Andrzej Antoszewski Demokratyzacja w Polsce w świetle współczesnej w świetle współczesnej ...

13 Pages·2011·0.45 MB·Polish

Andrzej Antoszewski
DDDDDDDDeeeeeeeemmmmmmmmooooooookkkkkkkkrrrrrrrraaaaaaaattttttttyyyyyyyyzzzzzzzzaaaaaaaaccccccccjjjjjjjjaaaaaaaa wwwwwwww PPPPPPPPoooooooollllllllsssssssscccccccceeeeeeee
wwwwwwww śśśśśśśśwwwwwwwwiiiiiiiieeeeeeeettttttttlllllllleeeeeeee wwwwwwwwssssssssppppppppóóóóóóóółłłłłłłłcccccccczzzzzzzzeeeeeeeessssssssnnnnnnnneeeeeeeejjjjjjjj ttttttttrrrrrrrraaaaaaaannnnnnnnzzzzzzzzyyyyyyyyttttttttoooooooollllllllooooooooggggggggiiiiiiiiiiiiiiii
Working Paper 1/2011
Andrzej Antoszewski
Uniwersytet Wrocławski

DEMOKRATYZACJA W POLSCE W ŚWIETLE WSPÓŁCZESNEJ TRANZYTOLOGII

Przeszło czterdzieści lat po rozpoczęciu „trzeciej fali” demokratyzacji i dwadzieścia
lat po upadku komunizmu, problematyka przejścia od autorytaryzmu ku demokracji oraz
utrwalania demokratycznych przemian pozostaje nadal w centrum zainteresowania światowej
politologii. Analiza przyczyn i przebiegu demokratycznej tranzycji oraz procesu
konsolidowania demokracji stały się przedmiotem wyodrębnionych subdyscyplin nauki o
polityce – niezbyt pięknie określanych w języku polskim jako tranzytologia i konsolidologia.
Aczkolwiek proces demokratyzacji uległ w początku pierwszej dekady XXI stulecia
pewnemu zahamowaniu1, rozważania teoretyczne poświęcone tej problematyce zyskały nowy
impuls wraz z dokonaniem się „kolorowych rewolucji” w świecie pokomunistycznym2, oraz
wybuchem politycznej rewolty w Afryce Północnej3. Wydarzenia te unaoczniły – nie po raz
pierwszy zresztą – potrzebę analizy związków pomiędzy zjawiskami i procesami
zachodzącymi w różnym miejscu i różnym czasie jako fundamentu badań porównawczych.
Dyrektywa ta znalazła szerokie zastosowanie w badaniach nad tranzycją od autorytaryzmu do
demokracji w Europie Środkowej i Wschodniej, choć każdy przypadek wykazuje swoją
odrębność. W niniejszym opracowaniu chciałbym podjąć próbę odpowiedzi na pytanie, co
analiza przypadku polskiego może wnieść do teorii demokratyzacji, rozwijanej od lat
siedemdziesiątych ubiegłego wieku na podstawie doświadczeń Europy Południowej, Ameryki
Łacińskiej i świata pokomunistycznego. Odpowiedź na to pytanie poprzedzę krótką
charakterystyką stanu badań nad procesem przekształceń, jakim ulegają po 1974 r. systemy
autorytarne.
W toku wieloletnich badań nad procesem demokratyzacji postawiono wiele ważkich
pytań, sformułowano liczne hipotezy, dokonano różnorakich porównań i podjęto wiele prób
sformułowania teoretycznych oraz metodologicznych paradygmatów. Na tej drodze rozwoju
dyscypliny pojawiały się – niczym słupy milowe – prace otwierające nowe perspektywy
poznania procesu demokratyzacji i wywołujące ożywioną dyskusję. Pierwszą z nich jest
znany artykuł Dankwarta Rustowa z 1970 r.4. To w nim właśnie zakwestionowany został
obowiązujący wcześniej w światowej politologii funkcjonalny paradygmat demokracji,
wiążący rozwój demokracji z określonym poziomem rozwoju gospodarczego i społecznego5.
W jego miejsce pojawia się propozycja paradygmatu genetycznego, który sprowadza się do
założenia, że czynniki warunkujące rozpoczęcie (narodziny) procesu demokratyzacji są
odmienne od tych, które powodują utrwalenie demokracji jako typu systemu politycznego.
Rozróżniając przyczynowość od korelacji jako dwa odmienne typy związków między
analizowanymi zmiennymi, D. Rustow zwrócił uwagę, że badanie procesu demokratyzacji
musi oznaczać zwrot od korelacji ku przyczynowości. Podkreślił znaczenie okoliczności, w

1 Zob. L. Diamond, The Democratic Rollback, Foreign Affairs, 2008, vol. 87, Nr 2, ss. 36-48.
2 Por. M. Żherebkin, In search of theoretical approach to the analysis of the ‘Colour revolutions’: Transition
studies and discourse theory, Communist and Post-Communist Studies, 2009, vol. 42, Nr 2, ss. 199-216.
3 Zob. L. Way, Comparing the Arab Revolts. The Lessons of 1989, Journal of Democracy, 2011, vol. 22, Nr 4,
ss. 17-27.
4 D. Rustow, Transitions to Democracy. Toward a Dynamic Model, Comparative Politics, 1970, vol. 2, nr 3, ss.
337-363.
5 S. Lipset, Some Social Requisites of Democracy; Economic Development and Political Legitimacy, American
Political Science Review, 1959, vol. 53, Nr 1, ss. 69-105.
2
jakich rodzi się demokracja (charakter konfliktu towarzyszącego upadkowi autorytaryzmu
oraz rolę postaw i zachowań politycznych jako czynnika przesądzającego o jej narodzinach).
