Table Of Content

Lavi Animal ANSIKLOPEDI Syans ak EDUCA VISION Volim 2 Tit: Lasyans ak Educa Vision, Volim 2 Otè: Kelli L. Hicks ak Féquière Vilsaint Konsiltan editoryal: Luana Mitten Editè pwojè: Kurt Sturm O Copyright 2016, Educa Vision Inc., Coconut Creek, FL All rights reserved. No part of this book may be reproduced or utilized in any form or by any means, electronic or mechanical including photocopying, recording, or by any information storage and retrieval system without permission in writing from the publisher. kkxkxk Tout dwa repwodiksyon liv sa a rezève. Pèsonn moun pa otorize repwodui, anrejistre osnon fè difizyon liv sa a osnon kèk pati liv sa a, sou kèlkeswa fòm nan, elektwonik, mekanik osnon alekri, san otorizasyon alekri editè a osnon otè a. kkkk Kredi pou foto: AP€PPaB€PSG3SdKrPwCP4PNaKaaòap aba1ia teia8aaraaagglurgn cgksenAlurdggdg;negree eilee Enepo eoe;enit ctp yn mhQlm ttByP ehyOok4erz;1i21 eu;d a4 4P;a k a51na7r6ni tg2N5i ;a 6j gL haL2P; ee i geP;oe;O 3O OPa€ S za€ eua u1O;P a g w0iPmT O ng8 a0PggeeSePSuLahSg;ae 3cuga;eJeo era ige; P n9z teogGnu bngPb e2na €a;hd 3ejdaeBeaPae 24rg u€n0aa sPaols ag7b1de;5 c tl altMD eg44P a 59 id;gaiF:B1aG Heas€3c €oava2euoOPc a eeg cn2ic n8o r Pas eoOk€ 0k5ds ONoPWa;g3 Q;AMlb 7; lgi Oa gle0Ki K; db3kuiM aLgnH eh aD; 5niuJiyoP6;uuPe P a iG l5psl ennala Q aviPrail€e84PttigP t gigt €PaadD94dlo z keaFdze ea2icgc eS Fkpkar kggf h.a iyMgaeGi6eho O ree;;;;4e M 3pYz4sm i o 5aW;2 obrsceLV3p6R rb PiK5tu eruPPoPi9a1 oci as;6an;O;PDaa;c6a8bubnh rnbi gg tga g l gee €agei ;Peo eg;eOeri AlPAne PaPr t6 e t6n; nba Kwaaiga d Pda1al28gs2SaPgegSiSsilt2a6b3GeC3kePaPeqc kerd a0gb uyaaba ioug a iei 4 leBnbg aB;tine gr€4l37e2tebeiG sr aQ6a e e2€r0b0 rh iet ts 5 gCd c g3isP;in;R4A2Be6h e ;a5SasC5a oK6 lrr8ir b en9;togGPv ; obnQQ;P b hd AneKa aPa w w saa irp dnOagniKtPKKsPdgGKoAPuod;6a gekeaiw1tea aesna ur itri ete 4iangtgl d gpCn lreS nbainie4pePrSe;leai5egtw nne3a35 e; d aenb ze7b 6t an8uiOakryglca43;Sh;aiP e lOhe eG Ks93P ;a; aaerlae€ Ltb aC GUPlpugaenePOi CaOglls48ha ;PtegiPaa.i r;5ehQ or gDg a t naBg sicaJt yhe zwga ZOggtVe4 P;;okokPi li5ieletL0 e ia;orsktoKOa6a in;2mbk a agvin9ecgPdb P el3 aucp1;e 4pri lsaealbPiJre9P ;aO 7kmMihgO gc€a da iraaitca ieiei1lyg zP3 r 0gPd;lSam a2 k E6Aeoae OCeam s;iiOnblbv ot3g4ie; gg eee b Ei;fPt0Q 2ene 5en noc 2dS;aePOblIt 9 Ctha;7 yPeDs hgPae et; ot 5 tabaue2reagP ; i6n4Pablapg€6E0 ge abecPlag s lle d 6P eulg; uF5raita PSLD lra Feo8lse3gisQitaeoSCr2rg8 sa3sas4enP nag leG9eepe c6sn;3 5saaved eDMpkh P ;bt brgM cv ;o1ieor u 3a 9aae hr5rBsPKto6Gd51 ;rOa y Orareoa PoiP9; uUku;NnOa ;o loga a1 lOsa SMsds sniP eg0Ag€Pth ist;ekDwPoPEa aehn;eC zctP lyyCvaA o ag h kd4ehiaA antgiarg.er;C8i6Pa52ggPn;o8ie reo n YGeea0 3nseads;n ;am l OOwgcP4;iAitg t kP e1 4e aV4 nsoereoQa 1 28s ocngPPs;QS vm GP3gcl ;eQetaaz; 3a eCaBa;e5 irQ kgg 8nrGape 5g òt€laet e Pienr6PS ceePQcrP s 1atoi0keXa Oe ay 6as9e;rg rslagA52S; g 2gabrAgDigenmO87te