Table Of Content

Lavi Moun ANSIKLOPEDI Syans ak EDUCA VISION GEDLUCA mm Vision mwn Inc ENS n, Tit: Lasyans ak Educa Vision, Volim 1 Otè: Marcia S. Freeman ak Féquière Vilsaint Konsiltan editoryal: Luana Mitten Editè pwojè: Kurt Sturm O Copyright 2016, Educa Vision Inc., Coconut Creek, FL All rights reserved. No part of this book may be reproduced or utilized in any form or by any means, electronic or mechanical including photocopying, recording, or by any information storage and retrieval system without permission in writing from the publisher. kek Tout dwa repwodiksyon liv sa a rezève. Pèsonn moun pa otorize repwodui, anrejistre osnon fè difizyon liv sa a osnon kèk pati liv sa a, sou kèlkeswa fòm nan, elektwonik, mekanik osnon alekri, san otorizasyon alekri editè a osnon otè a. kkkk Kredi pou foto: APPraaaglg;ee P41a1ag eOO 8SSaeo bnOaj sat DiaFavonio ds ;K aHuuPlniattglzekei y;;4 bP PaagQg eeA n1d82iba OBOe r CgAhelirvn;a roKPi at gCSaeeb nr5;ea r aP;Oa geOP tamg9ae r O 1S2amnbig te;Ql h ePPlala;gu lea Ppa5hbgo et Oo; 1 0PahP oatOgo ed Ains1nc3e;a t tPQe a gADegi nei6k emOsaz nknWa;i k iSpPteaedgiiena h;a 1g0Peban ;gO e PT7arage evOo r 1 O3Dgbo udzd ; Q Anyka; Page 14a O Monika Wisniewska; Page 14b O Carsten Madsen; Page 15 € Christos Georghiou; Page 16 O Linda Bucklin; aPbasgoel ut1 7.100 0;L inPdaag e Bu2c0klbi nO; PDaSgGep ro1;8 QP aSgeeb a2s0tci anO KKaeunlinteztkhi; CP.a gZier ke1l;9 a PaOg eS eb2a0sdt iOa n MaKrakul itEzvkain; s;P aPgaeg e1 92b1 OO SGeiblamsatnisahni n:Ka ulPiatzgkei ; 22Paa geO 2L0aara Q 6PBaa rgrdeeot mti;2 n62 P3Oa; g eS ePba2a2gsbet iO2a8n WQiKk aiuGplrietadzcikaai;; VPiPcaatggoeer i2a26P3baa g eOO 2SC8eobbn adsOot riS aen3b 6a;sK atPuilaaigntez k iK;2a u3lbPi tazg6ke i; E 2dP7y atgaQ e LFi2rn9ee dk ;O GoPUlaSdgsDetA e.i2nG3;Oc V;PQa gpePr aig2sem7 b 360Q8 ; Q A Pnaadrgrleei ansd2o 47 1SO;c hlJPeoiahcgnhe e rW;3o 0obPd acOgo ec Mka2;r7 tci n dPS3KSGei1aaptnncrugeg erpe;tnh OBhyee 4 P;nr2 aNg eLgi; PeSe auawO mnPge hg3aee ;9Ggt ;eeB3 O oPa0 Mlca4Pd ;1gGaoc eegQc oe kPQ M3;Aa ;0 l3gih 5JenPi l aPlQO Pg4a F o2egrfpkg eo ehe m3zsOoe2;3cp r 9ua;Db;uPiQ l ag i;gPAOtP enaa ald gPsSgiek3ac ei 0og litBel4 te3e2 Qrt0 ;g3 dR Qe5 oKr btPa;O hAap snguOtPdKes eaatr itagienrn4ne;wgi3 en ala 3OPh G3laeOe Lelgn elgOtei;D r g iyVghw4;li;Pi0 ta kabadiPgl PipsaemakeOg iigd lerie3lo aE6 ev;lt 4i3 ;e2Oc 0nbhPe aP ;a ta gOi0Egeb Pl eu ia DSrs3goSts43enGae3cs epvb tvrc3 uaO1ohd;Q ;ai o nOMsAPs i;PnakC cagdyahge rPare eeaYm wlg4ae 41ke 2o SGcv0Bte3 ;arn 8 lòtO cScrP eeOkylar;a ;lg ng sMgeh;PeaPe laixah3Pg ige0aemelfSg l t;ea34 T r€44uu 3 PpsO1Oia;tQbk g m o eaDPvM Oir;aag 4gix2tePiSPad ammla sis g4ktcO1ei;aPl b lel eNetP3t rQi8a;iab gWc meSohPh iuwaO kma3g o0keBnMg ;aee l 3l dQ4ioPb vsca askgna;Oe CPaalgeen o;4 5 PQa gcez a4r7d.a6s esN;g uyPeatg e M 45Lbe ; OP