Artykuł D. Rustowa początkuje sekwencję prac ujmujących proces demokratyzacji jako
wytwór świadomych wyborów dokonywanych przez aktorów politycznych, a jego rezultat
jako funkcję proporcji sił między zwolennikami i przeciwnikami demokracji oraz wynikającej
stąd formy, w jakiej dokonuje się zmiana polityczna6. Jak podkreśla Doh Chull Shin,
podsumowując w 1994 r. stan teorii demokratyzacji, wspólnym mianownikiem badań nad
zmianą polityczną, prowadzonych w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych ubiegłego
wieku było odrzucenie wyjaśnień ekonomicznych, socjologicznych i kulturowych i
koncentracja uwagi na strategicznych interakcjach i działaniach aktorów politycznych7.
Podejście takie charakteryzuje zwłaszcza jedną z najbardziej znanych i najczęściej
cytowanych teoretycznych syntez upadku autorytaryzmu i narodzin demokracji w Europie
Południowej i Ameryce Łacińskiej8.
Jednym z ważniejszych twierdzeń D. Rustowa jest to, że przejście od autorytaryzmu
nie jest równoznaczne z ustanowieniem i utrwaleniem demokratycznych rządów. Myśl tę
rozwija Samuel Huntington, autor kolejnej z przełomowych prac w dziedzinie tranzytologii,
koncentrując swoją uwagę na zbiorowych przypływach i odpływach demokracji, zwłaszcza
zaś na procesach wszczętych w połowie lat siedemdziesiątych XX wieku, określonych
przezeń mianem „trzeciej fali”9. Rozważania S. Huntingtona wyznaczyły na długie lata
sposób rozumienia istoty, struktury i konsekwencji procesu zastępowania jednego typu
reżimu politycznego (autorytaryzm) typem całkowicie odmiennym (demokracja).
Zaproponowany przez amerykańskiego politologa paradygmat badawczy (określany w
późniejszej literaturze jako paradygmat tranzycji i konsolidacji)10 opiera się na kilku
założeniach. Po pierwsze, procesy demokratyzacyjne nie są izolowane; przemiany polityczne
dokonują się na ogół w grupie państw mniej więcej w jednym czasie, chociaż przyczyny
demokratyzacji mogą być w każdym z nich różne. Po drugie, proces zmian politycznych ma
charakter diachroniczny i obejmuje trzy fazy; upadek reżimu autorytarnego, ustanowienie
reżimu demokratycznego oraz jego konsolidację11. Po trzecie, najistotniejszym predyktorem
powodzenia zmian demokratycznych jest sposób przejścia od autorytaryzmu ku demokracji,
którym może być transformacja (zmiana z inicjatywy przedstawicieli starego reżimu),
przemieszczenie (wspólne działania elit pro- i antyreżimowych) oraz zastąpienie (zmiana na
skutek działań opozycji antyreżimowej)12. Po czwarte, w okresie przejścia rozwiązaniu muszą

6 Zob. T. Karl, Dilemmas of Democratization in Latin America, Comparative Politics 1990, vol. 23, Nr 1, ss. 1-
21 oraz M. McFaul, The Fourth Wave of Democracy and Dictatorship. Noncooperative Transitions in the
Postcommunist World, World Politics, 2002, vol. 54, Nr 1, ss. 212-244.
7 D. Shin, On the third Wave of Democratization. A Synthesis and Evaluation of Recent Theory abd Research,
Word Politics, 1994, vol. 47, Nr 1, ss. 138-139.
8 G. O’Donnell, P. Schmitter, L. Whitehead (eds), Transitions from Authoritarian Rule. Prospects for
Democracy, t. 1-4, The John Hopkins University Press, Baltimore 1986, zwł. t. 4, (G. O’Donnell, P. Schmitter,
Tentative Conclusions about Uncertain Democracies). Na ”strukturalny indeterminizm” autorów zwraca uwagę
N. Bermeo, Rethinking Regime Change, Comparative Politics, 1990, vol. 22, Nr 3, ss. 359-377, zwł. ss. 361 i
366.
9 S. Huntington, Trzecia fala demokratyzacji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.
10 Zob. P. Schmitter, T. Karl, Concepts, Assumptions and Hypotheses about Democratisation: Reflections on
‘Stretching’ from South to East, w, R. Riedel (ed.), Central Europe. Two Decades After, Centre for Europe,
University of Warsaw, Opole 2010, s. 28.
11 Jest to modyfikacja koncepcji D. Rustowa, który wyróżnia fazę preparacyjną, decyzyjną i konsolidacyjną
procesu demokratyzacji. Zob. D. Rustow, Transitions to Democracy….ss. 352-361.
12 Inne typologie przejścia ku demokracji prezentują T. Karl, Dilemmas of Democratization…ss. 8-11, G. Munk,
C. Leff, Modes of Transition and Democratization. South America and Eastern Europe in Comparative
Perspective, Comparative Politics, 1997, vol. 29, Nr 3, ss. 343-362; H. Kitschelt, Divergent Paths of
Postcommunist Democracies, w, L. Diamond, R. Gunther, Political Parties and Democracy, The John Hopkins
University Press, Baltimore 2001, s. 315 oraz J. Wiatr, Europa pokomunistyczna. Przemiany społeczeństw i
3
ulec pewne swoiste dla niego problemy (demontaż instytucji stanowiących podstawę reżimu
autorytarnego, wybór rozwiązań instytucjonalnych stanowiących bazę demokracji, pozbycie
się przeciwników demokracji w strukturach państwa, kwestia rozliczeń z przeszłością etc.).
Po piąte, obalenie reżimu autorytarnego nie gwarantuje automatycznie sukcesu demokracji;
istnieje niebezpieczeństwo ustanowienia autorytaryzmu nowego typu13. Po szóste, odwrót od
demokracji następuje również w ramach „fal”, obejmujących nie jedno, ale grupę państw w
mniej więcej tym samym czasie. Po siódme, czynniki warunkujące upadek autorytaryzmu i
ustanawianie rządów demokratycznych oraz odwrotu od demokracji są różne w porównaniu
do tych, które charakteryzowały poprzednie fale demokratyzacji. Uwagę badacza
przyciągnęły zarówno warunki przejścia od autorytaryzmu do demokracji, jak i jego przebieg
i konsekwencje. Analizując niepewne skutki procesu demokratyzacji S. Huntington położył
nacisk na ustalenie czynników sprzyjających i hamujących proces utrwalania demokracji, nie
wykluczając tego, że może on zostać zahamowany.
