Andronik I. Komnenos

90 Pages·1962·8.416 MB·Polish

by  Oktawiusz Jurewicz

ZAKŁAD NAUK O KULTURZE ANTYCZNEJ
POLSKIEJ AKADEMII NAUK
OKTAWIUSZ JUREWICZ
ANDRONIK I. KOMNENOS
1962
PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE
ZAKŁAD NAUK O KULTURZE ANTYCZNEJ
POLSKIEJ AKADEMII NAUK SPIS TREŚCI
Redaktor
KAZIMIERZ KUMANIECKI skrótów .... (ł
7
I. Bizancjum pod rządami Aleksego, .Iana
i Manuela Komnenów. . 16
II. Rodowód Andronika .. 29
III. Andronik w Bizancjum 43
~"U'Z,ClZ,J.'H IV. Pobyt na Rusi Halickiej. 62
V. Wędrówki po krajach Wschodu 79
HU'Z,ClZ,J.'''' VI. Walka o jedynowładztwo. 93
.JHIZ,'~Z,Jt<H VII. Andronik na tronie. 108
142
chronologiczna. . . . 151
Bibliografia.: I. źrócUa greckie 154
ruskie .. 157
latyńskie. 157
serbskie . 158
węgierskie 159
orientalne 159
II. prace źródłoznawczei chronograficzne 160
III. Literatura . . . . . 161
imion. 17]
Stenima rodu Komnenów (na wkładce)
Copyright
by Państwowe\Vydawnlctwo Naukowe
1962
Printed in Poland
WSTĘP
WYKAZ
NAJCZĘŚCIEJUŻYWANYCHSKRÓTÓW
Jednym znajciekawszych okresów dziejów Oeaarstwa
Wschodnio-Rzymskiego jest wiek XII, a ściślej mó
wiąc, czasy rządów dynastii Komnenów od chwili
wstąpienia na tron Aleksego I (1 IV 1081) do dnia
BZ Byzantinisohe Zeitsehritt, Miinchen.
F. D01ger Regesten Regesten der Kaiserurkunden des Ostrami okrutnej śmierciAndronika I (12 IX1185). Panowanie
echen Reichee, 2. Tell - Regestenvon 1025 pięciu cesarzy, wywodzących swój arystokratyczny
1204: Corpus der griechischen Urkunden ród z Azji Mn.1 pasjonowało od lat uczonych różnych
des Mittelalters und der neueren Zeit,
specjalności. Historyk znajdował tu rozkwit potęgi
Reihe A, Abt. I, Miinchen-c-Berlin 1925.
państwowości bizantyńskiej po czasach pełnych za
Ephraim Ephraemii monachi imrpcratorum. et patriar
cluirum. receneus, interpr. A. Maio, ex mieszek wewnętrznych i zbytniego osłabienia w poli
recogn. I. Bekkeri, Bonnae 1840. tyce zewnętrznej. Bizancjum bowiem w omawianym
Eust. LeonisGrarn'l1l.aticiChronoqraphiaex recogn. wieku dumnie wkroczyło na arenę stosunków między­
I. Bekkeri, accedit Ertstathii de capta Thes
narodowych jako mocarstwo pierwszej rangi, usiłujące
salonica liber, Bonnae 1842.
mocą wielowiekowej tradycji odegrać naczelną rolę
Kin. Loannis Cinnami Epitome r'erum ab Loanne
etAlexioCommenie qestaruan, recens. A. Mei wśród państw Zachodu i Wschodu. Polityka mocar
neke, Bonnae 1836. stwowa Bizancjum osiągnęła szczyt powodzenia za
:M: G H SS .JlIonumenta. Germaniae Historica Scripto rządów Manuela (1143-1180), po czym została za
ree.
przepaszozona na skutek walk dynastycznych i bez
Mich. Akom. .JlIicltad Akominatou tou C7wniatou ta
mena, S. P. Lampros en Athenais, T. kompromisowych zmagań stronnictw politycznych2.
