Andrzej SZAHAJ

287 Pages·2014·4.14 MB·Polish

Spis tre(cid:156)ci (cid:132)Teksty Drugie(cid:148) 2012 nr 1/2
WstŒp
Anna NASI£OWSKA 8 Kim jest tw(cid:243)rca?
Szkice
Jan KORDYS 13 Spojrzenie Meduzy
Mieke BAL 39 Czytanie sztuki?
Prze‡. M. Maryl
Wojciech KALAGA 59 PamiŒ(cid:230), interpretacja, to¿samo(cid:156)(cid:230)
Micha‡ JANUSZKIEWICZ 74 Wczytywanie (siŒ) w tekst. O interpretacji
transakcyjnej
Andrzej SZAHAJ 87 Si‡a i s‡abo(cid:156)(cid:230) hermenutyki
Arkadiusz flYCHLI(cid:209)SKI 95 Instynkt narracyjny. R(cid:243)¿nica antropologiczna
w ujŒciu filologicznym
Roztrz„sania i rozbiory
Przemys‡aw ROJEK 113 Eklektyk, eklezjasta
Marek PIENI¥flEK 125 Beckett pod bezpiecznikiem
modernistycznych doktryn, czyli doskona‡y
model podmiotu nowoczesnego
Jacek GUTOROW 132 Sen o KsiŒdze
Prezentacje
Catherine GALLAGHER 138 Dlaczego opowiadamy, jak nie by‡o?
Prze‡. T. Bilczewski, A. Kowalcze-Pawlik
W.J.T. MITCHELL 153 Pi(cid:156)mienno(cid:156)(cid:230) wizualna czy wizualno(cid:156)(cid:230)
pi(cid:156)mienna
Prze‡. K. Charewicz
Interpretacje
Michalina KMIECIK 164 Surrealizm a aleatoryzm. Przypadek
Trois poŁmes d(cid:146)Henri Michaux
Witolda Lutos‡awskiego
4 Jerzy KANDZIORA 176 Trzy pamflety Stanis‡awa Baraæczaka
Agnieszka GONDOR-WIERCIOCH 193 Transkulturowe rekonstrukcje historii (cid:150)
Umi‡owana Toni Morrison i The plague
of doves Louise Erdrich
Katarzyna BOJARSKA 205 Aby Warburg, na jakiego zas‡u¿yli(cid:156)my
Patrycja CEMBRZY(cid:209)SKA 215 Zbigniew Sa‡aj (cid:150) jŒzyk w drewutni
Dociekania
Magdalena RUTA 227 (cid:132)C(cid:243)¿ winna jest ziemia, [(cid:133)] ¿e ciemne
upiory s„ tutaj nie(cid:156)miertelne [(cid:133)]?(cid:148). Polacy
w(cid:160)powojennej literaturze jidysz (1945-1968)
Magda Sara SZWABOWICZ 242 Literatura polska w zwierciadle hebrajsko-
jŒzycznej krytyki literackiej
Piotr WEISER 255 (cid:132)Co raz sta‡o siŒ rzeczywisto(cid:156)ci„, zawsze
pozostanie mo¿liwe(cid:133)(cid:148). (cid:140)mier(cid:230) wed‡ug
Nussbauma z przypisem do Bruegla
Agnieszka JAGODZI(cid:209)SKA 267 Zaklinanie rzeczywisto(cid:156)ci. W krŒgu
uniwersalistycznych projekt(cid:243)w
Ludwika L. Zamenhofa
Opinie
Tomasz MARKIEWKA 280 Literatura, rzeczywisto(cid:156)(cid:230), interpretacja
Karina JARZY(cid:209)SKA 294 Postsekularyzm (cid:150) wyzwanie dla teorii
i historii literatury (rozpoznania wstŒpne)
Katarzyna SZEWCZYK-HAAKE 308 Co z nami siΠstanie albo o co J(cid:243)zef Wittlin
m(cid:243)g‡by zapyta(cid:230) Rainera M. Rilkego
Komentarze
Kazimierz BARTOSZY(cid:209)SKI 319 Karol Irzykowski (cid:150) teoretyk jŒzyka poezji.