Upadek komunizmu rozszerzył pole teoretycznej debaty o demokratyzacji o co
najmniej trzy obszary. Po pierwsze, rozlanie się fali demokratyzacji na obszary uznawane
powszechnie za skonsolidowany, stabilny, a co za tym idzie, immunizowany autorytaryzm14,
sprowokowało niektórych badaczy do sformułowania tezy o bezalternatywności liberalnej
demokracji. W 1992 r. ukazała się głośna praca Francisa Fukuyamy, Koniec historii, w której
obwieszczono ostateczną klęskę idei silnego rządu, opartego na dyktaturze jednostki, armii
czy partii politycznej15. Zdaniem F. Fukuyamy, trzecia fala demokracji, rozpoczęta w 1974 r.
(w tym miejscu autor przychyla się do koncepcji S. Huntingtona) dowodzi zwycięstwa idei
liberalizmu, tak w ekonomicznym, jak i politycznym sensie, a wyzwaniom dla tej idei odbiera
moc sprawczą. Tym samym w nauce o demokratyzacji dokonał się znamienny zwrot: w
miejsce niepewności co do wyniku przemian politycznych rodzi się pewność, że prowadzą
one do określonego (i powszechnie pożądanego) rezultatu, a miejsce teorii
„retrospektywnych”, wyjaśniających odejście od autorytaryzmu zajmują teorie
„antycypacyjne”, zakładające nieuchronność przejścia ku demokracji liberalnej16. Zadaniem
badaczy jest jedynie odkrycie uniwersalnych prawidłowości rządzących procesem
demokratyzacji, po to by móc sformułować najbardziej optymalne i efektywne strategie
działań politycznych17. W przeciwieństwie do koncepcji D. Rustowa i jego kontynuatorów,
wola aktorów politycznych nie ma decydującego znaczenia; demokracja jest bowiem
rezultatem niezamierzonej, a tym samym, obiektywnej dystrybucji zasobów politycznych
między różne grupy, z których żadna nie jest w stanie osiągnąć politycznej dominacji18.
Centralnym problemem, nurtującym badaczy tzw. neo-tranzytologii stało się nie tyle
wyjaśnienie przyczyn upadku reżimów autorytarnych i zapoczątkowania procesu
demokratyzacji, ile uzyskanie odpowiedzi, jakie, obiektywne czynniki sprzyjają umocnieniu
(skonsolidowaniu) demokracji na gruzach autorytaryzmu. Niektórzy autorzy akcentowali rolę

państw po 1989 roku, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2006, ss. 70-81. Pomimo odrębności
semantycznych, wszystkie te propozycje biorą pod uwagę – choć w różnych proporcjach – podmiot inicjujący
zmiany, poziom mobilizacji społecznej oraz formę działań politycznych.
13 S. Huntington podkreśla możliwość “czerwonego powrotu” (restauracji komunizmu), zwycięstwo wyborcze
sil antyydemokratycznych oraz skłonność władzy wykonawczej do dominacji nad legislatywą. Zob. S.
Huntington, Democracy for the Long Haul, Journal of Democracy, 1996, vol. 7, Nr 2, s. 10.
14 Zob. I. Krastev, Paradoxes of the New Authoritarianism, Journal of Democracy, 2011, vol. 22, Nr 2, zwł. ss.
8-11.
15 F. Fukuyama, Koniec historii, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 1996.
16 Zob. szerzej D. Jović, Problems of Early Post-Communist Transition Theory: From Transition from to
Transition to, Politicka Misao: Croatian Political Science Review, 2010, vol. 47, Nr 5, ss. 44-68.
17 T. Vanhanen, The Process of Democratization: A Comparative Study of 147 States, 1980-1988, Crane Russak,
New York 1990, s. VII
18 D. Jović, Problems of Early Post-Communist Transition….ss. 58.
4
wzrostu gospodarczego19, inni skupiali się na rozwiązaniach instytucjonalnych20, jeszcze inni
akcentowali znaczenie społeczeństwa obywatelskiego21, kultury politycznej22, historycznych
tradycji (powodzenie eksperymentów demokratycznych w przeszłości)23, typu reżimu
autorytarnego24, położenia geograficznego25 czy też otoczenia międzynarodowego. Położenie
nacisku na proces konsolidowania demokracji oznaczało – niezależnie od intencji autorów –
przywrócenie prymatu korelacji nad przyczynowością i powrót do zanegowanego niegdyś
przez D. Rustowa „strukturalnego determinizmu”. Było także wyrazem nadania naukom
społecznym - poprzez zwiększenie poziomu ich obiektywizmu - charakteru zbliżonego w
sensie metodologicznym do nauk ścisłych26,
Drugim obszarem niezgody stały się kwestie semantyczne. Dosyć szybko okazało się,
że wiara w to, że pojęcie demokracji bezprzymiotnikowej stanie się użyteczną kategorią
badawczą (nie mówiąc o jego roli politycznej) jest w znacznym stopniu dowodem naiwności.
Chcąc stworzyć bazę dla porównań, S. Huntington stanął na gruncie minimalistycznej
koncepcji demokracji, redukując do pojęcie do cyklicznych i rywalizacyjnych wyborów27.
Okazała się ona jednak niewystarczająca, nie tylko dla komparatystyki, ale także do analizy
poszczególnych przypadków, co uzmysłowiło konieczność sprecyzowania funkcji, jakie
definicja ma spełniać, by być użytecznym narzędziem badawczym28. Prócz pojęcia
demokracji liberalnej, obejmującego – prócz rywalizacyjnych wyborów – rządy prawa,
niezależność sądów i innych instytucji odpowiedzialności „horyzontalnej”, zestaw
podstawowych wolności politycznych, społeczeństwo obywatelskie, ochronę mniejszości oraz
cywilną kontrolę nad armią29 pojawiły się propozycje wyróżnienia wielu postaci demokracji
ułomnych30 lub reżimów hybrydalnych,31 do których często prowadzi upadek autorytaryzmu.