aKgaet ri4n7ab B0r owwni;ki pePdaigae; 4P5acg eO 4J7aci mQie IsDaubpellalses ;M orPya;g eP a4g6e O4 8m aOr isXsAaO Cc;h ildPsa;g eP a4g8eb 4O6 b JaOm ieK enWnieltshon ;W ilPlaigaem 48d O jez gunnell; Page 49 O Robert Gubbins: Page 49b O Library of Congress; Page 50 O Center For Disease Control; Page 52 wPiakgiep ed5i6a ; O PJaoghen 5H3a rOol dL;i saP aFg. eY o5u6nbg ; O PaCgynet h5i4a 0K idAwnedllr;e y PaUgseh ak5o6vc; O PaCgeent e5r4 c ForQ DPiesrreuasshe; CPoantgreo l;5 5 POa geS er5g66d4 ; O PKaagree l 5S5lba viOk ; PePtaegre El5v7i dQg e; KQNaa unlEicmtyzrk aih;L ouPiTeau;rg ued Pua;5g 9ecP aO5g7 eb D a5Qv8id d c hOrMi asrKtciahnreae ln; b aSlPqduaeigrreaes s;;5 9dPP aagQge e p5a57u8cle a pQOh oBtJaool;so necpPihca ig;eA b bP5oa9tgete ; O5 P8aC glOaer aB5 r9No ant0ow lyiAn;g8 n;Pi aegsPeza kgae6 0 S5Ot8e bi PnhGhOoa tgAoenCnnr;ee tattPeea ;g Dei Pea5k9gmbea nnO6;0 bS ePbOaa gseMta ita5sn8; c Page 60c O Yvan Dubé; Page 60d Q Jorge Salcedo; Page 60e O Raf; Page 61 Q wikipedia; Page 61b O wikipedia kkkk Tradiksyon: Genevièvre Dodard, Patrick Saint-Croix, Bob Lapierre Konsepsyon: Nicola Stratford, Natalia Lovera Revizyon: Maude Heurtelou, Michel-Ange Hypolite (Kaptenn Koukouwouj), Nahum Jean-Louis, Agar Medgina Michèle Mardy Pou tout enfòmasyon, kontakte: Educa Vision Inc. 2725 Nw 19th Street Pompano Beach, FL 33069 Telefòn: 954-968-7433 Faks: 954-970-0330 Imèl: educaQaol.com Sit entènèt: www.educavision.com ISBN 978-1-62632-463-3 EDUCA mm Vision mm inc Pon ata bonkè n nn Ki sa lavi ye? MALADE BIYAASSSIRéH6FEbDOSS NI Klasifikasyon kreyati VIVAN .... steril eee eee eee eee eee eee nana enn oen 4 MICA ta kn WO RARA LIN Dee TWA PEYABA SEZI RIZE EST RIBIELOSLÈRBAL 6 SO ATAN AF YeR AY NAN TENN W A FEN NE TYE PE ANANA 7 PANN VO e ot ea ana n n ake ni m KANÈ AL WAN Gi KAS ke ke OS A mn 8 BW PAVE e ia kre ve a e BTVREFE FA GITA a Li UY FÈ MWENL kk 10 FOUNONE kk fb AE Tt e n por SÈ pè RAN DE NA ORIE L ÈBRBRSNE PILE BI je Vant ak Efitèsteh OSAON (AP ww noe ase? yye bwa kè a vwe aaa vans anI nee SFNS 13 Zvv ale MiSIMIANÉ w w n a po EN A A kaa an ko a an pp DR RE A LÈ 14 ON AE YONN aa va èt dim An òt A A a e e a n oo ak e ot RO ka 18 Ògan repwodiktif. «vwe te sesa teneeeeeeesasesssessesisuvosesoouo, 19 DOUT sekip ea me ik da pp L Are dak VÈ GET YÈ RATRARDUSIE AT RE RAS DY 21 MEANSO N io ak e n Ok l ék AA NI LAN è FOU KRÈ OALFAEHAD SALE TWI 24 ODYO Wè an kou nan ae vo Aeee ie oien k k A kak fa l e te DA LE 26 KANONO N pwe dete da DONE FOSS AGEUITU LE UDAN ES SANL UI LEO Denmen 28 Jenetik . . LAN A LA LAN $ é eé +é eé ons AN . LAN W A L . LAN. o LAN W $4. e e LA. LAN . . . . $ é é 3 (0) WATÈ YONa a ra e a a a a n a kn e A YÈ RO A RD AL Ak Ak BA 30 EN NE n tini fin Si At an SÈ kò LÈ n e DÈ RÈS n A AAA n Etè 33 (SWASAS AK AONNNÈ dèt ion oen been WAS YAOB LÈL SEA SSL ETI ARÈG LAS