Na marginesie ksi„¿ki Henryka Markiewicza
pt. Czytanie Irzykowskiego (2011)
Noty o autorach
330 5
Index of Content (cid:132)Teksty Drugie(cid:148) 2012 no 1/2
Foreword
Anna NASI£OWSKA 8 Who is the author?
Essays
Jan KORDYS 13 Medusa(cid:146)s gaze
Mieke BAL 39 Reading art?
Trans. M. Maryl
Wojciech KALAGA 59 Memory, interpretation, identity
Micha‡ JANUSZKIEWICZ 74 Reading into the text. On transactional
interpretation
Andrzej SZAHAJ 87 Strength and weakness of hermeneutics
Arkadiusz flYCHLI(cid:209)SKI 95 Narrative instinct. Anthropological
difference in the philological framework
Discussions and analyses
Przemys‡aw ROJEK 113 The Eclectic, the Ecclesiastes
Marek PIENI¥flEK 125 Beckett under the safety device of
Modernist doctrines, or a perfect model of
modern subject
Jacek GUTOROW 132 Dream of a Book
Presentations
Catherine GALLAGHER 138 Telling it like it wasn(cid:146)t
Trans. T. Bilczewski, A. Kowalcze-Pawlik
W.J.T. MITCHELL 153 Visual literacy or literary visualcy?
Trans. K. Charewicz
Interpretations
Michalina KMIECIK 164 Surrealism vs. aleatoric music. A case of
Trois poŁmes d(cid:146)Henri Michaux by Witold
Lutos‡awski
Jerzy KANDZIORA 176 Three pamphlets by Stanis‡aw Baraæczak
6
Agnieszka GONDOR-WIERCIOCH 193 Transcultural reconstructions of history (cid:150)
Toni Morrison(cid:146)s Beloved and Louise
Erdrich(cid:146)s The plague of doves.
Katarzyna BOJARSKA 205 Aby Warburg we deserve
Patrycja CEMBRZY(cid:209)SKA 215 Zbigniew Sa‡aj (cid:150) a language in a woodshed
Investigations
Magdalena RUTA 227 (cid:147)It is not the land(cid:146)s fault [(cid:133)] that the dark
demons seem immortal here(cid:148). Polish people
in postwar Yiddish literature (1945-1968)
Magda Sara SZWABOWICZ 242 Polish literature in the mirror of the
Hebrew literary criticism
Piotr WEISER 255 (cid:147)What has once become reality, will always
remain possible...(cid:148). Death according to
Nussbaum with a footnote to Bruegel
Agnieszka JAGODZI(cid:209)SKA 267 Enchanting the reality. On the universalist
projects of Ludwik L. Zamenhof
Opinions
Tomasz MARKIEWKA 280 Literature, reality, interpretation
Karina JARZY(cid:209)SKA 294 Post-secularism (cid:150) a challenge for theory
and history of literature
Katarzyna SZEWCZYK-HAAKE 308 What will come of us, or what could J(cid:243)zef
Wittlin ask Rainer M. Rilke about
Commentaries
Kazimierz BARTOSZY(cid:209)SKI 319 Karol Irzykowski (cid:150) the theoretician of
poetic language. On the margin of Henryk
Markiewicz(cid:146)s book Czytanie Irzykowskiego
(2011)
Authors(cid:146) biographical
330
notes 7
Kim jest tw(cid:243)rca?
Do(cid:156)(cid:230) gruby numer, otwieraj„cy 22 rocznik naszego pisma, u‡o¿y‡ siŒ wok(cid:243)‡ problem(cid:243)w
klasycznych. Hermeneutyka, narracja, interpretacja, pamiŒ(cid:230), a(cid:160)tak¿e odwo‡ania do mu-
zyki, malarstwa i(cid:160)historii sztuki. Wielkie nazwiska, wieczne problemy, kt(cid:243)re nigdy nie
zostan„ ostatecznie zamkniŒte. Zajmowanie siŒ nimi anga¿uje mocno zmys‡ etyczny i(cid:160)ujaw-
nia dramatyczne czŒsto napiŒcia postaw i(cid:160)warto(cid:156)ci, dominuje jednak ton spokoju, dystans
wobec dora(cid:159)no(cid:156)ci i(cid:160)d‡uga perspektywa czasowa. To dobrze, zdarza‡o siŒ, ¿e mo¿na by‡o
dosta(cid:230) zadyszki, gdy metodologie zmienia‡y siŒ w(cid:160)zawrotnym tempie.