Zjawisko to – jak zauważają Lucan Way i Steven Levitsky – charakteryzuje zwłaszcza okres
pozimnowojenny, a więc ten, który obejmuje przemiany zachodzące na obszarze byłego
obozu komunistycznego32. Nietrudno zauważyć, że optymizm F. Fukuyamy czy T.
Vanhanena ustępuje znacznie bardziej pesymistycznej, ale chyba o wiele bardziej
realistycznej ocenie, formułowanej nie na płaszczyźnie normatywnej, ale empirycznej (vide
przemiany na obszarze byłego ZSRR).

19 Zob. A. Przeworski, Democracy and the Market, Cambridge University Press, Cambridge 1990.
20 A. Lijphart, Constitutional Choice for New Democracies, Journal of Democracy, 1991, vol. 2, Nr 1, ss.72-84.
Zob. też J. Linz, Wady systemu prezydenckiego, w, P. Śpiewak (red.), Przyszłość demokracji, . Wybór tekstów,
Fundacja ALETHEIA, Warszawa 20-05, ss. 191-216.
21 V. Pérez-Díaz, Powrót społeczeństwa obywatelskiego w Hiszpanii, Wydawnictwo Literackie Znak, Kraków
1996.
22 L. Diamond, Is the Third Wave Over? Journal of Democracy, Journal of Democracy, 1996, vol. 7, Nr 3, s. 33.
23 Zob. np. J. Steiner, Demokracje europejskie, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów 1993,
ss. 63-64.
24 H. Kitschelt, Divergent Paths…ss. 311-314.
25 G. Kopstein, D. Reilly, Geographical Diffusion and the Transformation of Postcommunist Word, Word
Politics, 2000, vol. 53, Nr 1, ss. 1-37.
26 D. Jović, Problems of Early Postcommunist Transition Theory….ss. 53-54.
27 S. Huntinton, Trzecia fala….ss. 15-23.
28 Zob. D. Collier, S Levitsky, Democracy with Adjectives; Conceptual Innovation in Comparative Research,
World Politics, 1997, vol. 49, Nr 3, ss. 430-451.
29 L. Diamond, Consolidating Democracies, w, L. Leduc, R. Niemi, P. Norris (eds), Comparing Democracies,
Sage Publications, London 2002, s. 212.
30 Zob. W. Merkel, Embedded and Defective Democracies, Democratization, 2004, vol. 11, Nr 5, ss. 33-58.
31 L. Diamond, Thinking About Hybrid Regimes, Journal of Democracy, 2002, vol. 13, nr 2, ss. 21-35.
Szczegółowe omówienie I krytykę koncepcji reżimów hybrydalnych zawiera praca J. Holzera i S. Balika,
Postkomunistyczne reżimy niedemokratyczne. Badania nad przemianami teorii politycznej w okresie po
transformacji ustrojowej, Ośrodek Myśli Politycznej Wyższa Szkoła biznesu – National Louis University,
Kraków 2009, zwł. ss. 71-92.
32 S. Levitsky, L. Way, The Rise of Cempetitive Authoritarianism, Journal of Democracy, 2002, vol. 13, Nr 2, s.
51.
5
Po trzecie, kontrowersje wzbudziło także samo pojęcie i zakres „trzeciej fali”
demokracji, zaproponowane przez S. Huntingtona. Zdaniem Phillipa Schmittera i Terry Lynn
Karl, błędem S. Huntingtona, a w ślad za nim i innych autorów jest objęcie mianem fali
zdarzeń rozgrywających się w zbyt długiej perspektywie czasowej i w niedostatecznym
stopniu ze sobą powiązanych33. Zastrzeżenie to autorzy odnoszą w szczególności do
„pierwszej” fali, obejmującej okres ponad stu lat. Konsekwentnie bronią natomiast tezy o
podobieństwie procesów zachodzących w Europie Południowej, Ameryce Łacińskiej i
Europie Środkowo-Wschodniej (niezbyt jasne jest natomiast ich stanowisko w odniesieniu do
przemian zachodzących na obszarze byłego ZSRR, z wyłączeniem republik nadbałtyckich),
przeciwstawiając się postulatowi wyodrębnienia „czwartej fali”, odnoszącej się do
europejskich państw postkomunistycznych. P. Schmitter i T. Karl odrzucają zarówno
argument o symultaniczności przemian (demokratyzacja, restrukturyzacja gospodarki,
budowa państwa), podniesiony swego czasu przez Clausa Offe34, jak i koncepcje oparte na
swoistości formy przejścia w Europie Środkowej i Wschodniej, która jest zarazem
niekooperatywna, rewolucyjna i niekonkluzywna (tj. niekoniecznie prowadzi do ustanowienia
i utrwalenia demokracji)35. Zdaniem P. Schmittera i T. Karl, różnice te – w ich opinii
wyolbrzymiane - nie uzasadniają traktowania procesów politycznych zachodzących po 1989
r. w Europie Środkowej i Wschodniej jako odrębnej fali demokratyzacji. Nie uzasadnia tego
ani niekooperatywny charakter przejścia (Europa Południowa nie była wolna od przemocy, a
w wielu krajach Europy Środkowej doszło do zawarcia paktów politycznych), ani
rewolucyjność przemian (wystąpiła ona również w Portugalii, a nie cechuje np. zmiany
politycznej w Słowenii)36.