1879-80. Ekonomista, zainteresowany powszechnymi dziejami
MignęPG PL Patrologiae cursue com.pletus etc. Series agrarnymi, zatrzymywał się dłużej nad zagadnieniem
Graeca, Series Laiina, curante J.P. Migne. wielkiego zaniedbania ówczesnej kwestii rolnej, którą
Muratori RIS L. A. Muratori Berusti Italicarurn Scripto.
radykalnie, usiłował rozwiązać dopiero Andronik. Ba
res, l\1ediolani 1723-51.
daczy pociągały również frapujące studia nad zróżni-
Nik. Nicetae Choniatae Historiaex receus. I.
keri, Bonnae 1835.
PSRL PolnojeSobranijeRusakichLetopisej, ·G. Murni, L'Origine des Cornn/mes: Bulletin de la section
1
peterburg 1843- 62. historique de I'Acadćmie Roumaine XI (1924), a. 212-216;
Wiz. Wrem. Wizantijskij Wremennik, Peterburg-Mo C. du Cange, Eamiliae Byzantinae, Venetiis 1729, a. 142; F. Cha
skwa. landon, Lee Oonmene, II, Peris 1912, a. 21 nn.: F. Chalandon,
ŻMNP Żurnal Ministerstwa Narodnago The Earlier Commeni: Cambr. Med. Hiat. IV (1923), a. 318-350.
czenija, Sanktpeterburg. • F. Chalandon, Tlte Later Cornnen'i: Cambr. Med. Hiat. IV
1923), s. 351~384.
7
cowanym społeczeństwembizantyńskim XIP w. i śle­ azczęscia do historiografów miał ces. Jan Komnenos.
dzenie bezkompromisowej walki dwu stronnictw po Dwaj wybitni historycy potraktowali okres jego rządów
litycznych - latyńskiego, mającego podporę w ces. marginalnie, jako wstęp do dziejów basileusa Manuela.
Manuelu, i rdzennie bizantyńskiego,które opierało się Byli nimi Johannes.Kinnarnos i nieco młodszy Niketas
głównie na konserwatywnym klerze ortodoksyjnym Choniates. Oile pierwszy opisałczasyManuelawsiedmiu
i ludzie stolicy-. Walka o władzę cesarską, która rozgo księgach swego dzieła, zachowanego, niestety, tylko
rzała nazajutrz po śmierci Manuela, wyniosła drogą w późniejszej Epitome, urwanej na roku 1176, o tyle
rewolucji na tron właśnie Andronika, autokratora naj drugi poświęcił temuż cesarzowi siedem ksiąg Historii,
bardziej godnego uwagi zarówno historyka, jak i psy jednąksięgęAleksemu IIi dwie Andronikowi L Całość
chologa. Niezwykła postać ostatniego Komnenoss do obejmuje okres odr. 1118 do 1206. Bardziej wiarygodny
starczyła nawet literatowi tworzywa do napisania jest oczywiście Kinnarnos. Starszy brat Niketasa, Mi
wspaniałej vie romancee, której mogą ustąpić miejsca chael Choniates, metropolita ateński,byłautorem szere
wyszukane biografie świata antycznego czy średnio­ gu pism retorycznych, do których świadectwatrzeba się
wiecza zachodnio-europejskiego nieraz odwoływać. Eustathios z Tessaloniki przedstawił
5.