Nie wydaje siŒ jednak, by(cid:156)my ¿yli w(cid:160)spokojnych czasach, raczej w(cid:160)tych ciekawych.
Jednym z(cid:160)gor„cych temat(cid:243)w pocz„tku 2012 roku w(cid:160)Polsce okaza‡y siŒ prawa autorskie.
Z(cid:160)kilku powod(cid:243)w, miŒdzy innymi sporu o(cid:160)miŒdzynarodow„ umowŒ handlow„ ACTA do-
tycz„c„ (cid:132)zwalczania obrotu towarami podrobionymi(cid:148) oraz zapowiedzi likwidacji specjal-
nego opodatkowania, czyli mo¿liwo(cid:156)ci odliczenia rycza‡towych koszt(cid:243)w uzyskania dla
tw(cid:243)rc(cid:243)w. Obie te sprawy pozornie niewiele maj„ wsp(cid:243)lnego. Zapowied(cid:159) mniej korzyst-
nych przepis(cid:243)w podatkowych powsta‡a jako reakcja na kryzys ekonomiczny, kt(cid:243)rego oczy-
wi(cid:156)cie nie rozwi„¿e, cho(cid:230) niew„tpliwie dotknie grupŒ tw(cid:243)rc(cid:243)w, a(cid:160)przynajmniej niekt(cid:243)rym
skomplikuje ¿ycie. Tymczasem sp(cid:243)r wok(cid:243)‡ ACTA przeni(cid:243)s‡ siŒ na ulice i(cid:160)dotyczy‡ nie bu-
t(cid:243)w czy spodni produkowanych masowo w(cid:160)Azji i(cid:160)bezprawnie opatrzonych metkami fir-
mowymi lub imituj„cymi je wszywkami, ale g‡(cid:243)wnie mo¿liwo(cid:156)ci (cid:156)ci„gania z(cid:160)Internetu
piosenek i(cid:160)film(cid:243)w, na czym traci show biznes i(cid:160)bran¿a filmowa. I w(cid:160)tym momencie pro-
blem praw autorskich pojawi‡ siŒ na polskich ulicach, bynajmniej nie w(cid:160)wersji wysokoar-
tystycznej, zwi„zanej z(cid:160)samymi tw(cid:243)rcami, ale jako prawo wielkich koncern(cid:243)w do zysk(cid:243)w
z(cid:160)handlu. W umowie ACTA nie chodzi wprost o(cid:160)prawa autorskie, ale o(cid:160)prawa po(cid:156)redni-
k(cid:243)w (cid:150) firm fonograficznych i(cid:160)dystrybucyjnych. DziŒki nowym technologiom, umo¿liwiaj„-
cym ‡atwe kopiowanie, przedmiot materialny, taki jak p‡yta CD, przesta‡ by(cid:230) potrzebny
jako no(cid:156)nik. W zwi„zku z(cid:160)tym akt wej(cid:156)cia w(cid:160)posiadanie nie wymaga po(cid:156)rednictwa sklepu,
sta‡ siŒ prosty i(cid:160)banalny jak klikniŒcie myszk„. Literatury dotyczy to o(cid:160)tyle, ¿e ksi„¿ka
papierowa nie jest obecnie niezbŒdn„ i(cid:160)jedyn„ form„ reprodukcji, cho(cid:230) od czas(cid:243)w (cid:156)rednio-
wiecznych kodeks(cid:243)w rozw(cid:243)j literatury zwi„zany jest z(cid:160)kultur„ ksi„¿ki, najpierw przepi-
8 sywanej rŒcznie, nastŒpnie (cid:150) po wynalazku Gutenberga (cid:150) drukowanej.