SÈD 34 PE IONOAANN kk ak tiai a kk kri DE DOU Ye RÈS SAOPÈNYÈ DS LIB ENR TAL REGA 38 ATO ESANS Alè PÈT kw kk ao kak at kt e a l e a EN SÈ LÈ A A ak VOU RÈ 39 VWENISONNL kék a area ka YON BWA CRD RAY an vaS RES be GAFLDIÈSRIS VÈT 40 FONAI LIVE TIWÈ: 4 ge dk w pon atenn bin e T ee TAW Ge er SEL SAD ke SE DES 42 DANE MÈ SAD e ei ek ai kak kèk k kk kek a kek nk k kn ka kk 44 Damaj, blési ak aks[QAN «w éiie nawè eeorrese ewo ueeeees sese swsreBee es 44 Kat GIESÈ SAN mès nal AL ACT TRÈ PE ABA RW EDI AY e SE ONÈ TISI SEFÈ 46 (ERE EOYONA e wal ka eee ai kn Va PON NA Mn kek kte Sa a bri ank 47 DATA YONN ii ai fe aia e a or m e e e kò A NE n Ek el GÈ FWA pl 50 DIANA ONE E ik e pa a a a po a an a ee 0 n ka n A on ON e A KÈ ke aPa lk nA ON PA KWA PWA ERE ANN YE ANE AE PEN ANA? 54 Moun ki etidye KÒ BONN kès ena èsibe kaansiesosusesoeseossns. SÉ ESOEANAIN wès rena soua yAnk an Sè O4SATEDLPAANDSES LÈWAB AHOLSBÈE LÈ LÈ 54 Pwogrè ki fèt Mati MEN. wou bw kone ene E Te ae ERÈ Fk ASWÈ WA km VI ké 61 4 Lavi moun Ki sa lavi ye? Gade toutalantou nou. Tout sa ki egziste sou planèt la kapab swa kreyati vivan osinon materyèl ki pa gen lavi. Materyèl tankou wòch, metal, plastik, dlo ak lè pa gen lavi. Pami kreyati vivan nou jwenn: plant, moun, epi bèt tankou vètè An | ak anipye ki nan tè, pwason, ENN W a. Yo bi MK kristase ak anpil lòt kreyati ki nan Plant ak bèt ki anfas tifi sa a se kreyati vivan. lanmè; genyen tou òganis vivan ki — Sache papye ki nan men li an pa gen lavi. twò piti pou moun wè si nou pa sèvi ak mikwoskòp. Òganis vivan say o, se bakteri, mwazisi ak viris. Gen kreyati vivan toupatou sou planèt nou an la. Tout bèt bezwen dlo ak enèji pou yo viv, devlope epi repwodui(fè pitit). Plant vèt pwodui pwòp manje yo, men bèt bezwen jwenn manje pou yo kapab viv. Yo konvèti manje apati selil ki nan kò yo pou fè li tounen enèji. Pifò kreyati vivan bezwen dlo ak oksijèn. ' tn. Ou dwe bwè apeprè 64 ons (1.9 lit) dlo Klasifikasyon òganis ViVan chak jou. yo chèche tout karakteristik yo Klasifikasyon se metòd syantis obsève ki fè yo sanble. Apresa, yo yo òganize epi nonmen plant ak plase nouvo espès la nan gwoup ki animal. Lè syantis yo dekouvri yon gen menm karakteristik. Syantis nouvo bèt oubyen yon nouvo plant, yo divize kreyati vivan an rèy, yo konpare li ak òganis vivan phylòm, klas, lòd, fanmi, jan ak ki nan menm kategori ak li epi espès. Lavi moun 5 SEWA r Chak nivo nan sistèm klasifikasyon Non syantifik cheval se Equus an dekri karakteristik òganis vivan caballus, non syantifik zèb se an ak plis detay. Tout plant ak bèt ` Equus chapmani. Yo klase nan nou konnen sou latè gen yo non menm jan (Equus), yo gen espès syantifik. Chak non syantifik laten diferan (caballus ak chapmani). dekri jan ak espès kreyati vivan an. Linnaeus l Carl von Linné te fèt nan peyi Lasyèd (Suède) an 1707. Chèche