Stanowisko to ma swoje konsekwencje metodologiczne. Wyodrębnienie ”czwartej
fali” demokratyzacji stawia bowiem pod znakiem zapytania celowość porównań doświadczeń
państw Europy Południowej, Ameryki Łacińskiej i Europy Środkowo-Wschodniej,
stanowiących przedmiot komparatystyki politycznej, chętnie podejmowanej przez zachodnich
autorów37. W niezwykle ożywionej polemice, jaką oboje autorzy toczyli w połowie lat
dziewięćdziesiątych z Valerie Bunce na łamach pisma Slavic Review, pojawiła się kwestia
celowości badań porównawczych wykraczających poza poziom regionu. P. Schmitter i T.
Karl nie dostrzegają żadnej „wyjątkowości” demokratyzacji zachodzącej w Europie
Środkowej i Wschodniej, choć widzą jej odmienności w stosunku do analogicznych procesów
politycznych dokonujących się w Europie Południowej i Ameryce Łacińskiej (brak podziałów
socjoekonomicznych, aktywność polityczna przedstawicieli starego reżimu, silna presja
czynników zewnętrznych, nieklarowna sekwencyjność zmian, które cechuje asymetria i
asynchronizm). Autorzy uznają celowość szeroko zakrojonych, międzyregionalnych badań
komparatystycznych, prowadzących do budowania zrębów teorii demokratyzacji38. Z kolei V.

33 P. Schmitter, T. Karl, Concepts, Assumptions and Hypotheses…s. 46.
34 C. Offe, Drogi transformacji. Doświadczenia wschodnioeuropejskie i wschodnioniemieckie, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 1999, ss. 35-61. W opinii autora, jednoczesna konieczność wykonania tych trzech
zadań przesądza o wyjątkowym i bezprecedensowym charakterze wschodnioeuropejskiej transformacji (tamże,
s. 39).
35 M. McFaul, The Fourth Wave of Democracy and Dictatorship. Noncooperative Transitions in the
Postcommunist World, World Politics, 2002, vol. 54, Nr 1, ss. 220-244.
36 Zwraca na to uwagę N. Bermeo, Myth of Moderation. Confrontation and Conflict during Democratic
Transitions, Comparative Politics, 1997, vol. 29, Nr 3, ss. 305-322. Ziob. Też A. Bebler, Slovenia’s Smooth
Transition, Journal of Democracy, 2002, vol. 13, Nr 1, ss. 127-140.
37 Zob. np. R. Gunther, P. Diamandouros, H. Puhle (eds), The Politics of Democratic Consolidation. Southern
Europe in Comparative Perspective, The John Hopkins University Press, Baltimore 1995 oraz J. Linz, A. Stepan,
Problems of Domestic Transition and Consolidation: Southern Europe. South America and Postcommunist
Europe, The John Hopkins University Press, Baltimore 1996.
38 P. Schmitter, T. Karl, The Conceptual Travels of Transitologists and Consolidologists: How Far to the East
Should They Attempt to Go?, Slavic Review, 1994, vol. 53, Nr 1, ss. 173-185 (zwł. s. 179 I n.). Zob. też P.
6
Bunce nie odrzucając całkowicie możliwości prowadzenia takich analiz, wątpi w to, czy uda
się na tej podstawie zbudować uniwersalną teorię, z uwagi na zbyt wielkie różnice w czasie,
kontekście i efektach demokratyzacji zachodzącej po 1974 roku w różnych regionach
świata39. Autorka krytykuje podejście oparte na założeniu, że cechą wspólną procesów
zachodzących w Europie Środkowej i Wschodniej jest ich kierunek (ustanowienie
demokracji), proponując „kaskadowe porównanie” warunków wyjściowych, z których
najistotniejsze znaczenie ma instytucjonalna charakterystyka komunistycznego systemu
politycznego40. Badania porównawcze dowodzą, zdaniem V. Bunce, że procesy polityczne
zachodzące w tym regionie – w odróżnieniu do Europy Południowej i Ameryki Łacińskiej –
nie mogą być określone wspólnym mianem demokratyzacji, z uwagi na zróżnicowanie
trajektorii rozwoju politycznego i jego niejednakowych efektów41.
Stojąc na gruncie potrzeby wyodrębnienia procesów politycznych zachodzących w
Europie Południowej i Ameryce Łacińskiej z jednej strony oraz w Europie Środkowej i
Wschodniej z drugiej, Howard Wiarda poddał krytyce paradygmat tranzycji/konsolidologii
jako niewłaściwie skonstruowany – także i dla tego obszaru, na podstawie doświadczeń
którego został on sformułowany. Jego zdaniem pomija on niezmiernie ważne zmienne,
determinujące zapoczątkowanie zmiany politycznej i jej kierunek – zróżnicowanie kultury
politycznej, przekształcenia autorytarnego reżimu politycznego, podziały w gronie elit
politycznych, transformację gospodarczą, odmienną rolę otoczenia międzynarodowego itp42.
To zróżnicowanie jest jeszcze bardziej widoczne w Europie Środkowej i Wschodniej,
przeważając nad wspólnym dziedzictwem politycznym okresu pomiędzy 1945 a 1990 rokiem.
Pojawia się więc potrzeba skonstruowania nowego paradygmatu. Próbę taką podjął w 2002 r.
Thomas Carothers, wedle którego doświadczenia krajów pokomunistycznych skłaniają do
zakwestionowania pięciu podstawowych założeń paradygmatu klasycznego43. Po pierwsze,
zdaniem badacza należy odrzucić przyjęte implicite przekonanie, że każdy kraj, odchodzący
od rządów autorytarnych zmierza ku demokracji; około 80% tranzycji dokonywanych w
ramach szeroko rozumianej „trzeciej fali” nie zakończy się sukcesem w postaci ustanowienia
stabilnych rządów demokratycznych. Po drugie, proces przekształcania autorytaryzmu w
demokrację nie musi obejmować wszystkich trzech stadiów przewidzianych przez S.
