anstwowa straz pozarna w systemie bezpieczenstwa panstwa [State Fire Service in the state safety system]

167 Pages·2015·8.491 MB·Polish

by  Malgorzata Stochmal

Państwowa Straż Pożarna w systemie
bezpieczeństwa państwa
Studium socjologiczne
Socjologia LXIII. Państwowa Straż Pożarna w systemie bezpieczeństwa państwa. Studium socjologiczne, 2015
© for this edition by CNS
SSttoocchhmmaall..iinndddd 11 22001155--1122--0033 1122::3300::3333
Acta Universitatis Wratislaviensis No 3668
Socjologia LXIII. Państwowa Straż Pożarna w systemie bezpieczeństwa państwa. Studium socjologiczne, 2015
© for this edition by CNS
SSttoocchhmmaall..iinndddd 22 22001155--1122--0033 1122::3300::3344
Socjologia LXIII
Małgorzata Stochmal
Państwowa Straż Pożarna
w systemie bezpieczeństwa
państwa
Studium socjologiczne
Wrocław 2015
Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego
Socjologia LXIII. Państwowa Straż Pożarna w systemie bezpieczeństwa państwa. Studium socjologiczne, 2015
© for this edition by CNS
SSttoocchhmmaall..iinndddd 33 22001155--1122--0033 1122::3300::3344
Recenzenci
Krzysztof Drabik, Jerzy Konieczny, Aleksander Mant erys
Redaktor Serii „Socjologia”
Zbigniew Kurcz
Redaktor Podserii „Grupy Dyspozycyjne”
Jan Maciejewski
Ilustracje na okładce
© ChiccoDodiFC/Fotolia, © osterwelle/Fotolia, © Kara/Fotolia
© Copyright by Małgorzata Stochmal and Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego Sp. z o.o.
Wrocław 2015
ISSN 0239-6661
ISBN 978-83-229-3500-2
Publikacja przygotowana w Wydawnictwie Uniwersytetu Wrocławskiego Sp. z o.o.
50-137 Wrocław, pl. Uniwersytecki 15
tel. [phone], e-mail: [email protected]
Socjologia LXIII. Państwowa Straż Pożarna w systemie bezpieczeństwa państwa. Studium socjologiczne, 2015
© for this edition by CNS
SSttoocchhmmaall..iinndddd 44 22001155--1122--0033 1122::3300::3344
Spis treści
Wstęp Komendanta Głównego Państwowej Straży Pożarnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1. Socjologiczna eksploracja środowiska (nie)bezpieczeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.1. Wybrane orientacje teoretyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.1.1. Realizm socjologiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
1.1.2. Teoria krytyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
1.1.3. Teoria aktora-sieci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
1.1.4. Konstruktywizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
1.2. Subdyscypliny socjologiczne powiązane ze środowiskiem (nie)bezpieczeństwa . . . 25
1.2.1. Socjologia ryzyka i niepewności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
1.2.2. Socjologia katastrof i zarządzania kryzysowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
1.2.3. Socjologia bezpieczeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
1.2.4. Socjologia grup dyspozycyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
2. Uwarunkowania społeczno-kulturowe i organizacyjne pożarnictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
2.1. Socjokulturowe uwarunkowania rozwoju kultury zabezpieczenia przed ogniem . . 41
2.2. Geneza pożarnictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
2.3. Współczesna tożsamość zawodowych straży pożarnych w Polsce w zurbanizowa-
nym krajobrazie społecznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
3. Założenia metodologiczne badań własnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
3.1. Określenie celów badawczych oraz przedmiotu badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
3.2. Tezy badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
3.3. Przyjęte metody i techniki badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
3.4. Dobór próby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
4. Państwowa Straż Pożarna jako paramilitarna struktura w systemie bezpieczeństwa państwa
w świetle badań własnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
4.1. Wybrane elementy morfologii zawodowego systemu pożarniczego . . . . . . . . . . . . . 64
4.1.1. Weryfi kacja schematu doboru próby z danymi statystycznymi populacji . . . . 64
4.1.2. Społeczno-demografi czne cechy funkcjonariuszy PSP . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
4.1.3. Uwarunkowania rodzinne badanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
4.2. Sfery aksjologiczna i kulturowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