Nou konnen li sou non Laten li, Carolus Linnaeus. Li konnen ... te enterese nan lanati ak plant. Li te etidye biyoloji ak botanik, ki se etid plant. Li te envante yon sistèm pou klase plant ak bèt sou latè, moun te konnen nan epòk sa a. Li te dekri plizyè òganis vivan, epi li te regwoupe yo dapre karakteristik fizik yo genyen. Li te mete tout bèt ki genyen zo rèl do (kolòn vètèbral) nan yon gwoup, epi li te mete lòt bèt ki pa gen zo rèl do yo nan yon lòt gwoup. Li te mete bèt ki ponn ze nan yon gwoup, epi li te mete bèt ki akouche pitit yo nan yon lòt gwoup. Linnaeus te bay chak gwoup ak chak kalite òganis vivan sa yo yon non laten ki fèt ak 2 mo ki dekri yo. Syantis yo rele sistèm sa a, sistèm nomanklati binominal, nomanklati (non) binominal (ki fèt ak 2 non). An 1735 li te pibliye yon seri liv, Systema Naturae, ki te dekri epi ki te nonmen tout animal ak plant moun te konnen nan epòk la. Jodi a, syantis yo kontinye ap itilize sistèm klasifikasyon binominal la, pou òganize epi konprann tout òganis vivan. 6 Lavi moun |2E] Moun Premye Imen yo Chèche Byen lontan anvan Homo Syantis yo klase moun nan konnen sapiens, te genyen rèy animal. Nou nan subphylum plipis primat ki te sanble moun, Vertebrata. Sa vle di, nou gen vètèb Imanoyid (humanoiae), ki kole ansanm pou fòme zo rèl ki te rele Homo neanderthalensis. Yo do a. Nou nan klas Mammalia te gen zo epè epi sèvo yo te pi piti pase (mamifè), animal ki bay pitit yo Homo sapiens. Syantis yo jwenn prèv ki tete. Moun nan òd primat. Nou montre yo te konn itilize kèk zouti. se omnivò (ki manje tout bagay), Syantis yo kwè Homo sapiens modèn gwo pous nou vire nan direksyon yo te soti nan Homo erectus. Homo opoze epi nou gen yon gwo sèvo. Yo erectus soti nan mo laten homo ki vle di rele jan ak espès òganis vivan sa a lòm, epi erectus ki vle di ki mache dwat. Homo sapiens. Homo an laten vle Homo erectus te gen pi gwo sèvo pase di lòm epi sapiens, vle di konesans neyandètal yo (Neandertal). Syantis yo te ak sajès an laten. jwenn prèv yo te konn itilize wòch kòm zouti pou fè lachas epi pou kuit manje. Yo mache dwat sou 2 pye Homo sapiens te kòmanse parèt ” Yo gen dwèt men ak 5 zòtèy sou kontinan Lafrik, Lewòp epi Lazi depi ” Dwèt gwo pous yo vire nan 250,000 ane. Apre anpil tan, yo te vin direksyon opoze epapiye sou kontinan Amerik ak Ostrali. ” Jwenti ki nan zepòl yo fleksib epi Sèvo yo te pi gwo pase Homo erectus klavikil yo byen solid epi machwa ak dan yo te pi piti. Homo ” yo gen 2 zye ki pwodui vizyon an sapiens te devlope langaj pou kominike 3 dimansyon youn ak lòt. ” Yo se omnivò - sa vle di, yo manje ni plant ni bèt ” Yo gen yon peryòd gwosès ki long, ki ale ak gwosè yo ”» Konpòtman sosyal yo pase tan youn ak lòt ” Yo gen yon gwo sèvo ki pwopòsyonèlak kò yo ” Yo kab pwodui plizyè kalite son ki soti nan vibrasyon kòd vokal