Jak naucza McLuhan, zmiana no(cid:156)nika z(cid:160)ca‡„ pewno(cid:156)ci„ nie bŒdzie obojŒtna dla spo-
sobu funkcjonowania literatury, jej zawarto(cid:156)ci i(cid:160)tre(cid:156)ci. Ten problem trzeba jednak zosta-
wi(cid:230) na osobne okazje; na razie wy‡oni‡ siŒ wsp(cid:243)lny mianownik ACTA i(cid:160)nowego
opodatkowania: tw(cid:243)rcy trudniej bŒdzie liczy(cid:230) na jakikolwiek doch(cid:243)d. Jego dzie‡o mo¿e
by(cid:230) kopiowane i(cid:160)powielane bez trudu. I to ju¿ nie jest pie(cid:156)æ przysz‡o(cid:156)ci. Najwygodniej
bŒdzie mi wyt‡umaczy(cid:230) to na w‡asnym przyk‡adzie jako autorki; sprawy te s„ bowiem
traktowane jako poufne, wiŒc trudne do publicznej dyskusji. Moje dwie syntezy historycz-
noliterackie s„ dostŒpne w(cid:160)serwisie (cid:132)chomikuj.pl(cid:148), wystarczy klikn„(cid:230) i(cid:160)zap‡aci(cid:230) sms-em.
Serwis jest nielegalny, nie respektuje prawa autorskiego, firma jest pono(cid:230) zarejestrowana
na Cyprze. M(cid:243)j stosunek do tej sprawy jest z‡o¿ony. Po pierwsze, ksi„¿ki wida(cid:230) by‡y warte
tego, aby je zeskanowa(cid:230), i(cid:160)to nie jest mi obojŒtne. Po drugie, mam nadziejŒ, ¿e (cid:156)ci„gaj„cy je
studenci czego(cid:156) siŒ naucz„ i(cid:160)to uwa¿am za powa¿ny, acz niematerialny i(cid:160)nieosobisty, ale
istotny zysk. A po trzecie, legalny wydawca zrobi‡ wszystko, by wraz ze sztabem prawni-
k(cid:243)w maksymalnie skomplikowa(cid:230) umowy autorskie, po czym interpretuje je zawsze na nie-
korzy(cid:156)(cid:230) autora. Poza tym pieni„dze, jakie tu wchodzi‡yby w(cid:160)grŒ, s„ z(cid:160)punktu widzenia
wielkiej firmy ma‡e, ani nie przy‡o¿yli siŒ wiŒc do dystrybucji ksi„¿ek, ani nie spowodowa-
li ich usuniŒcia z(cid:160)nielegalnego serwisu, a(cid:160)ja nie bŒdŒ podsuwa(cid:230) im tego pomys‡u, bo nie
chodzi mi o(cid:160)zablokowanie dostŒpu do mojej pracy. Oczywi(cid:156)cie, protestuj„cy przeciwko
ACTA s„ za wolnym dostŒpem do wszelkich d(cid:243)br intelektualnych, domagaj„ siŒ, aby zna-
laz‡y siŒ one w(cid:160)domenie publicznej i(cid:160)by‡y dla wszystkich (cid:150) jak woda i(cid:160)powietrze. Bardzo
romantyczna idea i(cid:160)w(cid:160)zasadzie j„ popieram.
Pozycja prawa autorskiego jest s‡aba. Wobec wydawcy autor jest prywatn„ osob„, kt(cid:243)-
ra stoi u(cid:160)pocz„tku ca‡ego ‡aæcucha pokarmowego, kt(cid:243)ry musi siŒ wy¿ywi(cid:230), a(cid:160)jest d‡ugi,
gdy¿ sk‡ada siŒ z(cid:160)firmy wydawniczej, drukarzy, dystrybutor(cid:243)w i(cid:160)ksiŒgarzy. Powsta‡a wrŒcz
tendencja, aby rezygnowa(cid:230) z(cid:160)podpisywania um(cid:243)w autorskich, podsuwaj„c umowŒ han-
dlow„, co daje r(cid:243)wno(cid:156)(cid:230) stron i(cid:160)rzekomo (cid:132)jest nowocze(cid:156)niejsze(cid:148). W praktyce oznacza to
niebezpieczeæstwo obci„¿enia autora kosztami wycofania z(cid:160)ksiŒgaræ niesprzedanych eg-
zemplarzy. Fakt taki niedawno siŒ zdarzy‡, pewien znany autor dosta‡ do zap‡acenia do(cid:156)(cid:230)
wysoki rachunek za swoj„ powie(cid:156)(cid:230), kt(cid:243)rej nak‡ad nie sprzeda‡ siŒ do koæca. By‡o to we- 9
WstŒp
zwanie z(cid:160)terminem 7 dni i(cid:160)zagro¿eniem przymusow„ egzekucj„ w(cid:160)razie niedotrzymania
daty. Pozycja wydawc(cid:243)w tak¿e jest s‡aba, rynek ksi„¿ki w(cid:160)Polsce wymyka siŒ prawom
logiki i(cid:160)nie dzia‡a tak, jak to przedstawiali zwolennicy liberalizmu ekonomicznego w(cid:160)cza-
sie transformacji ustrojowej, wy‡aniaj„c towar dobry, a(cid:160)odsiewaj„c produkty wadliwe.