Czasy panowania Komnenów były renesansem hi dzieje zdobycia miasta 'I'essaloniki przez Normanów już
storiografii bizantyńskiej.Wykształcenicesarze, a zwła­ za rządów Andronika, ułożyłm. in. pochwalną mowę
szcza Manuel, który tak chętnie naśladował latyńskie pogrzebową na cześć Manuela. Pewne znaczenie po
obyczaje Zachodu, potrafili wytworzyć dookoła siebie siadają także mowy Johannesa Syropulosa i Georgiosa
atmosferę sprzyjającą rozwojowi nauki i literatury. 'I'ornikesa. Różnorodne wzmianki dotyczące Andro
Rządy Aleksego I opisała jego ambitna córka, wszech nika znajdujemy u Georgiosa Sphrantzesa, Johannesa
stronnie wykształcona na autorach klasycznych Anna Kamaterosa, Kodinosa czy w poetyckiej KTOniceświata,
Komnene, której panegiryczna Aleksiada jest właści- Ephraima. Na zakończenie przeglądu najważniejszych
,
'
wie prawdziwą iliadą czynów jej ojca. Nikephoros źródeł bizantyńskich należy wspomnieć o dwóch nie
Bryennios, Johannes Zonaras obficie uzupełnili relacje zwykle interesujących dokumentach, które wzboga
Anny - w dużo większym stopniu niż Konstantinos cają nasze wiadomości o Androniku, Jeden jest to
Manasaea czy Michael Glykas, nie mówiąc już o nie tzw. typikón, czyli akt erekcyjny klasztoru Kosmosoti
wiele wartej jako źródło Chronografii .Joela. Mniej ry, ułożonyprzez Isaaka, ojca Andronika, drugi zacho
wał się w postaci jedynej w swym rodzaju inskrypcji,
tzw. Kroniki z Ka1;ala, pochodzącej ze schyłku XII w.
a Ch. Diehl, La ROCiet!! bsjzaniine ci l'epoque des Oomaiene«,
Paris 1929. Dzieje trzech pierwszych cesarzy dynastii Komne
, Fr. Cognasso, Partiii poiiiici e lotie dinasiiche in. Bieanzio nów zostały opracowane dokładnie i wyczerpująco.
alla morie di ][anueZe Oornneno: Mernorie delia Reale Accademia Wystarczy wskazaćna dwutomowąmonografięF. Cha
delie Scienze cliTorino, Serie seconda, t. LXII, Torino 1911 12,
lllondona czy jeszcze bardziej szczegółowestudia H. von
s. 213-317. 6
'.J. Pervanoglu, Hietorischc Bilder aus tleni byzantischen 6 F. Chalandon, Les Coninene. Etu,des sur Z'Empire Bura»:
Reich», I: Andronik. Comnenos, Leipzig 1879, S8. 170. tine a.u. X'I" et nu X'II" sićcles:vol. I, Es.mi SM Le rćqne d'Ale.Tis I er
8 9
Kapp-Hetra7, P. Lammy>, G. Tafla9, F. Uspenskiego10. Historię pióra Wilhelma z Tym. Okres rządów Andro
Praca F. Wilkena11 bowiem posiada już tylko nika potraktowały one jednak, niestety, zbyt margi
czenie historyezne. Brak jest natomiast do dnia nalnie. Bezcennych wiadomości do stosunków bizan
siejszego pełnego studium o Androniku I, który tyńsko-ruskich i datowania pewnych faktów z życia
wował rządy u schyłku swego życia przez okres dwóch Andronika dostarczają kroniki staroruskie, wchodzące
jedynie lat, nie licząc roku regencji za panowania w skład monumentalnego wydawnictwa PoZnoje So
młodocianego Aleksego II. Nie znaczy to oczywiście, branije Russkich Letopieej, poetyckie SZowo o wyprawie
że temat ten leżał na marginesie zainteresowań bi Igora oraz Historia 'I'atiszczewa, oparta w niektórych
zantynologów.Bynajmniej. Zarówno postać Andronika, partiach na zaginionych dziś rękopisach. Istotne zna
jego silna indywidualność, jak i obiektywne skutki czenie dla naszych badań posiadają zabytki piśmien­
krótkotrwalego panowania przyciągały uczonych od nictwa staroserbskiego w postaci Żywotu Symeona
dawna. Zajmowali się oni Andronikiom tym chętniej, Nemanj'i i pewne dokumenty węgierskie. Przegląd ni
że oprócz wyżej wzmiankowanych źródel bizantyń­ niejszych źródel zamkniemy wzmianką o Kronice
"kich zachowało się wiele innych ówczesnych kronik, Michała Syryjskiego i o Historii (h'1tzj'i, które zawie
odnoszącychsię do sehylku XII w., kiedy to Bizancjum rają pośrednie i bezpośrednie informacje o przedmio
stało w centrum uwagi Wschodu i Zachodu. Pierwsze cie naszego studium. Materiał źródłowy jest więc
miejsce dzierżą tu pewne kroniki latyńskie zebrane obfity i tym bardziej wartościowy, że pochodzi od
w edycjach .Monumenta Germaniae Historica, Rerum wielu kronikarzy różnych narodowości. Chociaż sto
Italicarum Scriptores (Muratori) i Patrologii Łacińskiej pień wiarygodności rzeczonych źródeł jest różny, za
(l\figne), która zawiera między innymi ważną dla. nas chowują one jednak w zasadzie wartość .•świadka
czasów" Andronika.