yo Konparezon kran, kalbas tèt. 7 Lavi moun Kò moun: Ogan ak sistèm Kò nou se yon machin konplèks Selil ki gen anpil pati, ki travay ansanm pou ede nou fonsyone. Gen pati Genyen òganis vivan ki fè tout tankou zye nou ak men nou ki aksyon metabolik yo avèk yon fasil pou nou wè. Gen lòt pati sèl selil. Syantis yo rele kalite tankou kòd vokal nou ki andedan òganis vivan sa yo, òganis iniselilè. kò nou. Egzanp, amib, paramesi, elatriye, Gen pati nan kò nou ki piti, se òganis ki gen yon sèl selil. Se tankou selil, nou pa kapab wè yo ak mikwoskòp nou kab obsève sa san mikwoskòp. Lè plizyè selil ki ap pase anndan yo. Sepandan, òganize pou fè menm travay la, pifò òganis vivan gen plizyè milyon gwoup selil sa a rele tisi. Lè plizyè selil. tisi òganize ansanm yo fòme yon ògan. Lè gen plizyè ògan travay ansanm, yo fòme sistèm. Kè nou, poumon nou yo ak sèvo nou se egzanp ògan. Yon amib ki agrandi ak yon mikwoskòp. Vokabilè evolye: chanje gradyèlman imanoyid:kigenmenmkarakterimosutni (kimaekn ) echantiyon: yon egzanp yo itilize pou reprezante yon bagay kèlkonk Selil òganize ansanm pou fòme tisi. Tisi siksesif: ki suiv yon sekans. Sa vle di, ki vini òganize ansanm pou yo fòme ògan. Ògan youn apre lòt yo travay ansanm pou fòme sistèm ranpli: ki plen, ki pa gen plas pou mete plis bagay 8 (Lavi moun Andedan tout selil genyen yon jenetik ki kontwole tout aktivite sibstans chimik konplèks ki fèt chak pati nan selil la ap fè. tankou yon jele ki rele pwotoplas. Mitokondri sèvi ak yon seri matyè Gen yon estrikti chimik ki chimik ki soti nan nitriman ki antoure chak selil, ki delimite antre nan òganis la pou li fè pwotoplas la, li rele manbran. enèji. Retikilòm andoplasmik la Manbran selil la pèmèt dlo, se manbran ki anndan selil la. Li oksijèn ak nitriyan antre, epitou replye epi ki pwodui pwoteyin ak li pèmèt gaz kabonik ak lòt dechè grès. soti. Li gen pèmeyabilite selektif. Li chwazi sa ki pou rantre nan Cheve ak zong se selil selil la ak sa ki pou soti kite selil Chèche ki pa aktif ankò. la. Po gen plizyè kouch konnen selil, epi li se ògan ki Òganit plis pi gwo nan kò nou. Selil yo gen pati espesyal Nou jwenn selil vivan anndan yo, ki rele òganit, yo gen epi ki aktif yo nan kouch ki anba yo, fonksyon espesifik. Egzanp òganit: toupre kote san ap sikile. Selil vivan nwayo, mitokondri, retikilòm ki nan kouch anba yo vin monte sou andoplasmik, elatriye. anwo, nan sifas ekstèn nan, se la yo Andedan nwayo a genyen materyèl pral vin pèdi pisans aktivite yo. Selil ki Retikilòm nan kouch anba yo .' "EN Na ndoplasmik kontinye divize pou . SEZI . Yo a yo ranplase sa ki pa aktif yo. Moun rive 8wooO, cha nje po apeprè Agrandisman po yon chak 4 semèn. onn. Nè ak sèvo Sistèm nè a konpoze ak nè yo, epin dòsal la ak sèvo a. Sistèm nan fonksyone ak selil nè yo Mitokondri (newòn) ki long epi ki