W(cid:160)pewnych sytuacjach zachowuje siŒ wrŒcz przeciwnie, premiuj„c szmirŒ. Dodatkowo,
rynek ksi„¿ki dewastowany jest przez zatory p‡atnicze, nara¿ony na dekoniunkturŒ w(cid:160)czasie
kryzysu i(cid:160)w(cid:160)tej sytuacji stoi przed nowym wyzwaniem czy wrŒcz progiem technologicznym
w(cid:160)zwi„zku z(cid:160)technologiami cyfrowymi i(cid:160)¿„daniami romantyk(cid:243)w, domagaj„cych siŒ na
ulicach wszystkiego dla wszystkich. Od zaraz i(cid:160)za darmo.
W tej sytuacji problem, by autor otrzymywa‡ odpowiednie do w‡o¿onej pracy wyna-
grodzenie (podpowied(cid:159): z(cid:160)praw autorskich!), wydaje siŒ staro(cid:156)wieck„ utopi„. Tym bar-
dziej, ¿e w(cid:160)tej chwili nawet paæstwowe agendy, zgodnie z(cid:160)opini„, ¿e (cid:132)prawa autorskie s„
nienowoczesne(cid:148), czego dowiod‡y protesty przeciwko ACTA, s„ gotowe rozpisywa(cid:230) prze-
targi publiczne na wykonanie fachowych t‡umaczeæ czy nadzory autorskie przy realizacji
projekt(cid:243)w architektonicznych. W przetargu wygrywa ten, kto zaproponuje ni¿sz„ cenŒ,
czyli niska cena, a(cid:160)nie kompetencje s„ najwa¿niejszym kryterium otrzymania zlecenia.
Zlecenia na nadz(cid:243)r autorski nie musi wiŒc otrzyma(cid:230) autor projektu, ale kto(cid:156), kto podpisze,
¿e zrobi to za 3 z‡ote. Mo¿e wiŒc autor powinien ¿y(cid:230) z(cid:160)emerytury i(cid:160)dzia‡a(cid:230) con amore?
W‡a(cid:156)nie jednak podnosi siŒ wiek emerytalny i(cid:160)przedtem trzeba d‡ugie lata pracowa(cid:230).
Minister kultury, bardzo zaniepokojony obecnym obrotem spraw, zadeklarowa‡, ¿e
mo¿liwe by‡oby wykupienie praw autorskich ¿yj„cych pisarzy. Szczeg(cid:243)‡(cid:243)w nie ujawniono,
nie wiadomo, czy istnieje jaki(cid:156) konkretny projekt, czy to wy‡„cznie idea, zak‡adaj„ca ¿e
mo¿liwe by‡oby powszechne udostŒpnienie d(cid:243)br kultury, ale przy zachowaniu praw tw(cid:243)r-
cy. Mam nadziejŒ, ¿e nie odby‡oby siŒ po cenach rynkowych (czyli za sms-a). Realizacja
takiego przedsiŒwziŒcia doprowadzi‡aby do centralizacji i(cid:160)instytucjonalizacji obrotu pra-
wami autorskimi. Obawiam siŒ, ¿e ¿adna agenda rz„dowa temu nie podo‡a. Problem nie
sprowadza siŒ do handlu prawami (tu pozycja rz„dowego agenta literackiego by‡aby silna,
silniejsza ni¿ autora jako osoby prywatnej), chodzi o(cid:160)podejmowanie dobrych decyzji, na-
wet gdy w(cid:160)grŒ nie wchodzi zysk, jak to najczŒ(cid:156)ciej bywa w(cid:160)wypadku poezji czy innych
dzie‡ elitarnych. Politycy bardziej czuli s„ na presjŒ manifestuj„cych na ulicach w(cid:160)ma-
skach Guya Fawkesa ni¿ problemy poezji i(cid:160)jej fachowego edytorskiego opracowania.