Punktem wyjścia do zorientowania się w faktach
Commene (1081-1118), Paris 1900; vol. II, Jean II Com.nene
źródłowych i ich datowaniu są podstawowe edycje
(1118-1143) et Manuel Commene (1143-1180), Paris 1912.
o charakterze źródłoznawczym, na których czele
H. von Kapp-Herr, Die Abeiulldndische Politik Koiser
7
llIanuels mit besotulerer Riic7csicht au] Deutsohlansl, Strassburg stoi niewątpliwie najlepsze wydawnictwo opraco
1881. wane przez F. D01gera12• E. de Muralt> i V. Gru
B p. Lamma, Oonmeni e 8twuJer, liicerche sui rapporti [ra mel> krytycznie zestawili chronologiębizantyńską,a N.
Bisomzio e l'occidento nel secolo XII, vol. l, Roma 1955; vol.
II, Roma 1957.
• G. L. Tafel, Kom,nenen und Nornuinen, Beitrtiqe ZU1' 12 P. Dolger, Regesten der Kaiserurkunden des Ostro'ln'ischen
schung ihrer Geechichie in oerdeuischien. und erlduteten. Tlrlcurulen, Iłeiches, 2. Teil-Regesten von 1025-1204: Corpus der griechi
des XII. u. XIII. Jahrhuauleris, Stuttgart 1870'. sehen Urkunden des Mittelalters und der neueren Zeit, Reihe
10 F. Ouspenski, La politique orientale de Manlwl OomnlJ1M A, Abt. l, M:iinchen-Berlin 1925.
Comptes-rendus de la Socićte Palestinienne Russe, t. --''---''-.L--''-, 13 Ed. de Muralt. Essai de chronoqra.pliie byzantine, t. II,
Leningrad 1926. 1057-1453, St. Pćtersburg 1871.
11 F. Wilken, Rerum ab Alexio I, Loanne, 21Ianuele et 14 V. Grumel, Traite d'EtlHles Byzantines: L La chronologie,
xio II Oomnenis qeeiarum. libri IV, Heidelbergae 1811. Paris 1958.
10 1L
de Baumgarten15 ~ staroruską. Łaciński przekład źródeł już opowiadaniu historycznym zrobił on z Andtonika
greckich wyszedł spod pióra. G. Feyćra.16. W badaniach męczennika greckich idei narodowych. Podobnie ma
nad stosunkami Bizancjum z państwami ościennymi, się rzecz z książką F. Wilkenae. W pogoni za wąt­
a zwłaszcza z księstwami ruskimi, wielce pomocny jest kiem miłosnych przygód Andronika streścił on wła­
zbiór źródeł 1. G. Strittera17, natomiast o kontaktach ściwie najciekawsze epizody Historii Niketasa, Jeszcze
grecko-italskich dobrze informują Fr. Miklosich i J. dalej poszedł Ch. Diehl, dając czytelnikowi uroczy
MiillerIB. Zagadnienia stosunków handlowych między opis sylwetki Andronika, osnuty na tle awanturni
cesarstwem bizantyńskima potężną w owych czasach czego życia tego niezwykłego człowieka23, podczas
morskąrepublikąWenecji pieczołowiciezebrali G.L. Fr. gdy Fr. Grabler dokonał solidnego przekładu filo
Tafel ~ G. lVI. 'I'homaaw. logicznego całej Historii Niketasa WTaZ ze wstępem
W niespełna sto pięćdziesiąt lat po filologiczno i wartościowym komentarzem rzeczowym24. Odrębną
historycznym komentarzu C. du Fresne du Cange20, zupełnie pozycję w literaturze przedmiotu zajmuje
który zachował do dziś pewne znaczenie przy inter wspomniana już książka J. Pervanoglu25. W oparciu
pretacji wielu partii Epitome Klnnamosa, Androni o pracę Wilkena, zresztą nie bez studiów źródłowych,
kiem I zajął się F. Zellers-. W swym przestarzałym napisał on zajmującą, chociaż stronnicząi nienawistną
wobec Andronika, powieść o jego życiu. Od czasów
15 N.. de Baumgarten, Clironoloqic ecclćsiastique dc terre« du Cange'a okresem panowania Andtonika naukowo
ru.sses d'n Xc a.u. XIII" siecles: Orientalia Christiana XVII, l, zajmowali się J. Fallmerayerw, którego praca nie zna
Rome 1930.
