Anthony Roegiers

155 Pages·2015·1.66 MB·Dutch

Universiteit Gent
Faculteit Rechtsgeleerdheid
Academiejaar 2015-2016

DE DELISCHE ZEEBOND :
De kiem van een communautaire mariene zone

Masterproef van de opleiding
‘Master in de rechten’

Ingediend door

Anthony Roegiers
(studentennr. 01000171)

Promotor: prof. dr. Dirk HEIRBAUT
Commissaris: Dr. Frederik DHONDT

- VOORWOORD -

Meestal bevat een thesisproloog alleen gezwets, meldingen waar
niemand iets aan heeft. Geen mens die maalt om de studiedipjes,
de onvergetelijke momenten met kroegmaten, de ouderlijke
oppeppers of de beklijvend trouwhartige troostpraatjes van een
bedpartner tijdens de bikkelharde opleiding aan de Gentse
Universiteit. Sta mij toe dergelijke ditjes en datjes over te
slaan.

Wel belangrijk is dat naar oeroud gebruik de promotor wordt
bedankt. Hoe kan het ook anders. Zelfs al gedroeg de
dissertatiepatroon zich als een huiveringwekkende hufter of
helleveeg, een scriptie waarin een literaire fuck-you-vinger
wordt uitgestoken naar de begeleidende hoogleraar, rijft niet
gauw een slaagcijfer binnen, en ook de omissie van bewierokende
formuleverzen, zwanger van erkentenis en epiphanische extase,
stemt de verbeteraar doorgaans slechtgeluimd.

Professor Heirbaut, geenszins behoort U tot die dun gezaaide
academische schare die een lovende eindproefinzegening tot
hypocriete raaskallerij degradeert. U slaat en zalft, bemoedigt
en vermaant, gunt vrijheid en stuurt bij, maar steeds met het
welzijn van Uw pupillen voor ogen. Als opgeruimde poortwachter
bewaakt U de toegang tot de advocatuur, wenkend naar de aspirant
die in de verte komt opdagen; hij strompelt eerst, niet wetend
waar de voeten te zetten tussen de ontelbare hindernissen en
valkuilen; maar bij elke aanwijzing, elke opkikker die U van op
afstand roept, schrijdt hij behendiger, kordater, tot de laatste
spurt losbarst en U minzaam de hijgende boekenwurm toeknikt; hem
rest niks anders dan te wachten tot de uitgansdeuren van de
Universiteit, zoals het U belieft, ontgrendeld of verzegeld
worden. Χαριν Σοι ἐχω !

1
- INHOUDSTAFEL –

VOORWOORD .................................................... 1

INHOUDSTAFEL ................................................. 2

TEN GELEIDE .................................................. 6
I. OPZET VAN HET VERHANDELINGETJE ........................... 6
II. DE ONDERZOEKSVRAAG ....................................... 6
III. AFBAKENING VAN HET ONDERWERP ............................. 7
IV. METHODE .................................................. 8
V. DE DELISCHE ZEEBOND : EEN KORTE KENNISMAKING ............. 9

EERSTE HOOFDSTUK. DE DELISCHE ZEEBOND :
Enkele grondrechtelijke dimensies uitgeklaard ............... 11
I. INLEIDING ............................................... 11
II. OPKOMST EN ONDERGANG VAN DE BOND ........................ 11
III. CONSTITUTIONELE ASPECTEN VAN DE ZEEBOND ................. 15
A. Constituties in het Oude Griekenland ................. 15
B. Interstatelijke overeenkomsten in het Oude Griekenland 17
C. De Helleense statenassociaties ....................... 18
D. Het verdragsrechtelijke karakter van de Delische
Symmachie ............................................ 20
E. Verhouding tussen Athene en de andere lidstaten ...... 24
IV. INSTITUTIONELE ASPECTEN VAN DE ZEEBOND .................. 25
A. Constituties in het Oude GriekenlandDe organisatie
van de Delische Zeebond .............................. 25
B. De organisatie van het Attische Rijk ................. 27
V. BESLUIT : HET BELANG VAN DE CONSTITUTIONELE EN
INSTITUTIONELE ASPECTEN VAN DE DELISCHE BOND VOOR DE VRIJE
ZEE ..................................................... 31

