Antigone - Theater aan de Stroom

83 Pages·2012·2.99 MB·Dutch

by  Ron Cornet

Lesmap Antigone

LESMAP

ANTIGONE

TAS-educatief
TAS-educatief
1
Lesmap Antigone

INHOUDSTAFEL 2

VOORWOORD 4

HET REGIECONCEPT 6

THEATER IN HET OUDE GRIEKENLAND 7
1. Oorsprong en auteurs 7
2. De opvoering (in de 5e eeuw v.Chr.) 9
3. Terminologie 11
LESSUGGESTIES BIJ HET GRIEKSE THEATER 13
1. Lessuggestie 1 13
2. Lessuggestie 2 18

SOPHOCLES EN ANOUILH 20

SOPHOCLES 22

1. Biografie 22
2. The original 26
3. Een poging tot samenvatting 28
4. Enkele bedenkingen 32

JEAN ANOUILH 33
1. Biografie 33
2. Toneelstukken 34
3. Anouilhs Antigone 35

DE PERSONAGES 38
1. Antigone 38
2. Kreoon 40
3. Ismene 41
4. Haimon 41
5. Het koor; de voedster; de ziener 42
6. De wachter 43
7. Een greep citaten en fragmenten 44

TAS-educatief
2
Lesmap Antigone

THEMA’S 50
1. Het heroïsch versus het middelmatig leven 50
2. De maatschappij is pervers en tolereert geen zuiverheid 50
3. Individuele integriteit 51
4. Individu versus staat; geweten versus wet; morele
of goddelijke wetten versus menselijke wetten. 52
5. De positie van de vrouw 53
6. Passiviteit, gebrek aan daadkracht versus Antigone 53
7. De dreiging van de tirannie 53

METAFOREN 54
1. De zuiverheid van de natuur 54
2. Het dierenrijk 55
3. De tragedie als een gespannen veer en stomme film 55

NAAR DE THEATERVOORSTELLING 57
1. De voorbereiding 57
2. Het theaterbezoek 61
VERWERKING VAN HET THEATERBEZOEK 63
1. Nabespreking van de voorstelling 63
2. Werken rond verhaalbegrippen 63
3. Andere ideeën en suggesties 66
4. Mogelijke uitbreidings- en verdiepingsopdrachten 68

BIJLAGEN 71
1. Labdaciden 71
2. Antigone vandaag...een blik op de actualiteit 75

Webliografie 83

TAS-educatief
3
Lesmap Antigone

VOORWOORD

De Mythe

De mythe van Oedipus is bekend. Gewaarschuwd door het Orakel laten zijn
ouders, Laïos en Iokaste, hun kind met doorboorde voeten voor dood achter op
een berg. Oedipus wordt echter gered, groeit voorspoedig op en verlaat als jonge
man zijn adoptie ouders. Op zijn tocht doodt hij zonder het te weten zijn vader,
verslaat de sfinx, wordt koning van Thebe en huwt koningin Iokaste, zijn
moeder.
De vloek, zoals voorspeld door het Orakel is uitgekomen.
Uit schaamte steekt hij zichzelf de ogen uit en vertrekt uit Thebe. Antigone, zijn
oudste dochter, begeleidt haar blinde vader op zijn zwerftochten.
Na zijn dood, keert zij terug en verlooft zich met Haimon, de zoon van Kreoon.
In Thebe hebben intussen haar beide broers, Eteokles en Polyneikes, gestreden
om de macht en zijn hierbij beiden gesneuveld.
Als nieuwe machthebber beveelt Kreoon de ene broer eervol te begraven en de
andere, als vermeende verrader, buiten de poorten van de stad aan de
elementen over te laten.
Antigone is het hier niet mee eens en besluit het bevel van haar oom Kreoon
naast zich neer te leggen en haar broer toch te begraven.

Jean Anouilh

Wanneer Jean Anouilh in 1942 Antigone in volle oorlogstijd schrijft, en twee jaar
later in première laat gaan, wordt het publiek verrast door deze genuanceerde
versie van de tragedie van Sophocles. Waar Sophocles vooral focust op de wraak
van de goden, die Kreoon straffen omdat hij de oeroude geboden negeerde, en
daarbij eigenlijk de zijde kiest van de jonge Antigone, zet Anouilh de twee
antagonisten als bijna gelijkwaardige tegenstanders tegenover elkaar. Deze clash
van jong en oud eindigt dramatisch en zonder winnaar. Hierdoor spaart Anouilh
ons meteen zijn kritiek op de tragedie niet. Hij geeft al zijn personages wel
universeel menselijke eigenschappen mee, zoals onder andere onvoorwaardelijke
liefde, haat, twijfel, koppigheid, plichtsgevoel en ratio. Een spel van hoogmoed
en noodlot wordt zo een intermenselijke strijd.