ZdajŒ sobie sprawŒ, ¿e wielu czytelnik(cid:243)w poza Polsk„ mo¿e mie(cid:230) wra¿enie, i¿ przeja-
skrawiam sytuacjŒ, strasz„c perspektyw„ odst„pienia od praw autorskich. W Polsce istnie-
je jaka(cid:156) sk‡onno(cid:156)(cid:230) do pomys‡(cid:243)w skrajnych. Potwierdzi‡a to rozmowa z(cid:160)pisarzami ze
Skandynawii. W Norwegii obowi„zuje jeden wz(cid:243)r umowy autorskiej, z(cid:160)czego wydawcy s„
zadowoleni, gdy¿ nie musz„ zatrudnia(cid:230) wielu prawnik(cid:243)w, a(cid:160)i(cid:160)tak wszystko wynika z(cid:160)pra-
wa autorskiego, kt(cid:243)re ma sankcjŒ miŒdzynarodow„ i(cid:160)na razie nikomu nie przysz‡o do g‡o-
wy, ¿e (cid:132)jest nienowoczesne(cid:148). Szwed i(cid:160)Norweg tak¿e jednak narzekali, ich zdaniem do
rozmycia wyj„tkowo jasnej idei przyczyni‡a siŒ dominuj„ca obecnie anglosaska idea co-
pywright. C(cid:243)¿ to jest (cid:132)prawo kopiowania(cid:148)? Prawo do kserowania? Trzeba pos‡ugiwa(cid:230)
siŒ tu bardzo klarown„ formu‡„ niemieck„ Urhaberrecht. Niemieckie rzeczowniki s„
logicznymi z‡o¿eniami: Recht (cid:150) to prawo, natomiast Urhaber to sprawca, stw(cid:243)rca, przy
0 czym przedrostek ur- wskazuje na pierwotno(cid:156)(cid:230). W szczeg(cid:243)‡owych wyja(cid:156)nieniach funkcjo-
1
Nasi‡owska Kim jest tw(cid:243)rca?
nuj„, tak¿e w(cid:160)jŒzyku niemieckim, formu‡y francuskie (droit d(cid:146)auteur, droit (cid:224) la pater-
nitØ), pochodz„ce jeszcze z(cid:160)Konwencji Berneæskiej, kt(cid:243)ra w(cid:160)pierwszej wersji zosta‡a uchwa-
lona w(cid:160)1886 roku i(cid:160)jest podstaw„ miŒdzynarodowych regulacji.
Spr(cid:243)bujmy jednak wnie(cid:156)(cid:230) istotn„, acz niematerialn„ warto(cid:156)(cid:230) do tej dyskusji, definiu-
j„c, kim jest tw(cid:243)rca.