Oe1M sehghgSi ebbP C; aeeie nPeOi Fca 36l;x6PiroQi3akhno 50gh8G€ hg i0uiPergm he6 e;SOlf6o m ; asaealSdG d P€e4t lgzDgtAAn si;baPo ;3aein;kWennlT 4a6PCg Oar 4nnsiaa d;mu4s ruae g erk;e rPO apPP ts3eg ltei aOinetaKa;ai1aS€itpe sPkas4 amgaggbtntPee eroha8s2aende eeeDd aePv ibg4M o ir 1;i i lg;a€ng 7 ea6D n aC 5ei4gS;4K1 ixoh;6Ota5c 2 S;e6SPPna€ eaiPu lh b 1mdb lt5aalgkama lPi0 Js r JPi9veggs4mPte kabooLtaiaOnb;icO1eie€aazl gihkmlg ;P cabk n; g ;nneli6e ihel needP€P 6N3 K;etee t,ae a €08P eirPPr ; W2t T 7g ibb;naaa a3S2oePrWaWc e Bnggm0geraeSiPaoP hou eeb evehb l8iagPaduc€w€to a s 3Emkkg eagcr aQhos 0il 5€o5e ge1 oM Bn tkviOg72Mn e 3ac;a2iniL;D g eWeb t l;d0kaaM35o liu€ s80gdaarn;482dliPez;or a c7b Plvsd;ac t c iasa,€ ikg ana gn€ ;em e Page 60c 5 Yvan Dubé; Page 60d € Jorge Salcedo; Page 60e € Raf; Page 61 Q wikipedia; Page 61b € wikipedia kkkk Tradiksyon: Genevièvre Dodard, Patrick Saint-Croix, Bob Lapierre Konsepsyon: Nicola Stratford, Natalia Lovera Revizyon: Maude Heurtelou, Michel-Ange Hypolite (Kaptenn Koukouwouj), Nahum Jean-Louis, Agar Medgina Michèle Mardy Pou tout enfòmasyon, kontakte: Educa Vision Inc. 2725 Nw 19th Street Pompano Beach, FL 33069 Telefòn: 954-968-7433 Faks: 954-970-0330 Imèl: educaQaol.com Sit entènèt: www.educavision.com ISBN 978-1-62632-464-0 EY EDUCA a Vision mwen inc (AA m nn koi KOSEWNA DE YO See ke ka eat KOUA OO YA AT Ok ka fe e Ou pe e an ak al A e RE SÈ et Gato m e ok 4 BOUd i ÈD AE PIÈ a a a Bi po dra a pan kb ea e ane YE a kai kai ii at 5 KIKOTE DEC NN fi-a aran da ia po a wl lk n aa a an aka Sav ay e Ek e e pl 6 Kòm An YO KI ASÈ DÒT! 16goud aod rinw e ava ar a kota li ana ieE R at e a dele koral 7 Èske teyori evolisyon an aplikab pou bèt?........eeeeeeerereeeereeeeen 8 Dife Kalifè BÈ EasA aa ta o ye 16 Òganis vivan iniselilè (ki gen yon sèl selil) Molisk, etwallanmè epi Araknid (tankou arenyen) kristase (tankou krevèt) ak ensèk (tankou ravèt). 14 PWASON a aa sab ki den ee ea ia a ma de PÈ A A kdk kras a ee ii ao 17 ZANY E tè a l a aa lf a ee ReAA kra a KÈ e a AE DO pt Ra pa ka ke e ii 19 PÈPÈ ti ea vi km e Dee pak Re ke ak e ke W Ge Meni bee ke m bn 20 DW VO? dl ga da da sand man RE a e kan CA ae n ae eee Ma e n n Ge dok lò Mamifè ..... KARA OR yo Di aa a e Mi ey Se e ak AA ar te ake tan 28 Kwaakz rempwodaiksynon Dèt ..ssescceooccccceccocuocooooeooen 44 PWATANN Li it veo nsi te e ia en Pa n e ti me A ei ros rite ka te ki m gate 44 RO DWON IKSYO NAN yo ad li ep aaa i jene vi ikPa e ek a ate a e ko lte e isi règ site 44 AdaBfASYOBNÈ E ik ae atan a fear doi aa. KONPÒAANN bosni w tè pit ee kai a e STEN LÈd o vi ON TWAL kai 50 Mekanis defans .........e.ssescese. Maten stoke bay ie a a sa e ai LANLA ke an ae AN ao eat rai fie pat de te KRE kt ab De e eli Ra dan 52 CAWOUD, SOSYAL ta, ané penk Fen aia pe eee keae eee fo n n e ok e ank Da ke 54 DENYE bioe rè aet aye fon ene fè a aka a e a ai e nne pe Se ne A n GONE 55 l | KòK INAN AOU