4.3. Uwarunkowania służby w szeregach Państwowej Straży Pożarnej . . . . . . . . . . . . . 84
4.3.1. Status zawodowy funkcjonariuszy PSP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
4.3.2. Rekonstrukcja psychografi i motywów skłaniających do podjęcia służby . . . . 94
4.3.3. Kapitał społeczny jako element wspomagający walkę z zagrożeniami . . . . . . 99
4.4. Zagrożenia zawodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
4.4.1. Niepewność jako ramy interpretacyjne podejmowanych działań służbowych 106
4.4.2. Zagrożenia technogenne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
4.4.3. Czynniki zagrażające bezpieczeństwu funkcjonariuszy PSP podczas akcji
ratowniczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
4.5. Wzmacnianie kultury bezpieczeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
Socjologia LXIII. Państwowa Straż Pożarna w systemie bezpieczeństwa państwa. Studium socjologiczne, 2015
© for this edition by CNS
SSttoocchhmmaall..iinndddd 55 22001155--1122--0033 1122::3300::3344
6 Spis treści
4.6. Dowodzenie jednostkami bojowymi oraz kierowanie akcjami ratowniczymi . . . . . 117
4.7. Współdziałanie PSP z podmiotami podsystemów bezpieczeństwa . . . . . . . . . . . . . 124
5. Habitualizacja ratownictwa — recepcja socjologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
Bibliografi a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
Załącznik. Ankieta z badań głównych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
Wykaz rysunków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
Wykaz tabel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
Socjologia LXIII. Państwowa Straż Pożarna w systemie bezpieczeństwa państwa. Studium socjologiczne, 2015
© for this edition by CNS
SSttoocchhmmaall..iinndddd 66 22001155--1122--0033 1122::3300::3344
Wstęp Komendanta Głównego
Państwowej Straży Pożarnej
Historia Państwowej Straży Pożarnej w Polsce liczy sobie niespełna ćwierć
wieku. To wymiar czasu porównywalny z dziejami demokratycznej Rzeczypospo-
litej i budowy narodowego systemu bezpieczeństwa w jego współczesnym kształ-
cie. Transformacja, decydująca o obecnym obliczu Polski i Europy, dotyczyła
wszystkich sfer działalności państwa, także ochrony przeciwpożarowej. Warto
pamiętać, że proces ten zapoczątkowała odważna wizja samoreorganizacji zawo-
dowego pożarnictwa i że do dziś ma ona wiele znaczeń, na przykład formalnopraw-
ne i organizacyjno-techniczne, ale przede wszystkim ideowe. Budowa struktury
ratowniczej zdolnej do skutecznego reagowania na nowe rodzaje zagrożeń wiązała
się bowiem z całkowitą metamorfozą straży pożarnych i trudem urzeczywistniania
się nowoczesnych wizji polskiego pożarnictwa w ubiegłym wieku. Istota przewar-
tościowań i redefi nicji dotyczyła kwestii podstawowych, od pojęcia osoby poszko-
dowanej, przez funkcję i rolę strażaka-ratownika oraz wyznaczenie dziedziny
ochrony ludności, po różnorodne, wcześniej nieuwzględniane, aspekty zintegrowa-
nego bezpieczeństwa narodowego. Po raz pierwszy w centrum uwagi znalazł
się człowiek — po obu stronach sceny — jaką wyznacza działalność ratownicza
i prewencyjna, wraz z pełnym spektrum przedsięwzięć przygotowawczych.
Proces ten pozostawał w zgodzie z większością współczesnych koncepcji bez-
pieczeństwa, historycznie ewoluujących od wąskiej formuły bezpieczeństwa pań-
stwa jako ustrukturyzowanego aparatu władzy do najszerzej pojmowanego bez-
pieczeństwa obywateli. Teoretyczne ustalenia, podejmowane w warunkach
rewolucji naukowo-technicznej, w tym informatycznej, oraz postępującej globa-
lizacji, a także wzrostu roli wszelkich podmiotów pozapaństwowych trwale wy-
dobyły z cienia pozamilitarne aspekty bezpieczeństwa, wskazując na wzajemne
powiązanie i współzależność wszystkich jego komponentów. Ogólne zalecenie
kompleksowego i integrującego podejścia do bezpieczeństwa wpłynęło na sferę
realnej aktywności podmiotów, do których należą nowoczesne struktury ratow-
nicze, oraz na dynamiczny rozwój interdyscyplinarnych badań i studiów nad bez-
pieczeństwem. Z tej naukowej perspektywy częścią refl eksji socjologicznej stała
się Państwowa Straż Pożarna, nieustannie przywracająca ład i porządek w ryzy-
kogennych przestrzeniach społecznych, chroniąc zasoby zapewniające pełną
funkcjonalność naszej państwowości, a więc chroniąc wartości najwyższe — ży-
cie, zdrowie, mienie oraz środowisko naturalne.
