacza
dziejów husyckich w Polsce. Z przerwami A. Prochaska zajmował się tym zagadnieniem
9
cztery dekady: począwszy od doktoratu z 1877 roku20, poprzez kontynuację tego samego
wątku z innej perspektywy chronologicznej w pracy wydanej kilka lat pó(cid:296)niej21, na pracach
przyczynkarskich skończywszy.22 Nie oznaczało to końca zainteresowań husyckich, poniewa(cid:298)
ta tematyka przewijała się pó(cid:296)niej w licznych innych pracach lwowskiego historyka. Choć
prace te nie wyczerpywały tematyki husyckiej w sposób ostateczny, trudno wyobrazić sobie,
by współcze(cid:286)ni historycy badający to zagadnienie nie sięgali po opracowania lwowskiego
historyka. Warto te(cid:298) wspomnieć, (cid:298)e przez wiele lat rozprawy A. Prochaski pozostawały
najwa(cid:298)niejszymi opracowaniami tego typu w polskiej historiografii i dopiero czasy po II
wojnie (cid:286)wiatowej przyniosły nowe prace na ten temat.23
Źrugi najobszerniejszy rozdział po(cid:286)więcamy unii polsko-litewskiej w twórczo(cid:286)ci
lwowskiego historyka. Wybór takiego bloku tematycznego jest naturalny, mając na uwadze
mnogo(cid:286)ć prac, jakie temu zagadnieniu Antoni Prochaska po(cid:286)więcił. Rozdział ten został
podzielony na dwie mniejsze czę(cid:286)ciŚ Litwa i Ru(cid:286) przed 1386 rokiem24 oraz unia polsko-
litewska. W drugiej czę(cid:286)ci piszemy o koronie dla Witolda, o tym, kiedy Witold został wielkim
księciem litewskim, o rzekomej unii z 1446 roku oraz o roli i zadaniu unii w dziejach.
Uznali(cid:286)my, (cid:298)e z uwagi na wiele tematów poruszanych przez A. Prochaskę, powiązanych z
kwestiami związku polsko-litewskiego, zaproponowany podział ułatwi (cid:286)ledzenie poglądów
historyka, co podkre(cid:286)lili(cid:286)my w krótkim wstępie, który otwiera ten rozdział. I tym razem
przywołujemy, obok analizy twórczo(cid:286)ci lwowskiego historyka, najwa(cid:298)niejsze osiągnięcia
takich uczonych, jak A. Lewicki, O. Halecki, L. Kolankowski, F. Koneczny, H. Paszkiewicz.
W trzecim rozdziale przedstawiamy sposób ukazania szeroko pojętej tematyki
ko(cid:286)cielnej w dziełach A. Prochaski. Motywy do wyodrębnienia tego zagadnienia jako
osobnego rozdziału były dwa. Pierwszym z nich były liczne zarzuty, jakie stawiali
historykowi zarówno współcze(cid:286)ni, jak i pó(cid:296)niejsi badacze, którzy posądzali Prochaskę o
ra(cid:298)ący w jego pracach klerykalizm i prowidencjalizm25 lub nadmierne skupianie się w
ró(cid:298)nych pracach na zagadnieniach ko(cid:286)cielnych.26 Drugim powodem, wa(cid:298)niejszym, były do(cid:286)ć
liczne w twórczo(cid:286)ci Prochaski prace zajmujące się tematyką ko(cid:286)cielną. Najbardziej znaną z

20 A. Prochaska, Polska a Czechy w czasach husyckich a(cid:298) do odwołania Korybuta z Czech. Studium z historii
polsko-czeskiej, RWHF, t. 7-8, 1877-1878.
21 Tego(cid:298), Polska i husyci po odwołani Korybuta z Czech, PNiL, 11, 1883.
22 Tego(cid:298), Husyta polski, wŚ tego(cid:298), Szkice historyczne z XV wieku, Kraków – Warszawa 1884; tego(cid:298), Ksią(cid:298)ę
husyta, w: Księga pamiątkowa ku czci Bolesława Orzechowicza, t. 2, Lwów 1916.
23 Jak choćby S. Zajączkowski, Ruch husycki w Czechach, Warszawa 1952ś ź. Maleczyńska, Ruch husycki w
Czechach i w Polsce, Warszawa 1959; R. Heck, Tabor a kandydatura jagiellońska w Czechach (1438-1444),
Wrocław 1964ś J. Nikodem, Polska i Litwa wobec husyckich Czech w latach 1420-1433. Studium o polityce
dynastycznej Władysława Jagiełły i Witolda Kiejstutowicza, Poznań 2004.
24 Wydzielenie tej tematyki wynika przede wszystkim z pionierskiego dla polskiej historiografii ujęcia dziejów
pogańskiej Litwy, jakiego dokonał A. Prochaska, zob. tego(cid:298), Od Mendoga do Jagiełły, „Litwa i Ru(cid:286)”, 1-2, 1912-
1913 czy kilka prac przyczynkarskich, jak choćby tego(cid:298), O prawdziwo(cid:286)ci listów żiedymina, RAUWH-F, t. 7,
1895ś tego(cid:298), Stosunki Krzy(cid:298)aków z żiedyminem i Łokietkiem, KH, 10, 1896ś tego(cid:298), Źwie koronacje, PH, 1,
1905ś tego(cid:298), Źwa obja(cid:286)nienia do dziejów Litwy, KH, 20, 1906.
25 Patrz np. J. Źutkiewicz, K. (cid:285)reniowska, Zarys historii historiografii polskiej, cz. 3, Łód(cid:296) 1959, s.241 nn.ś J.
Maternicki, Historiografia polska XX wieku, cz. 1: lata 1900-1918, Wrocław etc. 1982, s. 81 nn. W. Bieńkowski,
Prochaska Antoni, PSB, t. 28, Wrocław etc. 1984-1985, s. 471; M.H. Serejski, A.F. Grabski i J. Maternicki w:
Historia nauki polskiej, t. IV 1863-1918 pod red. Bogdana Suchodolskiego, czę(cid:286)ć I i II pod red. Zofii Skubały-
Tokarskiej, Wrocław 1987, s. 602 i s. 638.
26 O tym, (cid:298)e ju(cid:298) za (cid:298)ycia Prochaska nie był czytany przez sobie współczesnych, informował Jan Adamus,
O kierunkach polskiej my(cid:286)li historycznej, Łód(cid:296) 1964, s. 77, przyp. 19.
10