Te. OeNfe ZE DO` K ee aaa ka ke A ae aa SIA Ie kkAkW JO DE CK AN ke ie Aa ati ga Gad ka ai akt tèf òe n e n e ie an Pen ke AE ke n dil 56 Lèt ki nan: travay ak ati CSPÒ 4k w foo ak aa ee ea a ee ii a te fè ka ikt i avè a iRÈ 57 ! ESpetanit tasmyot i yonA N py aa Se PA ke vie Ave roAYAN SE pe 57 Pè TAOUN TANJ Ép ayen yè ka e je ae e enki kk NA ER ko FAR AAA We pd 58 WOU ANAN A isi ap anka A a apa e A yo et iee ya A io tan a tn Ak pèp a 59 | LWA kape ie ane aaa ta SO an A kra WE av Gari aki Ben soi ee mon Gè taa 59 j 1 ES PÈS BEL ki AA AN YOn e di ak e e AD A ka èk a gYOU l Berza1o1ei ke1 116p ez fee y1 1 olaè ]e iE E NE A A REN W ON a a e e 60 POUS YOUN tn ai io epa a po e e Ge le a GAN te Moe nn vik ane Mas de io 61 | ESCHA AE DAN RON Lé ka bebi e l Sav pre e a kte keei n oka De degat ed wé 61 ] Syantis ki etidye bèt $6 e cPEIOH OO OO OO S OO OO OS OS 6 OO HNNIH SO HOS OHNOSOSH+A A 62 f Zowològ (Moun ki etidye BÈ E) fwa wès da kaa sat YN a katé ven vi ae we ab 62 Veterinè (Moun ki pran swen bèt) 4 Lavi animal Ki sa yon bèt ye! Bèt se òganis vivan. Gen bèt ki piti anpil tankou mit, gen bèt ki gwo anpil tankou balèn. Bèt se òganis miltiselilè (plizyè selil) ki manje pou yo kab viv. Yo pa kapab itilize enèji ki soti dirèkteman nan solèy la menm jan ak plant yo. e Pifò bèt kapab deplase pou kont Bèt: Genyen ki gwo anpil, genyen ki yo. mikwoskopik (tou piti) Kòman bèt manje? Bèt dwe manje pou yo kapab viv. Bèt manje diferan kalite manje, epi chak bèt manje nan fason pa li. Yon papiyon gen yon twonp ki sanble ak yon lang. Lang sa a fonksyone tankou yon chalimo. Twonp papiyon an rete plòtonnen jiskaske li pare pou li manje. Se moman sa a, li deplòtonnen twonp lan li tranpe li nan sik yon flè epi li bwè sik la. Kamaeleyon file lang li deyò pou li kapab kenbe ensèk. Ekirèy gen dan solid. Li itilize yo pou li louvri nwa. Li pote nwa yo nan bouch li epi li al sere yo nan yon twou. Vètè ranpe sou tè. Pandan li ap ranpe a, li aspire ti-moso plant pouri pou li Yè. mai MW Ay pPoA . viv. Ekirèy kapab kase nwa avèk dan li ki trè solid. Lavi animal 5 Kòman bèt deplase? Koulèv pa genyen pat. Yo itilize miskilati ak ekilib kò yo pou yo Gen plizyè fason pou bèt deplase. ranpe atè. Zwazo, chòvsouri ak Genbètkiitilize patyopouyodeplase. ensèk itilize zèl pou yo vole anlè. Palouditilize yon pat poul fouye twou Pwason naje nan dlo. Kwokodil nan labou oubyen nan sab. Pengwen kapab naje nan dlo, men tou li mache sou 2 pattankoulap balanse, kapab itilize pat li pou li mache epilinajeakzèlli. Kabritmacheoubyen atè. kouri sou 4 pat. Foumi mache sou 6 pat, arenyen ranpe sou 8 pat. men Ne p a s VA bez SEA (KAYE APYE A daye Kabrit mache oubyen kouri sou 4 pat. Arenyen ranpe sou 8 pat. 6 Lavi animal abita yo bezwen. Lèg-tèt-chòv viv Ki kote bèt viv? toupatou nan Amerik dinò nan anviwonnman ki gen lak, madlo, Bèt viv nan tout anviwonnman lanmè, oubyen rivyè pou yo kapab sou Latè, soti sou tèt mòn rive kenbe