Huntingtona (dotyczy to zwłaszcza liberalizacji starego reżimu). Po trzecie, odbycie
rywalizacyjnych wyborów nie jest równoznaczne z ustanowieniem demokracji, a w każdym
razie nie są one czynnikiem w pełni legitymizującym proces demokratyzacji. Po czwarte, w
badaniach nad tym procesem należy powrócić do funkcjonalnego paradygmatu tranzycji, w
myśl którego decydujące znaczenie dla powodzenia tego procesu mają poziom rozwoju
gospodarczego, historia polityczna, dziedzictwo instytucjonalne, struktura etniczna, tradycja i
inne cechy strukturalne. Po piąte wreszcie, procesy demokratyzacyjne nie zachodzą – jak w
Europie Południowej i Ameryce Łacińskiej – wyłącznie w ramach okrzepłych państw z

Schmitter, T. Karl, From an Iron Curtain to a Paper Curtain: Grounding Transitologists or Students of
Postcommunism?, Slavic Review, 1995, vol. 54, nr 4, ss. 965-978., zwł. ss. 997-978.
39 V. Bunce, Paper Curtains and Paper Tigers, Slavic Review, 1995, vol. 54, Nr 4, ss. 979-987. Zob. też V.
Bunce, Should Transitologists Be Grounded?, Slavic Review 1995, vol. 54, Nr 1, ss. 111-127.
40 Zob. omówienie pracy V. Bunce, Subversive Institutions: The Design and Destruction of Socialism and the
State, Cambridge University Press, Cambridge 1999, przez C. Kinga, Post-Communism. Transition, Comparison
and the End of ‘Eastern Europe’, World Politics, 2000, vol. 53, Nr 1, ss. 156-160.
41 M. McFaul, The Fourth Wave of Democracy and Dictatorship…s. 242 zadaje retoryczne pytanie, dlaczego
procesy polityczne zachodzące po 1991 r. w Uzbekistanie mielibyśmy nazwać demokratyzacją? Postulując
wyodrębnienie „czwartej fali” Autor proponuje nazwać ją falą zmiany reżimów politycznych, nie przesądzając
kierunku tego procesu. Zdaniem autora, postkomunistyczne doświadczenia wymagają stworzenia nowej, osobnej
teorii.
42 H. Wiarda, Southern Europe, Eastern Europe, and Comparative Politics: “Transitology” and the Need for New
Theory, East European Politics and Societies, 2002, vol. 15, Nr 3, ss. 485-501, zwł. s. 486-487 i 499-501.
43 T. Carothers, The End of Transition Paradigm, Journal of Democracy, 2002, vol. 13, Nr 1, ss. 5-21.
7
ostatecznie wytyczonymi i bezspornymi granicami; przejście ku demokracji w Europie
Środkowej i Wschodniej może wiązać się z koniecznością budowy nowego państwa lub
przezwyciężaniem niedostatków funkcjonującej wcześniej organizacji państwowej. Jest to,
zdaniem badacza, jedno z najpoważniejszych wyzwań, na jakie napotyka demokratyzacja w
krajach pokomunistycznych.
Przenosząc dotychczasowe ustalenia teoretyczne i metodologiczne na grunt analizy
przypadku polskiego, należy podnieść kilka istotnych kwestii. Po pierwsze, zmiana polityczna
zapoczątkowana w 1989 roku dokonuje się w odmiennych warunkach niż w większości
państw Europy Środkowej i Wschodniej. Odmienność ta wynika z trzech czynników –
poziomu zorganizowania opozycji, instytucjonalnych przemian systemu politycznego oraz
pozytywnej recepcji przez elitę partii komunistycznej koncepcji pierestrojki, sformułowanej
przez M. Gorbaczowa. W żadnym z innych krajów regionu nie doszło do takiego poziomu
mobilizacji politycznej, jak w Polsce w 1980 r. W żadnym kraju opozycja nie ukształtowała
też trwałych, choć działających w podziemiu struktur organizacyjnych, których trzonem stał
się zdelegalizowany związek zawodowy „Solidarność”. Nigdzie nie było też tak silnych
tradycji oporu społecznego, który manifestował się w wydarzeniach 1956, 1968, 1970, 1976,
1980 czy 1981 roku. Opór ten - choć zdławiony siłą - został ugruntowany poprzez
wprowadzenie stanu wojennego w dniu 13 grudnia 1981 r. W trakcie dekady lat
osiemdziesiątych ukształtowała się kontrelita polityczna, zdolna do mobilizowania oporu
społecznego, a w rezultacie do podjęcia w 1989 r. dialogu z przedstawicielami władzy
(tradycja takich rozmów ukształtowała się blisko dziesięć lat wcześniej, w trakcie wydarzeń
na Wybrzeżu). Istotną okolicznością było też wsparcie opozycji przez Kościół, tradycyjnie
cieszący się w Polsce wielkim autorytetem. Z drugiej strony, po Sierpniu 1980 r. zaszły w
Polsce istotne zmiany w strukturze systemu politycznego. Przede wszystkim, pomiędzy 1980
a 1981 r. pojawił się w niej niekontrolowany przez władze, niezależny związek zawodowy,
stanowiący wyłom w jego autorytarnej logice. Tym samym podważona została jego
podstawowa zasada, jaką była – podniesiona w 1976 r. do rangi zasady konstytucyjnej –
przewodnia rola partii komunistycznej. W ten sposób doszło do też osłabienia roli, jaką
ogrywały w systemie charakterystyczne dlań „pasy transmisyjne”, towarzyszącego
pogłębiającemu się kryzysowi legitymizacyjnemu44. W drugiej połowie lat osiemdziesiątych
pojawiły się – częściowo przynajmniej niezależne od władzy partii – instytucje służące idei
rządów prawa, takie jak Trybunał konstytucyjny oraz Rzecznik Praw Obywatelskich.