Odpowiednie has‡o mog‡oby wygl„da(cid:230) tak:
Tw(cid:243)rca (cid:150) autor dzie‡a sztuki lub opracowania naukowego, podmiot aktu tw(cid:243)rcze-
go, zakoæczonego powo‡aniem do ¿ycia dzie‡a o(cid:160)jednostkowym charakterze, kt(cid:243)rego nie
by‡o wcze(cid:156)niej i(cid:160)kt(cid:243)remu w(cid:160)momencie udostŒpnienia przys‡uguje walor nowo(cid:156)ci. W wy-
padku tw(cid:243)rczo(cid:156)ci literackiej, plastycznej, muzycznej dzie‡o charakteryzuje siŒ niepowta-
rzalno(cid:156)ci„ i(cid:160)warto(cid:156)ci„ artystyczn„ rozstrzygaj„c„ o(cid:160)jego przynale¿no(cid:156)ci do w‡a(cid:156)ciwej
dziedziny sztuki; w(cid:160)wypadku dzie‡a naukowego ma ono oryginalny charakter i(cid:160)warto(cid:156)(cid:230)
poznawcz„. Zasadniczo dzie‡o nie s‡u¿y samemu tw(cid:243)rcy, przeznaczone jest do rozpowszech-
niania w(cid:160)przestrzeni publicznej i(cid:160)adresowane do otwartego krŒgu odbiorc(cid:243)w, zaintereso-
wanych dan„ dziedzin„, cho(cid:230) tw(cid:243)rca ma prawo zastrzec szczeg(cid:243)‡owe warunki, na‡o¿y(cid:230)
ograniczenia lub zdecydowa(cid:230) o od‡o¿eniu w(cid:160)czasie udostŒpnienia dzie‡a; zapisy pamiŒtni-
kowe, dzienniki i(cid:160)listy tw(cid:243)rc(cid:243)w tak¿e uwa¿a siŒ za ich dzie‡a, chyba ¿e tw(cid:243)rca zadecyduje
inaczej. Tw(cid:243)rca nadaje dzie‡u warto(cid:156)(cid:230) artystyczn„, estetyczn„ lub poznawcz„, indywidu-
alny charakter, z(cid:160)tego powodu w(cid:160)ka¿dym przypadku dzie‡o podpisane jest nazwiskiem lub
pseudonimem artystycznym tw(cid:243)rcy. Tw(cid:243)rcami utwor(cid:243)w zale¿nych s„ t‡umacze, autorzy
opracowaæ edytorskich, aktorzy i(cid:160)wykonawcy muzyczni, ich dzia‡ania musz„ respekto-
wa(cid:230) intencje dzie‡a. W wypadku film(cid:243)w i(cid:160)przedstawieæ tw(cid:243)rc„ jest osoba, odpowiadaj„ca
za nadanie dzie‡u wyrazu artystycznego i(cid:160)szczeg(cid:243)lnego charakteru.
Jest to definicja klasyczna, odnosz„ca siŒ do dziedziny wysokoartystycznej i(cid:160)tw(cid:243)rczo-
(cid:156)ci naukowej, pos‡uguj„ca siŒ pojŒciami z(cid:160)dziedziny estetyki (jak warto(cid:156)(cid:230) artystyczna). Ta
sfera powinna by(cid:230) bezsporna, wszystkie inne sytuacje mog„ by(cid:230) przedmiotem sporu i(cid:160)nego-
cjacji. Nie jest tw(cid:243)rc„ autor ekspertyzy czy komentarza do przepis(cid:243)w prawnych, nie jest
nim autor reklamy, bo reklama nie jest publikowana pod nazwiskiem, ani nie jest nim
firma, kt(cid:243)ra stworzy‡a program komputerowy jako narzŒdzie pracy; tw(cid:243)rc„ jest wy‡„cz-
nie osoba, wnosz„ca oryginaln„ inwencjŒ artystyczn„ lub poznawcz„ i(cid:160)podpisuj„ca na-
zwiskiem (lub pseudonimem artystycznym) konkretne dzie‡o. Z tego punktu widzenia
szczeg(cid:243)lnej ochrony wymaga nie to, co (cid:156)ci(cid:156)le obiektywne (koncepcja naukowa mo¿e by(cid:230)
obalona, dzie‡o mo¿e zosta(cid:230) uznane za chybione), ale w‡a(cid:156)nie to, co subiektywne, szczeg(cid:243)l-
ny wk‡ad podmiotowy, wynikaj„cy ze zwi„zku miŒdzy tw(cid:243)rc„ a(cid:160)dzie‡em.
Implikacje takiego rozumienia pojŒcia (cid:132)tw(cid:243)rca(cid:148) siŒgaj„ bardzo daleko poza sferŒ pra-
wa autorskiego, nie m(cid:243)wi„c ju¿ o(cid:160)mo¿liwych regulacjach podatkowych. To jest fundament
europejskiego rozumienia sztuki, zwi„zany z(cid:160)koncepcj„ podmiotowo(cid:156)ci i(cid:160)indywidualizmu.