,. G. Fevćr, Codeo: di.plonuiticus Hiuiqariac eccleeiaetieu» et lazła jednak słusznie uznania u F. Uspenskiego27.
"Ubolewał on już wówczas, że działalność Andronika
cioili«, t. VII, vol. 1, Budae 1831.
17 1. G. Stritter, l1Iemoriae pO]Htlorum olim. ad Dnnubiuan, i jej charakter są jeszcze dalekie od pełnego zbada-
Pontu.m. Euo-iicu.m, Paludem Moerotidcm, Caucas1tm, }flm'e
Caspiann. et inde nuuji« ad sepiemtriones incolentiu.m e scripto
ribus historide byzantinae eruiae et diqeetac, t. II, Petropoli 1774.
rs Fr. Miklosich-.T. Muller, Adn et Lriplomata Graeca res u F. Wilken, Andronikus Komnenus: Raumers Hiatorieches
Gracces Ltalaeque illustraniia: Acta et diplornata Graeca medii 'I'aschenbuch 2, Leipzig 1831, s. 431-545.
aevi sacra et profana, vol. III, Vindobonae 1865. 23 Ch. Diehl, Les romanesg'nes aoentures d'Andronic C01nnene:
iu G. L. Fr. Tafel-G. M. Thomas, Tlrlcu.nden. zwr iilteren Figures Byzantines, deuxieme serie, Paris 19278, s. 86-133.
IIandelsund Staateqescliichte der Hepnblik Venediff mit beson 2. F. GrabIer, Abentenrerau! dem Kaiserthron, DieReqieruoujs
derer Bezieh.uiiq au! Byzanzund die Levantcv01n 9. bis ZU7n zeit des Kaiser Alexios II., Andronieos und Isaak Angelos 1180
Au,sgang des 15. •Lahrluuiderts, I-III. TheiJ, Wien 1856-57 1195 aus dem. Geschiehtswerk des Niketas Choniaie« ubersetzt,
(Fontcs Reruni Altst1'iacamm XII-XIV). eingeleitet und er7cliirt von..., Graz- Wien- Kom 1958.
20 C. du Cange, In Ioannis Cinnami Historiarura libros VII 2. Cf. wyż. notka 5.
uotae historicae et ]Jhilologieae: Loannes Cin.namus, Bonnae 183fi, 2. J. Fallmerayer, Gescliichie des Kaiserthusn» von 'I'rapezunt,
s. 311-398. Miinchen 1827.
21 F. Ch. Ze1ler, Aiulronilcu« dcl' Kommen.e Iiomiecher Eaiser, 27 F. Uspenskij, Cari Aleksej II i Androni7c Kom-niny (1180~
Ei.n lristorischee (łenuilde aus dem. oetrom.ischen. Kniserthu.me 1885); ŻMNP 1880, XI, cz. CCXII, s. 95-130; 1881, III,
im zwtiZ(ten Jahrlnuulert, Bd. [-II. Stuttgart 1804. cz. CCXIV, s. 52-85.