Podejmowano również działania mające na celu powstrzymanie kryzysu legitymizacyjnego –
jak np. amnestia dla więźniów plitycznych w 1986 r. czy też zorganizowane w 1987 r.
referendum – które okazały się nieskuteczne. Nie sposób pominąć również pozytywnego
oddźwięku, jaki na sposób myślenia i działania elity komunistycznej wywarły wydarzenia w
ZSRR45. Okoliczność ta zdecydowanie odróżnia Polskę od takich krajów, jak
Czechosłowacja, NRD czy Rumunia, gdzie przejście od autorytaryzmu do demokracji
dokonało się w zupełnie inny sposób.
Po drugie, o ile czynniki powodujące upadek autorytaryzmu w Europie Środkowej i
Wschodniej są wspólne większości państw regionu (należy do nich przede wszystkim kryzys
legitymizacyjny, stan gospodarki, utrata „parasola ochronnego” ze strony Moskwy), o tyle
otwartą pozostaje odpowiedź na pytanie o formę i rezultat zmiany politycznej. Zdaniem M.
McFaula, o uruchomieniu procesów demokratyzacyjnych przesądza przewaga zwolenników
takiej zmiany nad jej przeciwnikami46. A. Grzymała-Busse podkreśla z kolei rolę rezultatu

44 G. Ekiert, Democratization Process in East Central Europe: A Theoretical Reconsideration, British Journal of
Political Science, 1991, vol 21, Nr 3, ss. 286-287.
45 Zob. A. Dudek, Reglamentowana rewolucja. Rozkład dyktatury komunistycznej w Polsce 1988-1990,
Wydawnictwo ARCANA, Kraków2004, ss. 18-28.
46 M. McFaul, The Fourth Wave of Democracy and Dictatorship….ss. 213-214.
8
pierwszej konfrontacji wyborczej47. W Polsce, aczkolwiek w rozmowach „okrągłego stołu”
nie uczestniczyli radykałowie z obu stron, wybory „otwierające”, przeprowadzone w czerwcu
1989 r., zostały przygotowane w taki sposób, by zapobiec demokratyzacji – przede wszystkim
przez uzgodnienie ich rezultatu, zapewniającego przewagę partii komunistycznej. Sam
kompromis nie był demokratyczny – przedstawiciele rządzącej w Polsce elity zabezpieczyli
sobie dogodny, jak najwcześniejszy termin elekcji, większościowy system wyborczy48,
objęcie stanowiska prezydenta przez generała W. Jaruzelskiego oraz 65% mandatów w
Sejmie. Mimo tak sformułowanego kontraktu, Polska Zjednoczona Partia Robotnicza
poniosła w tych wyborach spektakularną klęskę. Okolicznością przesądzającą o wszczęciu
procesu demokratyzacji były więc nie tyle ustalenia „okrągłego stołu”, ile powołanie
niekomunistycznego rządu, cieszącego się społecznym uznaniem, który otrzymał wolną rękę
w zakresie reform politycznych i gospodarczych (nie bez znaczenia było też zewnętrzne
poparcie, jakie otrzymał ze strony M. Gorbaczowa)49.
Przejście od autorytaryzmu do demokracji dokonuje się w Polsce w szczególnych
warunkach. Po pierwsze, jego forma nie odpowiada żadnemu modelowi skonstruowanemu
przez doktrynę. Jest ona – jak ujmują to P. Schmitter i T. Karl – swoistą, niejednoznaczną
miksturą paktu politycznego z oddolną mobilizacją, nie opartą na przemocy50. W porównaniu
do np. sąsiedniej Czechosłowacji, przejściu nie towarzyszy jednak wysoki poziom mobilizacji
społecznej (był on czynnikiem wymuszającym podjęcie rozmów przy „okrągłym stole”, a nie
jego rezultatów), uznawany za charakterystyczną cechę tranzycji w Europie Środkowej i
Wschodniej51. Trudno byłoby zatem dowodzić, że stosunkowo szybkie ustanowienie rządów
demokratycznych zawdzięczać należy paktowi politycznemu; w rzeczywistości dokonało się
ono w wyniku jego niespodziewanych, nieoczekiwanych i nieprzewidzianych konsekwencji.
Po drugie, przejście ku demokracji w Polsce nie miało ani charakteru zdecydowanego
zerwania z przeszłością (z uwagi na treść uzgodnień przy „okrągłym stole”), ani stopniowej
ewolucyjnej przemiany (z uwagi na odejście od tego kompromisu i szybkie wszczęcie
głębokich, reform gospodarczych i politycznych). Po trzecie, niewielką rolę odegrały w
zapoczątkowaniu przemian opozycyjne partie polityczne, co potwierdza ocenę, że ich
istnienie i aktywność nie jest czynnikiem niezbędnym dla otwarcia drogi ku demokracji52.
Stronami konfrontacji wyborczej w czerwcu 1989 r. były partia komunistyczna oraz ruch
społeczny, stanowiący emanację związku zawodowego i wykluczający bardziej radykalną
opozycję. Po czwarte, uruchomienie procesu demokratyzacji było możliwe na skutek
neutralności, jaką zachował aparat represji (armia, służby specjalne) – co uznawane jest jako
warunek demokratycznych przemian53. Nowo powołany rząd podjął stosunkowo szybko
działania zmierzające do przebudowy policji i tajnych służb, włącznie z weryfikacją jej kadr.

47 A. Grzymała-Busse, Authoritarian Determinants od Democratic Party Competition: The Communist
Successsor-Parties in East Central Europe, Party Politics, 2006, vol. 12, nr 3, s. 417.
48 Zob. K. Dawisha, S. Deets, Political Learning in Post-Communist Elections, East European Politics and
Society, 2006, vol. 20, Nr 4, ss. 695-697 podkreślają, że partie komunistyczne zdecydowanie optowały za
większościowym systemem wyborczym, podczas gdy opozycja opowiadała się za systemem proporcjonalnym.
W Polsce kwestia ta nie stała się przedmiotem dyskusji.