Oraz w(cid:160)dalszej kolejno(cid:156)ci logicznej (cid:150) z(cid:160)prawami cz‡owieka, czyli niezbywalnym elemen-
tem demokracji. Porz„dek my(cid:156)lenia i(cid:160)‡ad pojŒciowy poprzedza szczeg(cid:243)‡owe rozwi„zania
prawne. Wobec tego moj„ definicjŒ przesy‡am do Wikipedii, powoduj„c tym samym upo-
wszechnienie w(cid:160)domenie publicznej.
Literaturoznawstwo zajmuje siŒ efektem pracy tw(cid:243)rcy, czyli dzie‡em literackim. An-
tybiograficzne, obiektywistyczne czy ergocentryczne nastawienia, maj„ce bardzo siln„ po- 1
1
WstŒp
zycjŒ w(cid:160)krytyce naukowej przez ca‡y wiek XX, by‡y mo¿liwe, gdy¿ zwi„zek tw(cid:243)rcy i(cid:160)dzie-
‡a, po pierwsze, traktowany by‡ jako sfera oczywisto(cid:156)ci. Po drugie, przesuniŒcie akcentu
z(cid:160)osoby na dzie‡o jest zgodne z(cid:160)koncepcj„ inspiracji, szczeg(cid:243)lno(cid:156)ci aktu tw(cid:243)rczego, w(cid:160)trak-
cie kt(cid:243)rego tw(cid:243)rca nadaje dzie‡u oryginalny charakter zamkniŒtego przekazu. NastŒpnie
pozwala dzie‡u funkcjonowa(cid:230) w(cid:160)pewnej przestrzeni wymiany kulturowej. Nie by‡o po-
trzeby zajmowa(cid:230) siŒ tym, co nie wymaga‡o wyja(cid:156)nieæ. Relacja tw(cid:243)rcy i(cid:160)dzie‡a, przypisa-
nie konkretnemu podmiotowi, cho(cid:230)by by‡ to Homer, artysta ¿yj„cy przed wiekami, o(cid:160)kt(cid:243)rym
nic pewnego nie wiadomo, jest fundamentem pewnego pojmowania sztuki.
I tak w(cid:160)tych rozwa¿aniach pojawi‡o siŒ ko‡o hermeneutyczne. Koncepcja pamiŒci lite-
rackiej jest zwi„zana z(cid:160)traktowaniem dzie‡ danej przestrzeni wymiany kulturowej jako
pewnego zasobu, do kt(cid:243)rego tw(cid:243)rca co(cid:156) istotnego wnosi. Tw(cid:243)rczo(cid:156)(cid:230) artystyczna jest pielŒg-
nowaniem tego zasobu, wzbogacaniem go i(cid:160)podtrzymywaniem, odnosi siŒ wiŒc do(cid:156)(cid:230) bez-
po(cid:156)rednio do etycznej koncepcji dobra wsp(cid:243)lnego. Warunek uwzglŒdniania wymog(cid:243)w etyki
w(cid:160)interpretacji, cho(cid:230) dyskutowany od stosunkowo niedawna, r(cid:243)wnie¿ odnosi siŒ do funda-
mentalnych za‡o¿eæ o(cid:160)szczeg(cid:243)lnym, podmiotowym charakterze dziedziny sztuki.
I to s„ sprawy zarazem dyskusyjne, ale i(cid:160)bezsporne.
Anna NASI£OWSKA
Abstract
Anna NASI£OWSKA
The Institute of Literary Research of the Polish Academy of Sciences
(Warszawa)
Who is the author?
The articles published in the current issue of our journal deal with the classic problem if
interpretation, cultural memory and the correspondence of arts. The existence of a(cid:160)particu-
lar order of reflection in the humanities is related to the stability of the key notions and some
regulations concerning the authorship, including the copy rights which has recently become
the theme in the public debate on the ACTA agreement. The author discusses current
problems of the functioning of the copy rights in Poland and suggests a(cid:160)definition of the
Author (published in Wikipedia)
2
1