Socjologia LXIII. Państwowa Straż Pożarna w systemie bezpieczeństwa państwa. Studium socjologiczne, 2015
© for this edition by CNS
SSttoocchhmmaall..iinndddd 77 22001155--1122--0033 1122::3300::3344
8 Wstęp Komendanta Głównego Państwowej Straży Pożarnej
Monografi a trafi ająca dziś do rąk czytelników znacząco wzbogaca naszą wie-
dzę o interesujące dane empiryczne, zazwyczaj niedostępne, zwłaszcza w postaci
naukowo uporządkowanej, dla samych członków opisywanej wspólnoty zawodowej
PSP. Bez wątpienia zakres praktycznego wykorzystania całości oferowanej tu wie-
dzy jest warunkowany stopniem profesjonalnego przygotowania oraz zaawanso-
wania intelektualnego, zwłaszcza w odniesieniu do pierwszej, teoretycznej części
pracy. Uniwersalną, autoteliczną wartość należy przypisać części drugiej, w której
swoisty fenomen pożarnictwa ukazany jest w rozwoju dziejowym, przez determi-
nanty społeczno-kulturowe i organizacyjne. W istocie Państwowa Straż Pożarna
jako mundurowa formacja nieuzbrojona, pośród — zgodnie z nomenklaturą pro-
ponowaną przez prof. Jana Maciejewskiego — grup dyspozycyjnych paramilitar-
nych, dysponuje wyjątkowym rodzajem zaplecza społeczno-organizacyjnego w po-
staci ochotniczych straży pożarnych. Autorka niniejszej książki znakomicie
naświetla tradycję ratowniczego wolontariatu, która pozwoliła w dogodny sposób
wskazać i wykorzystać potencjalne źródła synergii wynikającej z zaangażowania
i współdziałania profesjonalnych i społecznych podmiotów ratowniczych. Idea ta
ostatecznie zyskała ramy funkcjonalne w postaci krajowego systemu ratowniczo-
-gaśniczego, a retrospektywne spojrzenie na obchodzone w tym roku dwudziesto-
lecie jego funkcjonowania daje powody do satysfakcji. Od chwili uruchomienia
Krajowego Systemu Ratowniczo-Gaśniczego wielokrotnie udowodnił on swoją
skuteczność, niezależnie od rodzaju i skali zagrożeń, na każdym szczeblu zorgani-
zowania, reagowania oraz wspomagania i koordynacji działań. Rdzeniem jego
struktury jest Państwowa Straż Pożarna jako wszechstronna i nieprzerwanie samo-
doskonaląca się organizacja ratownicza, stanowiąca istotne ogniwo systemu bez-
pieczeństwa wewnętrznego państwa, w którym najważniejszym jej partnerem po-
zostają jednostki Ochotniczych Straży Pożarnych. Weryfi kacja tego partnerstwa
odbywa się każdego dnia, co nadaje mu walor wiarygodności i zapewnia solidny
fundament do poszukiwania i wcielania w życie nowych rozwiązań.
Strategiczne cele, jakie stoją przed funkcjonariuszami wszystkich korpusów
osobowych Państwowej Straży Pożarnej, wpisują się w zaplanowaną integrację
najszerzej pojmowanej sfery ratownictwa i ochrony ludności. Proces ten nieroze-
rwalnie wiąże się z kierunkami kompleksowego rozwoju systemu bezpieczeństwa
państwa. Projektowane rozwiązania przewidują rekonstrukcję systemu ochrony
ludności i obrony cywilnej, który zostanie oparty na potencjale Państwowej Stra-
ży Pożarnej oraz innych jednostek ochrony pożarowej. Efektem będzie zwiększe-
nie zdolności państwa do udzielania pomocy obywatelom oraz zapewnienia im
podstawowych warunków do przetrwania w sytuacjach zagrożeń naturalnych lub
spowodowanych działalnością człowieka. Spojrzenie wstecz dowodzi, że ludzie
w strażackich mundurach potrafi ą sprostać nowym wyzwaniom. Zarówno takim,
jakie wynikają z sytuacji na miejscu zdarzenia, jak i oczekiwaniom ze strony osób
wzywających pomocy, a także tym na miarę interesów narodowych i bezpieczeń-
stwa Rzeczypospolitej.