pwason, epi yo itilize nan fon lanmè. Bèt siviv nan pyebwa pou yo fè nich epi pou anviwonnman ki bon pou abita poze. Gen lòt bèt ki viv nan yon kote y ap viv la. Yon bèt jwenn tout sèl anviwonnman. Lous polè viv sa li bezwen pou li viv nan abita sèlman nan anviwonnman aktik kote li ye a. Kòmanse sou oksijèn, yo. manje, dlo, abri jouk rive sou tanperati anviwonnman an. Gen kèk bèt ki viv nan anviwonnman diferan ki sipòte BEII Dan AbN kaii ta montay Vokabilè selilè: ki fèt ak selil oubyen ki gen rapò ak selil enèji: fòs ki nesesè pou aktivite kapab fèt anviwonnman: espas natirèl sou latè, nan lanmè ak nan lè. Lavi animal 7 ELRE TTre n sa tu Kòman yo klase bèt? Yo regwoupe bèt nan plizyè jan. Finalman, jan divize pou li ka fason. Klasifikasyon syantifik se pèmèt idantifikasyon yon espès youn nan fason syantis regwoupe espesifik. Gen 2 pati nan non bèt ak plant. Klasifikasyon syantifik yon bèt pote: premye a kòmanse avèk rèy, answit rèy soti nan “jan” bèt la, epi dezyèm divize an gwoup ki rele phylum. nan soti nan “espès” bèt la. Apresa nou jwenn klas. Klas divize Egzanp: Canis familiaris, Canis se an lòd epi fanmi. Fanmi divize an jan an, familiaris se espès la. Bèt ki ladan yo Genyen klas Ensekta, kote nou jwenn ensèk tankou foumi, papiyon, demwazèl, sotrèl koksinèl, elatriye. Anjeneral bèt sa yo gen 6 pat. Arachnida Genyen klas arachnida ki gen arenyen ak Y eskòpyon. Anjeneral bèt sa yo gen 8 pat. Malacostraca pa ji Klas malacostraca genyen krab, woma, krevèt, kribich ak klòpòt. YA pp Klas osteichthyes genyen pwason ki gen zo rèl “ “” do tankou kap, bas, tilapya, twit, eltr. KI Klas aves, ki zwazo tankou pipirit, zòtolan, Mw wanga nègès, kana, poul, pijon -—, Klas mammalia gen mamifè tankou chat, chen, Ki) 28 / lous, balèn, makak, ak moun. VII 8 Lavi animal Éske teyori evolisyon an aplikab pou bèt? bSspkyEoèoyliobttai isSzna eeèyytptp nvoèi i a ensdfn a tmèy ntireyae l aomnnyn csaeaasykhnnn fewa vòmanènibmn jieewy mzt zooooaagln uennoetnpksj n iièmi tpG naayr,cnla ynoe ahnol nA.a eet c npnb hiSfjaèaa yottm nska,dijia rnelenètpb l.l èièiy t sSoy . io Fatkyaoclnaiopsaehn i r , aalEe (s,psns Ai adbjpDp eikvèmNl iiym)siav omo.z ,ntiny en taèt atPan rleknlsiaj ei i yme d,zdoanfit yenèlafeètp.ne b r i è ranfe taksaa,vMnpkoy noi ltoul ktièaynniza kne yysòp ktèeyisda a (oli pmct n aphjio .avaeuwl iknn ysov jeeo lve tbènn)oiè a ktkn e mitasyon, tankou radiyasyon solèy la, pwodui chimik nan anviwonnman an, reyon ki soti nan espas. Gen mitasyon ki ede yon bèt adapte kote li ap viv la. Bèt ki kapab adapte ak chanjman ki parèt nan anviwonnman yo genyen plis chans pou yo siviv epi repwodui. Sa rele seleksyon natirèl. Charles Darwin Charles Darwin te fèt nan peyi Angletè nan ane 1809. Li te yon natiralis. Yon natiralis se syantis ki etidye plant ak konnen ... tpeèt .f è Dsaoruw iyno nt e baktòom aknis tee reetlied yHeM Sev olBiesaygolne , aapnr e 1y8o3n2 . vwayaj li ny1kdSaio3i p,n st