mens. Lavi moun 9 kSo AE eA nn Anpil nan newòn yo parèt Seksyon ki nan mitan sèvo a se tankou yon fil. Nan pwent chak fil serebelòm nan. Li kontwole ekilib newòn, genyen yon espas oubyen ak mouvman miskilati yo. Siyal sinaps. Siyal elektrik yo sote nan elektrik yo kòmanse andedan sèvo sinaps nè yo, lè yo ap deplase pou a, yo deplase nan nè yo ki nan mwèl ale soti nan sèvo a. epinyè a, ki andedan kolòn vètebral la, epi yo ale nan miskilati yo. Seksyon nan sèvo a Plizyè miskilati travay ansanm pou Sèvo a gen 2 seksyon, oubyen kontwole mouvman tankou mache, emisfè. Emisfè goch la kontwole bò manje, bat tanbou, elatriye. dwat kò a. Emisfè dwat la kontwole Seksyon anlè ak seksyon ki bò goch kò a. Sèvo a konplèks, andedan sèvo a rele serebwòm syantis yo toujou kontinye ap (cerebrum). Li kominike siyal aprann nouvo enfòmasyon sou sa elektrik ki soti nan zye, zòrèy, avèk diferan seksyon li yo kapab fè. lòt ògan sans yo. Serebwòm nan Seksyon ki sou anba sèvo a transfòme siyal yo an vizyon, son, se twon serebral la, li kontwole odè, gou epi sansasyon. Serebròm fonksyon envolontè, tankou nan kontwole panse, memwa ak respirasyon, batman zye, elatriye. pawòl. Fonksyon sa yo fèt otomatikman. Domaj ki rive nan kèk seksyon sèvo a kapab lakòz moun bliye kèk bagay. Yo kapab menm bliye ki emisfè moun yo ye. Lè sèvo a sibi domaj, goch viktim nan kapab bezwen re-aprann anpil bagay li te konn fè avan anvan sa, tankou mache, pale, oubyen li. Vokabilè aksonn (fib nè): pwosesis nè ki tranpòte siyal soti nan selil nè kò a; ki rele tou fib nè envolontè: yon bagay ki fèt san yon moun pa kontwòle li. reponn: reyaksyon ki se rezilta yon estimilis, reyaji ak yon bagay estimilis: se tout sa ki kab pwovoke yon aksyon twon serebral branch (bren): yon bagay ki sanble ak yon fil sinaps: pwen kontak kote yon siyal ki soti Imaj 3D sa a montre 2 emisfè sèvo a. nan yon aksonn pou rive nan yon lòt, oubyen soti nan yon aksonn pou rive nan selil miskilati yo IO — Lavi moun Kè ak san yon batman, se batman pou ou ki mache ak kontraksyon kè ou. Kè ou sèvi tankou yon ponp ki . gen plizyè tib pou fasilite sikilasyon ( Meni aulè san an. Kè a, se yon miskilati ki a wouj) gen anpil pisans epi ki gwo, se yon ponp ki gen 4 seksyon: Venn yo 1) oreyèt (atrium) dwat ba èt ak koulè ble) 2) oreyèt goch 3) vantrikil dwat 4) vantrikil goch Oreyèt yo resevwa san, epi vantrikil yo ponpe san an swa nan poumon yo, swa nan rès kò a. Kè a kontrakte plizyè fwa chak minit pou li an sikile san rete nan tout pati kò a. Ou ka santi kè ou ki ap bat lè ou mete men ou sou lestomak ou. Mete dwèt bò kou W anba manton an. Ou ap santi Awòt Vantrikil goch Tib san Atè yo se tib ki pote san soti nan kè a ale nan rès kò a. Venn yo se Vantrikil tib ki mennen san an retounen dwat nan kè a. Tib ki pi pre kè a, pi | gwo pase tib ki founi san nan ògan yo.