Antigone vandaag

In de straten van Spanje en het geteisterde Griekenland, zijn vandaag
verontwaardigde jongeren bereid ver te gaan om de hedendaagse Kreoons uit te
dagen.
De parallel met Antigone is snel gemaakt in een tijd, waar de Occupy-beweging
en de Indignados de waarden van de democratie hoog willen houden en zich
internationaal tegen de oude politiek en het hebzuchtige financiële establishment
keren.

TAS-educatief
4
Lesmap Antigone

Onze voorstelling

In de eerste plaats wil onze voorstelling echter toch een metafoor blijven. In de
aankleding en omkadering van de voorstelling gaan we verwijzingen naar de
moderne tijd niet uit de weg, maar we willen toch de klassieke tragedie, door de
ogen van Anouilh, op een heldere en begrijpelijke manier tot leven brengen.
De nieuwe vertaling en bewerking heeft vooral de ambitie om de discussies
tussen de personages duidelijk en zeer concreet te maken, zodat de kracht van
hun standpunt en argumentatie ten volle benut wordt. Stoffige, oud-Griekse
karakters blijken dan plots toch mensen van vlees en bloed…
Als de leerlingen door onze versie van Antigone emotioneel en intellectueel
geraakt worden, is ons doel als theatermakers bereikt. Wij kunnen dan alleen
nog hopen op geanimeerde discussies achteraf.

Ron Cornet, regisseur

Lesmap

Deze lesmap wil een hulp zijn bij de voorbereiding op en de verwerking van deze
theaterproductie in jullie lessen of projecten.

Deze lesmap mag echter niet gezien worden als een compleet lessenpakket dat
je zo aan de leerlingen kan afgeven, maar als een –hopelijk- stimulerende en
inspirerende info- en ideeënbank om deze aangrijpende productie op maat van
jullie concrete schoolcontext te benaderen en te integreren in een zinvolle
leerroute.

Theater aan de Stroom wil zich in de toekomst blijvend professionaliseren op het
vlak van didactische omkadering van de aangeboden schoolproducties. Om
voeling te houden met de wensen van het onderwijsveld en onze expertise in de
juiste richting verder uit te bouwen is iedere vorm van feedback, commentaar,
kritiek... meer dan welkom. Mijn mailadres vind je onderaan deze bladzijde.

Verder wensen we jou en je leerlingen veel plezier met de voorstelling Antigone.
We hopen dat we jullie verwachtingen kunnen inlossen en dat we ook in de
toekomst mogen rekenen op jullie interesse.

Namens TAS-educatief

Ronny Smet

Educatief medewerker en acteur bij Theater aan de Stroom
Lector PKV en PAV aan de lerarenopleiding van de Karel de Grote-Hogeschool
Antwerpen

Mailadres: [email protected]

TAS-educatief
5
Lesmap Antigone

HET REGIECONCEPT

Bij deze vertaling en bewerking van ‘Antigone’ van Jean Anouilh, is een bezetting van
slechts zes acteurs geen beperking, maar een middel om de kern van het verhaal bloot
te leggen. Een eerder klassieke vormgeving dringt zich op en de epische muziek
ondersteunt, als emotieve begeleiding, de eenvoudige structuur van deze tragedie.
In vorm en geluid herkennen we zowel oude als hedendaagse Griekse elementen.

De versie van Anouilh zou kunnen omschreven worden als een verontrustende politieke
studie en de tragedie van Sophocles als een waarschuwing dat de mens de goden en hun
geboden niet mag tarten. In deze bewerking (met als mogelijke titel ‘Antigone,
terecht?’) volgen we de personages eerder in hun twijfels en angsten over de zin van het
bestaan.
Allemaal worstelen ze immers met hun 'Condition humaine’, namelijk de kunst om als
mens te lijden, te genieten en te sterven.

De tekst is aangevuld met enkele fragmenten uit de tragedie, geschreven door
Sophocles. Zo confronteert de ziener Kreoon scherp met de gevolgen van zijn
beslissingen; de waarschuwingen van de ziener zijn als echo’s uit het eigen moreel besef,
die Kreoon niet onder ogen wil of kan zien.
De ingreep om Ismene aanwezig te laten zijn bij de dramatische afloop, verschaft het
publiek een beklijvende getuigenis uit eerste hand.
Door het onvermogen om haar zus bij te staan in haar verzet, wacht Ismene enkel angst
en eenzaamheid.
De wachter wordt in deze bewerking door de gebeurtenissen geconfronteerd met zichzelf
en zoekt naar rechtvaardiging van zijn bestaan in de samenleving.
De voedster/Koor raakt als Ziener emotioneel betrokken bij het dilemma van Kreoon,
maar blijkt machteloos en kan het verloop niet beïnvloeden.