eBepeact osAetisnpm ooeièe gtsbsirek” ini np kktaeo (ebntnS dè esoirk souAe iyl nmddeo e.o i rrfBkiteiDijear kiaapatn rg n awl dvepeiiisksv npi i v lèdlita satv e. e yt oesypD. eooèa t)uarmi,l P edwèez yintniennal s aen oy n bntoy èe oa t ,zn mi Dpelkaia teibner l 1jtwGi8 deiaya5e enlp9 s ad .alip tvinfievae vd Lgrl iaoioavs bn an os, lu yèa okm"vad,zOeele i niklntt ersoem io tu y u homt e.apee zyrnsioLeOpjlir rèee i tsik e oGg sktiapiek nl elo|t anenewpksso èsatofsygan oto ne natirèl la. Lavi animal 9 Zile Galapagòs yo Charles Darwin te etidye zwazo nan zile Galapagòs yo. Moun kapab chanje fason bèt Pafwa, pratik sa a lakòz tout evolye avèk seleksyon atifisyèl. yon espès mouton disparèt. Kalite Depi lontan, moun fè elvaj sitiyasyon sa a rele estenksyon, mouton pou yo pwodui lenn. Yo te men se yon estenksyon atifisyèl. pèmèt mouton ki fè bèl lenn yo fè ` Pifò nan fosil syantis yo dekouvri, pitit, epi yo pa te pèmèt mouton se fosil bèt ki pa egziste jounen ki fè move lenn yo, repwodui. jodi a. ` Seleksyon natirèl Chèche kapab fèt rapid. konnen Pandan 19èm syèk Vokabilè la nan peyi Angletè, e plis tij anpil pyebwa ki i adaptasyon: Chanjman ki te pèmèt a ; yon òganis vivan vivan viv pi RYEN nan te blan vin tou nwa akoz polisyon. anviwonnman li` | : bi Sanzatann, te vin gen plis papiyon — evolisyon: chanjman gradyèl kif ètn an : tout òganis vivan pandan plizyè milye ane, pou nwa pase papiyon blan. Zwazo yo yo kab adapte yo ak anviwonnman kote yo ap te wè papiyon blan yo sou pyebwa viv ieeN ae | yo epi manje yo! Papiyon nwa ki enyen lè yon kalite plant mn konfonn avèk koulè ekòs pyebwa jenerasyon: espas tan ki separe nesans yo ki te vin nwa. Konsa, zwazo yo Sin ESÈJ AK LE An te wè papiyon blan yo pi fasilman. lO Lavi animal Diferan kalite bèt Genyen anpil bèt diferan ki ap rete sou wòch nan solèy pou yo ka viv sou latè. Bèt yo kapab manje chofe kò yo. Kò bèt ki genyen san plant oubyen vyann pou yo kab cho toujou rete ak menm tanperati viv. Bèt yo kab viv nan diferan a tout tan. Moun ak lòt mamifè se anviwonnman toupatou sou latè. animal ki genyen san cho. Gen modifikasyon ki fèt nan kò yo ki pèmèt yo viv nan abita kote yo Envètebre ak vètebre Pifò bèt ki egziste se envètebre. ap viv. Bèt sa yo pa genyen zo rèldo, Predatè ak viktim yo oubyen kolòn vètebral. Pami kèk Predatè se bèt ki fè lachas, epi egzanp envètebre nou jwenn: ensèk yo manje lòt bèt pou yo viv. Pwa tout kalite, eskago, chatwouy, vè se bèt predatè yo chase. Lyon se ak lagratèl. Vètebre yo genyen yon yon predatè ki chase pwa tankou kolòn vètebral. Mamifè, zwazo, antilòp oubyen zèb. Òka manje bèt reptil, anfibyen ak pwason, se kèk lanmè tankou lyon-de-mè oubyen egzanp vètebre. fòk. Lyon se predatè. Bèt san cho ak bèt san frèt Gen kèk bèt ki gen san frèt. Bèt sa yo depannde chalè ki kote yo ye a pou chofe yo. Koulèv ak zandolit Cheval se vètebre paske yo gen zo rèldo se bèt ki gen san frèt. Yo renmen nan chapant kò yo.