TWEEDE HOOFDSTUK. MILITAIRE MACHTSUITOEFENING :
Oorlogsvloten en zeeheerschappij ............................ 32
I. INLEIDING ............................................... 32
II. DE ZEEMACHT VAN DE DELISCHE UNIE ........................ 32
A. Doorvaart in vredestijd ............................... 32
B. Oorlogsvloten in het oude Griekenland ................. 33
C. Zeeheerschappij ....................................... 34
D. Militaire tactieken ................................... 35
III. DE RECHTSFACETTEN VAN DE DELISCHE ZEEMACHT .............. 38
A. Krijgsnormen in het oude Griekenland ................... 38
B. Dwingend karakter van het oorlogsrecht ................. 40

2
IV. INVLOED VAN DE DELISCHE BOND ............................ 41
A. Diplomatie ............................................ 41
B. Arbitrage ............................................. 41
C. Collectief verweer .................................... 44
V. BESLUIT : HET BELANG VAN DE MILITAIRE ASPECTEN VAN DE
DELISCHE BOND VOOR DE VRIJE ZEE ......................... 45

DERDE HOOFDSTUK. MILITAIRE MACHTSUITOEFENING :
Oorlogsvloten en zeeheerschappij ............................ 46
I. INLEIDING ............................................... 46
II. HET PROCESRECHT IN ATHENE ............................... 46
A. Pre-klassieke periode : de Helleense procesgeest ..... 46
a. Mythische era ...................................... 46
b. Pre-solonische era ................................. 48
c. Solonische era ..................................... 48
B. Klassieke periode : algemene kenmerken ............... 49
a. Materiële vorderingen of formele procesinitiaties ? 49
b. Onderverdeling van de geschillen ................... 51
c. Belang en hoedanigheid ............................. 52
d. Bewijsvoering ...................................... 54
e. Executie ........................................... 55
C. Berechting door een magistraat ....................... 56
a. ἀνακρισις .......................................... 57
b. ἐπ᾽αὐτοφωρῳ ........................................ 57
c. κατα το τελος ...................................... 58
D. Berechting door aristocratische instellingen ......... 59
a. Ἀρειος παγος ....................................... 60
b. Παλλαδιον .......................................... 63
c. Δελφινιον .......................................... 63
d. Φρεαττω ............................................ 64
e. Πρυτανειον ......................................... 64
E. Berechting door democratische instellingen ........... 65
a. Προβολη ............................................ 65
b. Εἰσαγγελια ......................................... 66
c. Het schervengericht ................................ 67
F. Berechting door volksrechtbanken ..................... 68
a. Overzicht .......................................... 68
b. Voorafgaande fase : ἀνακρισις ...................... 70
c. Bodemproces ........................................ 73
d. Beroep ............................................. 74
e. Verhouding tussen ἐκκλησια en δικαστηριον .......... 74
G. Berechting door private arbiters ..................... 77
H. Berechting door publieke arbiters .................... 77
a. Overzicht .......................................... 77
b. (Pseudo-)ἀνακρισις ................................. 79
c. Bodemproces ........................................ 79
d. Beroep ............................................. 80
III. MARITIEME PROCESSEN IN HET BIJZONDER .................... 82
A. Commerciële disputen ................................. 82

3
a. Algemene kwalificatie .............................. 82
b. Specifieke kwalificatie ............................ 83
c. ἀνακρισις .......................................... 83
d. Bodemproces ........................................ 86
B. Strafzaken ........................................... 87
a. Emporische misdrijven .............................. 87
b. Piraterij .......................................... 88
IV. INVLOED VAN DE DELISCHE BOND ............................ 88
V. BESLUIT ................................................. 92