Haimon blijkt niet zonder Antigone door het leven te willen gaan en is onmachtig om iets
tegenover dit gemis te stellen.
Kreoon hunkert naar het eenvoudige leven, maar gaat gebukt onder plichtsbesef en de
druk van de publieke opinie. Regeert Kreoon het volk, of bepaalt het volk het handelen
van de heerser? Zijn beslissingen vervreemden hem van zijn naasten, wat overblijft is
leegte.

Na de louterende dood van Oedipus, haar vader, stelt Antigone de zorg voor haar
overleden broer boven alles. Boven haar eigen leven, liefde en welzijn.
Voor haar is het helder: als er al enige zin zou zijn in het leven van de mens, ligt die
besloten in de zorg voor de ander, de dierbare. Zelfs voorbij de dood…

“Ik moet goed doen voor de doden, want dood zijn duurt eeuwig.”

Ron Cornet, regisseur

TAS-educatief
6
Lesmap Antigone

THEATER IN HET OUDE GRIEKENLAND
1. Oorsprong en auteurs

Het theater in het oude Griekenland wordt gezien als het begin en de basis van de
westerse theatergeschiedenis. Het theater vindt zijn oorsprong in een ritueel in de
cultus van Dionysos. Het is geëvolueerd uit een godsdienstoefening waarbij een
mannenkoor dithyramben zong ter ere van Dionysos.

Thespis (6e eeuw v.C.)

Thespis was een koorleider die zelf ook
zijn liederen uitbeeldde. Hij zorgde dus
voor een vertoning en werd gezien als
de eerste acteur, nl. de protagonist of
hypocritès. Zijn tweede grote bijdrage
was het verruimen van de verhaalstof:
de liederen waren niet meer louter
religieus, maar gingen ook over
halfgoden en later zelfs over gewone
helden.

Aischylos (5e eeuw v.C.)

Aischylos, de vader van de tragedie
genaamd, voegde een tweede acteur toe
(antagonist), waardoor de dialoog
ontstond. Het stuk was nog steeds
overwegend een koorzang, maar deze
werd af en toe onderbroken door de
eigenlijke tragedie. Door de komische
elementen uit het theater te halen,
ontstond er een scheiding tussen
komedie en tragedie.

In de werken van Aischylos merken we
een conflict tussen de mens en zijn lot.
De mens zag de goden als
afschrikwekkend. De handeling was bij
Aischylos niet complex en de personages
hadden een eenvoudige psychologie.

TAS-educatief
7
Lesmap Antigone

Sophocles (5e eeuw v.C.)

Sophocles riep een tritagonist of derde speler in het leven. Ook legde hij de structuur en
de opbouw van het theater vast. Ieder stuk begon met een prólogos, gevolgd door een
párodos (= het intredelied van het koor). Er waren 3 of 5 epeisodia (~ bedrijven) met na
elk epeisodion een koorzang (= stasimon). Na het laatste epeisodion werd het stasimon
vervangen door een exodos, een laatste koorzang.

Hij zorgde tevens voor meer evenwicht tussen de tragedie (die belangrijker wordt) en
de zang. Met andere woorden: hij zorgde voor meer evenwicht tussen dramatiek en
lyriek.

In zijn werken is er een conflict tussen de mens en de goden. De goden worden in vraag
gesteld, maar de mens komt niet in opstand tegen de goden. Ze stellen zich bijvoorbeeld
vragen over het probleem van het lijden. De handelingen worden iets complexer en de
psychologie van de personages is beter uitgewerkt.

In een volgend onderdeel gaan we uitgebreider in op het werk van Sophocles, gezien hij
de auteur is van de oorspronkelijke versie van Antigone.

Euripides (5e - 4e eeuw v.C.)

Euripides' belangrijkste bijdrage is het
invoeren van een Deus ex machina. Dit is
een goddelijke tussenkomst die alle
handelingen ontwart en ervoor zorgt dat
alles op het einde terug op z'n pootjes
terechtkomt.

Euripides maakt van het conflict mens -
god een conflict tussen mensen of hij
zorgt voor een innerlijk conflict (bv.:
verstand - passie in het stuk Medeia). Dit
maakt van hem de meest moderne van
de drie. Euripides is eveneens de
grondlegger van het moderne drama en
zijn personages hebben een grondig
uitgediepte psychologie.