49 V. Bunce, Rethinking Recent Democratization…s. 184.
50 P. Schmitter, T. Karl. Concepts, Assumptions and Hypotheses….s. 41. Warto przy tej okazji przypomnieć, że
frekwencja w wyborach “otwierających”, stanowiących plebiscyt nad systemem społecznym i politycznym
wyniosła nieco ponad 60%, a w drugiej turze – 25%, podczas gdy w Czechach – ponad 95%.
51 M. McFaul, The Fourth Wave of Democracy and Dictatorship…s. 222. Zob. też V. Bunce, Rethinking Recent
Demoratization….ss. 171-172
52 Zob. G. Tóka, Political Parties in East Central Europe, w, L. Diamond, M. Plattner, Yun-han Chu, Hung-mao
Tien (eds), Consolidating the Third Wave Democracies. Themes and Perspectives, The John Hopkins University
Press, Baltimore 1997, ss. 94-97.
53 Zob. M. McFaul, Transitions from Postcommunism, Journal of Democracy, 2005, vol. 16, Nr 3, ss. 14-15. Por.
też V. Bunce, Rethinking Recent Democratization….ss. 174-175.
9
Do obrony systemu komunistycznego nie została też wykorzystana armia – tradycyjnie
utrzymywana w Europie Środkowej i Wschodniej z dala od polityki. Po piąte wreszcie,
Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, dysponująca przewagą zasobów nad potencjalnymi
rywalami politycznymi, nie opowiedziała się za kontynuacją starego reżimu, podejmując
walkę o uzyskanie statusu pełnoprawnego uczestnika pluralistycznej rywalizacji i o
odniesienie korzyści politycznych w nowej rzeczywistości (co odróżnia ją od przypadku
czeskiego, a upodabnia do węgierskiego).
W zgodnej opinii badaczy Polska uznawana jest za państwo, w którym proces
konsolidowania demokracji osiągnął stosunkowo szybko znaczące efekty. Jeśli zgodzimy się
z opinią, że czynniki warunkujące powodzenie procesów demokratycznych są inne niż te,
które prowadzą do ich uruchomienia, to na plan pierwszy wysuwa się zdolność do
przeprowadzenia reform zapewniających poprawę stanu zaspokojenia potrzeb materialnych
społeczeństwa. We wszystkich badaniach porównawczych zwraca się uwagę na fakt, że kraje
przodujące w Europie Środkowej i Wschodniej w dziedzinie demokracji są zarazem liderami
transformacji gospodarczej54. Podkreślić należy, że Polska – w wyniku długotrwałego
kryzysu gospodarczego – znajdowała się w katastrofalnej sytuacji, także w porównaniu z
takimi krajami, jak NRD, Czechosłowacja czy Węgry. Paradoksalnie, ten stan rzeczy okazał
się czynnikiem korzystnym, z co najmniej dwóch powodów. Po pierwsze, wymusił on na
elitach nowej władzy podjęcie radykalnych reform (szokowa terapia L. Balcerowicza), które
przyczyniły się w stosunkowo krótkim czasie do ożywienia gospodarki. Po drugie, szybko
wzrastający kontrast między stanem zaopatrzenia rynku przed 1989 rokiem i w połowie lat
osiemdziesiątych pomógł w rozpowszechnieniu przeświadczenia, że obrano właściwą drogę
rozwoju, a winą za niepowodzenia (m. in. za nierówny podział kosztów społecznych
transformacji) należy obarczać rządzących, a nie system55.
Czynnikiem wspomagającym demokratyczny sukces jest też dobór właściwych
rozwiązań instytucjonalnych w sferze polityki. Trzeba od razu podkreślić, że uchwalenie
nowej konstytucji nastąpiło później niż w większości państw Europy Środkowej i
Wschodniej. Do 1997 roku obowiązywały kolejno znowelizowana konstytucja z 1952 r. oraz
Mała Konstytucja z 1992 r. Reżim polityczny w latach 1990 -1997 był zbliżony do modelu
semiprezydenckiego, przewidującego aktywny udział pochodzącej w powszechnych
wyborów głowy państwa w określaniu celów i środków polityki wewnętrznej i zagranicznej.
Oprócz klasycznych uprawnień prezydenta w zakresie władzy legislacyjnej (inicjatywa
ustawodawcza, prawo weta, prawo zaskarżania ustaw do Trybunału Konstytucyjnego czy
zarządzanie referendum) dysponował on również prawem wnioskowania o odwołanie
premiera (do 1992 r.), prawem rozwiązania parlamentu w określonych sytuacjach oraz – w
latach 1992-1997 – prawem opiniowania kandydatów na stanowisko ministra spraw
zagranicznych, spraw zewnętrznych oraz obrony narodowej, co w praktyce przerodziło się w
prawo ich wyznaczania. Okres prezydentury L. Wałęsy obfitował w liczne konflikty w
obrębie władzy wykonawczej oraz między prezydentem a parlamentem, co przyczyniało się
do obniżenia poziomu stabilności politycznej. Konstytucja z 1997 r. przyjęła model
parlamentarny, ze wzmocnioną pozycją premiera oraz osłabieniem zakresu władzy
prezydenckiej. Nie dokonała jednak precyzyjnego podziału kompetencji w obrębie władzy
wykonawczej, co ponownie doprowadziło do konfliktów między prezydentem i premierem,
nasilonych szczególnie w latach 2007-2010. Generalnie, rozwiązania przyjęte w nowej
konstytucji okazały się trwałe, w przeciwieństwie do systemu wyborczego, który ulegał
częstym i powodowanym doraźnymi kalkulacjami politycznymi zmianom. Nie należy jednak
tracić z pola widzenia okoliczności towarzyszących uchwaleniu konstytucji. Była ona

54 Zob. G. Ekiert, Prawidłowości transformacji w Europie Wschodniej, w, J. Miklaszewska(red.), Demokracja w
Europie Środkowej, 1989-99, Instytut Studiów Strategicznych, Kraków 2000, ss. 18-28.
55 Na znaczenie tego czynnika zwraca uwagę S. Huntington, Trzecia fala demokratyzacji…..s. 59 i 261.