VIERDE HOOFDSTUK. PUNITIEVE MACHTSUITOEFENING :
De Egeïsche Zee bevrijd van piraterij ....................... 96
I. INLEIDING ............................................... 96
II. BESTRAFFING VAN MISDRIJVEN IN ATHENE .................... 96
A. De maatschappelijk functie van straffen .............. 96
B. Strafrechtelijke verantwoordelijkheid ................ 97
C. Overzicht van straffen ............................... 99
a. Doodstraf .......................................... 99
b. Verbanning ........................................ 100
c. Ontzetting uit burgerlijke rechten ................ 100
d. Opsluiting ........................................ 101
e. Verkoop als slaaf ................................. 101
f. Confiscatie ....................................... 102
g. Geldboetes ........................................ 102
III. BESTRAFFING VAN ZEEMISDRIJVEN IN HET BIJZONDER ......... 103
A. De maatschappelijk functie van straffen ............. 103
B. Berechting van piraterij in Athene .................. 104
IV. INVLOED VAN DE DELISCHE BOND ........................... 108
V. BESLUIT : BELANG VAN DE PUNITIEVE ASPECTEN VAN DE DELISCHE
BOND VOOR DE VRIJE ZEE ................................. 110

VIJFDE HOOFDSTUK. ECONOMISCHE MACHTSUITOEFENING :
Havenregelneverij en kustcontrole .......................... 112
I. INLEIDING .............................................. 112
II. KOOPVAARDIJ
III. ....................................................... 112
A. Koopvaardij in het Oude Griekenland ................. 112
B. Algemene kenmerken van overeenkomsten in het Klassieke
Athene .............................................. 113
a. Open of gesloten systeem .......................... 114
b. Consensueel of formalistisch systeem .............. 115
C. Algemene kenmerken van maritieme overeenkomsten in het
Klassieke Athene .................................... 121
a. Bevoegde rechter .................................. 121
b. Documentair karakter .............................. 121
D. Overzicht van maritieme overeenkomsten in het Klassieke
Athene .............................................. 122

4
a. Huur van een schip ................................ 122
b. Zeetransport ...................................... 124
c. Bodemerij ......................................... 125
d. Zekerheden ........................................ 127
E. Staatsinterventie ................................... 129
IV. VISSERIJ ............................................... 131
A. Visserij in het Oude Griekenland .................... 131
B. Visserijzones ....................................... 132
V. INVLOED VAN DE DELISCHE BOND ........................... 135
VI. BESLUIT : HET BELANG VAN DE ECONOMISCHE ASPECTEN VAN DE
DELISCHE BOND VOOR DE VRIJE ZEE ........................ 137

ALGEMEEN BESLUIT ........................................... 140

BIBLIOGRAFIE ............................................... 142

5
- TEN GELEIDE -

I. OPZET VAN HET VERHANDELINGETJE

In dit vijfdelig artikel ga ik dieper in op de geschiedenis van
het Europees zeerecht. Die omvangrijke kroniek overwoekert mijn
navorsing bekrompen naar tijd en ijver. Noodgedwongen beperk ik
mij daarom tot de aangevreten wortel van de communautaire
maritieme samenwerking : de Delische Bond. Laat U zich derhalve
niet verleiden, beste lezer, tot de gedachte dat deze armtierige
pluk uit het verleden een volledig overzicht verschaft van een
volkenrechtelijke ontwikkeling. De pertinentie van een
historische uiteenzetting neemt immers toe naarmate meerdere
periodieke motieven en tussenschakels betrokken worden bij het
onderzoek. Aldus wordt een patroon uitgebaggerd, zoals een op het
eerste zicht onsamenhangende stippenwolk, waarin men door de
juiste punten te verbinden een herkenbare figuur doet opdoemen.

Zo een uitputtende bespiegeling kan ik U bijgevolg niet
openbaren. Niettemin is het zelden onnuttig de ontstaansprocessen
van een hedendaags verschijnsel onder de loep te nemen, ook al
beperkt men zich tot de prille aanvang van dit uitgespannen
verloop. Recht komt uit de geschiedenis voort zoals het
delicieuze afvalwater van een onophoudelijk drinkgelag. Zelfs de
vroegste scharnieren van het historisch reactiemechanisme kunnen
boeiende inzichten uitlokken. Moge deze summiere studie hierom
verschoond wezen.