Conclusie

Aeschylos Sophocles Euripides

Belangrijk Koor + goden -------- Mens + tragedie
Evenwicht -------- Koor + mens + goden + tragedie --------
Minder belangrijk Mens + tragedie -------- Koor + goden

TAS-educatief
8
Lesmap Antigone

2. De opvoering (in de 5e eeuw v.Chr.)

Sinds ca. 500 v.Chr. werd ieder jaar door de Atheense overheid een toneelwedstrijd
uitgeschreven waaraan iedereen mocht deelnemen. Deze wedstrijd maakte
onverbrekelijk deel uit van de Grote Dionysia (in maart-april). Alle deelnemende
dichters moesten vooraf een tetralogie indienen: drie ernstige stukken, gevolgd door
een saterspel. Uit al de inzendingen selecteerde een overheidscommissie drie finalisten.
Op de derde dag van de Dionysia, na loting en beëdiging van de jury, begonnen de
opvoeringen, die drie dagen duurden; elke dag kwam een andere finalist aan de beurt.
De dichter regisseerde zelf zijn stukken, waarvoor hij gewoonlijk ook de muziek én de
choreografie ontworpen had. Sophocles zal op hoge leeftijd breken met de gewoonte om
ook zelf te acteren!

De onkosten van de opvoering (salaris v.d. acteurs, kostumering en decors...) werden
gedragen door choregen, officieel daartoe aangestelde rijke burgers (als vorm van
belasting). De choreeg en de acteurs deelden in de eer en de beloningen van de
zegevierende dichter (vb. monument ter ere van de choreeg Lysicrates in de Atheense
pláka-wijk).

Alle bewaarde tragedies werden voor het eerst opgevoerd in het Diónysos-theater te
Athene: het bouwwerk (onderdeel van een Dionysos-heiligdom met tempel) leunt aan
tegen de flank van de Akropolis, en bood in de 5de eeuw plaats aan meer dan 15.000
toeschouwers. Pas in latere tijden werden de tragedies ook in andere steden opgevoerd.

Er bestonden daarnaast ook aparte wedstrijden voor komedieschrijvers tijdens de Grote
Dionysia (sinds ± 485 v.Chr.).

Het theatergebouw (delen van een Grieks theater)

De oude Grieken kenden enkel openluchttheaters. Die openluchttheaters hadden een
perfecte akoestiek, die op natuurlijke wijze verkregen werd door de theaters op
akoestische plaatsen te bouwen, zoals een dal.

Het eigenlijke théatron [afgeleid van het Griekse werkwoord theásthai =
toekijken]: rijen zitplaatsen in een halfrond, met vooraan erezetels voor
priesters, hoogwaardigheidsbekleders en oud-strijders

orchèstra [afgeleid van het Griekse werkwoord orcheisthai = dansen]:
cirkelvormige vloer waar het koor zingt en danst, in het midden de thymele, een
klein (wierook)altaartje ter ere van Dionysos)

skènè: berghok / verkleedruimte, met proskenion, een podium waar de acteurs
optreden; de wand kan dienst doen als achtergronddecor (met verplaatsbare
panelen)

parodoi, toegangswegen links en rechts (voor publiek én acteurs)

TAS-educatief
9
Lesmap Antigone

Theater in Priene Theater in Taormina

Theater in Pergamum

Theater in Delphi

De acteurs

De acteurs waren uitsluitend mannen, zij speelden ook de vrouwenrollen (hetgeen
acteurs vaak een bedenkelijke reputatie bezorgde). Acteren was een baan van aanzien,
in tegenstelling tot theater bij de Romeinen.

Uitbundige kostumering gaf de acteurs een plechtige, indrukwekkende gestalte:
kleurrijke gewaden, maskers om de stem te versterken, maar waardoor géén mimiek
mogelijk was en kothornoi (houten toneellaarzen met hoge zolen).

Gewoonlijk (sinds Sophocles) waren er drie hoofdpersonages (dramatis personae): de
protagonist, de antagonist en de tritagonist. De protagonist is degene waar het om
draait, de hoofdpersoon, degene met het probleem. De antagonist is de tegenspeler. Het
conflict ontstaat door tegengestelde overtuigingen of handelingen tussen deze
personages. De tritagonist, ingevoerd door Sophocles, is het personage dat de intrige
veroorzaakt.

De drie acteurs spelen vaak meer dan één rol per stuk (er waren dus nooit meer dan
drie personen per scène tegelijk aanwezig op de bühne). Wél waren er eventueel ook
figurantenrollen.

TAS-educatief
10