Socjologia LXIII. Państwowa Straż Pożarna w systemie bezpieczeństwa państwa. Studium socjologiczne, 2015
© for this edition by CNS
SSttoocchhmmaall..iinndddd 88 22001155--1122--0033 1122::3300::3344
Wstęp Komendanta Głównego Państwowej Straży Pożarnej 9
Świadomie kształtowany wizerunek nowoczesnej, profesjonalnej formacji
ratowniczej Państwowa Straż Pożarna zawdzięcza wysiłkowi i determinacji wi-
zjonerów, którzy we właściwym czasie potrafi li sprostać wyzwaniom przyszłości,
co dostrzega także autorka pracy. O dalszym rozwoju decyduje zawodowy entu-
zjazm i zaangażowanie ich następców, ideowych spadkobierców. Doskonalenie
zorganizowanych struktur organizacyjnych PSP opiera się na natychmiastowym
reagowaniu na każdy sygnał o zaistniałym zagrożeniu, bez względu na rodzaj
niebezpieczeństwa, co związane jest z realizacją jakże trudnej funkcji pozostawa-
nia w nieustannej dyspozycyjności na rzecz lokalnych społeczności w zakresie
szeroko rozumianego bezpieczeństwa. Obejmuje ono permanentne monitorowanie
i analizowanie poziomu zabezpieczenia obszarów chronionych przez jednostki
ratowniczo-gaśnicze Państwowej Straży Pożarnej oraz pozostałe podmioty krajo-
wego systemu ratowniczo-gaśniczego. Bezpośrednim efektem analiz jest racjona-
lizacja i optymalizacja rozmieszczenia zasobów ratowniczych w taki sposób, by
przy uwzględnieniu specyfi ki lokalnych zagrożeń uzyskać postępujące skracanie
czasu oczekiwania na podjęcie interwencji od momentu przyjęcia zgłoszenia. To-
warzyszy temu ciągła modernizacja bazy logistycznej, infrastruktury transporto-
wej i technicznej oraz zasobów sprzętowych, determinujących skuteczność dzia-
łań ratowniczych. W każdym jednak przypadku największą wartością w tym
procesie są bohaterowie kreślonego tu portretu socjologicznego — strażacy, funk-
cjonariusze Państwowej Straży Pożarnej, ludzie służby pożarniczej, realizujący
swój zawód z pasją i w poczuciu ważnej społecznie misji.
Kreując wizerunek naszej grupy dyspozycyjnej, mam ogromną satysfakcję
z wejścia naszego kraju do Unii Europejskiej. Konsekwencją tego jest udział sił
i środków Państwowej Straży Pożarnej w Unijnym Mechanizmie Ochrony Lud-
ności, w tym także włączenie naszych modułów ratowniczych do dobrowolnej puli
zasobów. Pragnę podkreślić, że polska straż pożarna z dużym powodzeniem
uczestniczy również w tworzeniu zespołów ratowniczych funkcjonujących w ra-
mach Międzynarodowej Grupy Doradczej ds. Poszukiwań i Ratownictwa
(INSARAG), działającej w ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych. Ponad-
to w ostatnich latach nasza aktywność na arenie międzynarodowej widoczna jest
w zakresie wykorzystania środków polskiej pomocy rozwojowej Ministerstwa
Spraw Zagranicznych, dzięki czemu możemy udzielać znaczącego wsparcia,
uczestniczącym w działaniach na rzecz ochrony ludności, służbom ratowniczym
Białorusi, Ukrainy, Armenii i Gruzji. W sposób oczywisty uczestnictwo w Unij-
nym Mechanizmie Ochrony Ludności, który jest spójny z wytycznymi ONZ
w działaniach poza jego terenem, rozwija nasze zaangażowanie w pomoc ratow-
niczą i humanitarną. Przykładem tego mogą być działania Ciężkiej Grupy Poszu-
kiwawczo-Ratowniczej (HUSAR) po trzęsieniach ziemi na Haiti czy też ostatnio
w Nepalu. Nasi funkcjonariusze ratownicy uczestniczyli także w akcjach przeciw-
powodziowych w Słowenii, Bośni i Hercegowinie oraz likwidacji pożarów lasów
na obszarze Federacji Rosyjskiej, wymieniając tylko te z ostatnich lat. Warto też
Socjologia LXIII. Państwowa Straż Pożarna w systemie bezpieczeństwa państwa. Studium socjologiczne, 2015
© for this edition by CNS
SSttoocchhmmaall..iinndddd 99 22001155--1122--0033 1122::3300::3344
10 Wstęp Komendanta Głównego Państwowej Straży Pożarnej
zaznaczyć, że wzajemnie na pomoc międzynarodową może liczyć również nasz
kraj, czego przykładem jest udział ratowników z zagranicy w likwidacji skutków
powodzi w Polsce w 1997 i 2010 roku.
Wskazując na poznawczość i praktyczność przedstawionych w monografi i
treści, uważam, iż wzbogacają znacząco wiedzę na temat naszej pożarniczej
grupy dyspozycyjnej. Dlatego życząc interesującej lektury, z pełnym prze-
konaniem polecam książkę dr Małgorzaty Stochmal Państwowa Straż Pożarna
w systemie bezpieczeństwa państwa. Studium socjologiczne.
gen. brygadier Wiesław B. Leśniakiewicz
Komendant Główny Państwowej Straży Pożarnej w Polsce
Socjologia LXIII. Państwowa Straż Pożarna w systemie bezpieczeństwa państwa. Studium socjologiczne, 2015
© for this edition by CNS
SSttoocchhmmaall..iinndddd 1100 22001155--1122--0033 1122::3300::3344