II. DE ONDERZOEKSVRAAG

De Delische Bond is opmerkelijk. Misschien werd er voor de eerste
keer in de geschiedenis gestreefd naar een vrije zee met een
gemeenschappelijke krijgsvloot. Ik hou U nog even in spanning,
kwestie dat U niet onmiddellijk afhaakt. (Ik kan U onmogelijk het
plezier ontzeggen zich te verkneukelen omwille van talloze

6
schrijffouten en rechtshistorische kemels, waartoe teisterende
tijdsdruk mij door eigen aspiraties aangespoord heeft.1)
De vraagstelling die deze scriptie oppompt, luidt dus :
bewerkstelligde de Delische Bond een communautaire vrije zee ? In
het onderhavig vlugschrift hoop ik Uw aandacht te gidsen naar
aanwijzingen voor die κοινη θαλλαττη.

III. AFBAKENING VAN HET ONDERWERP

De Delische Bond omspande schierlijk de volle vijfde eeuw voor
Christus (479 tot 403). Binnen deze periode, die samen met een
anderhalve vierde eeuw voor Christus de zogenaamde Klassieke
Helleense Era vormde, ligt de focus op de jaren 479-465, omdat
het statenconglomeraat nadien transformeerde tot het Attisch
Rijk, waarin er, naar analogie met haar Romeinse tegenhanger,
eerder sprake was van bevelsmacht dan van gelijkheid. Er is een
verschil tussen een mare liberum en een mare nostrum.

De ontraadselde mariene zone betreft voornamelijk de Egeïsche
zee. Dit was het belangrijkste actieterrein van de Bond. Doorheen
de bespreking van de Delische Unie, die was samengesteld uit
meerdere stadrijkjes, zal hoofdzakelijk scherp gesteld worden op
Athene. De reden hiervoor hoeft geen breedvoerige onderbouwing.
De Attische pennenvruchten leveren het leeuwendeel van de
bewaarde literatuur uit dit tijdvak. Daarenboven was Athene de
machtigste onder de bondgenoten. De natie bloeide door maritiem
verkeer.

Voor de analyse van vrijheid, vormt de dynamiek tussen
zelfbeschikking en machtsuitoefening op de wateren de as van het
onderzoek. De meest excessieve bewindstechnieken kristalliseerden
immers de ondergrens van het vrijheidsconcept. Bijzondere
interesse zuigt de materiële of formele inperking van rechten
aan. Een beknopte weergave van algemene juridische fenomenen is

1 Om de een of andere reden wordt een dt-fout in de Nederlandse als een
gênante misslag beschouwt, hoewel zo’n orthografisch onding ook maar een
vergissing is. Hopelijk pronken er reeds een paar van deze schamelijke
schuivers in de introductie zodat het ijs enigszins gebroken is, en U
door de wet van het afnemend grensnut geen exorbitant leedvermaak
ontplooid bij het lezen van de broodtekst.

7
dus betamelijk. Indien er in verhouding tot het gemeenrecht
faciliteiten of uitzonderingen golden op vlak van de scheepvaart,
duidde dit mogelijks op liberalisering. Bij de subsidiaire
beoordeling van communiteit, gaat vooral aandacht naar de
Delische federatiestructuur, die een zekere gelaagdheid voegde
aan het vrijheidsconcept. Een onderscheid dringt zich op tussen
navigatie- of exploitatiemogelijkheden voor Grieken enerzijds, en
voor Barbaren anderzijds. Binnen de categorie van Hellenen kan er
daarenboven differentiatie zijn tussen Delische bondgenoten en
derde staten.

IV. METHODE

Hoe zal ik te werk gaan ? Om de ingeschapen gezindheid van deze
Europese bakermatgemeenschappen te kennen, dient men een
volksgeest te puren uit hetgeen werd overgeleverd. Mythische
verhalen, redevoeringen, geschiedschrijving, en wetteksten zijn
hiervoor geschikt. Deze bronnen ga ik onderzoeken. Bij het
afborstelen van rechtsnormen uit de oud-Griekse πολεις, springen
meerdere hindernissen tevoorschijn. In de eerste plaats is er de
inlichtingenschaarste. Bovendien moet men zich binnen dit gering
informatieaanbod dikwijls steunen op de filosofische fossilisatie
van rechtsregels, hetgeen de betrouwbaarheid niet altijd ten
goede komt. Aangezien er weinig bronnen zijn uit de periode –479
tot -465, zal er vaak een sprong in de tijd gemaakt worden, om
vervolgens vanuit latere eeuwen een reconstruerende gok te wagen.

8