13
nia2B• Odtąd ukazało się szereg szczegółowychstudiów oraz rozprawa J. Danstrupa" dotyczące za
o burzliwym okresie dziejów Bizanjcum po śmierci wewnętrznej polityki Andronika I. Stosun
Manuela. N. Radojóić w swej pracy o rządach dwóch bizantyńsko-ruskim omawianego okresu zostały
ostatnich Komnenów krytycznie zbadałwszystkie grec trzy prace. Ich autorzy, G. Vernadskij
36,
kie i latyńskie źródła odnoszące się do Andronika, Moszin37, E. Frańces3B skierowali główną; uwagę
dokonującwielu ważnych spostrzeżeń29. Zanim L. Bró na frapujący okres pobytu Andronika w Haliozu. Po
hier opublikowałartykuł o Androniku w postaci hasła wyższy status quaestionis nie obejmuje oczywiście
słownikowego30, rosyjski bizantynista S. Szestiakow wszystkich prac dotyczącychAndronika I. Zanim przyj-
wydał bardzo pomysłową, chociaż nie zawsze przeko kolej na uwzględnienieich w toku naszej dyskusji,
nywającą pracę, z której wywodami będziemy mieli przegląd dotychczasowego stanu badań zamkniemy
okazję nieraz zapoznać się w toku naszych rozważań31. o dziejach ostatniego z rodu Kornnenów
Tematykę Radojćića posunął naprzód sędziwy już omówionych krytycznie w znanej Historii
Uspenskij32. Mimo zaawansowanego bądź co bądź stanu p.aństwa bizantyń.skiego39 G. Ostrogorskiego, oraz o in
badań A. Wasiliew jeszcze w latach 1928- 29 pisał: istotnych dla nas pracach tegoż uczonego40•
."...sur quelques points, uotamment SUl' les questions
re
socialea, I'śpoque d'Andronic r qui est loin d'etre M. Sjuzjumow, WnlltTennaja politika Andronileo. Komnina
34
ótndióe completement, offre fi, la science Uli champ razqrom. priqorodoio Konstantinopola w 1187 g.: Wiz. Wrern.
tres large d'investigations Od tego czasu na bar XII (1957), s. 58-74.
33".
dzo rozległym polu badań ukazało sę szereg specja 35 ,T. Danstrup, Recherches critiques sur Andronicos Ier: Ve.
tenskapssooieteten I Lund, Arsbok 1944, s. 71-101; nadbitka:
listycznych prac o Androniku, jak artykuł 1\:1. Sjuzju-
Sartrvck, Lund 1945, ss. 33.
G.
3. Vernadskij, Relations byzantino'l'usses au. Xl.I» siecle:
Byzuntion IV (1927-8), s. 269-276.
37 \V. Moszin, Russkije na Afonie i russko.wizantijskije otno
28 Ibid. 1880, XI, s. 95; cf. A. Kunik, Osnowanijetrapeeuntsko] szenija w XI-XII ww.: Byzantinoslavica IX (1947-8),
imperU w 1204 qodu: Uczonyja Zapiski Imper. Akad. Nauk,
s. 55-85; XI (1950), s. 32-60.
Sankt-Peterburg, t. II (1854), s. 705-733.
38 E. Frances, Les relaiions rueso-bsjzaniines au Xlle siecle
29 N. Radojćić, Dva poslednja. Komstena na carigradskam la domination deGolicie au Bas-Danube: Byzantinoslavioa XX,
prijestolju., Zagreb 1907.
(1959), l, s. 50-62.
30 L. Brćhier, Andronic Comnene: Dictioiuuiire d'histoire et de .9 G. Ostrogorsky, Geschichte des b~zantinischen Staatee,
gćographie ecelćsiastiques, publió sous la directiou de A. Ban
19522•
drillart, t. II, Paris 1914, col. 1776-1782. 40 G. Ostrogorsky, Bemerkusujen.zum byzantinischenStaatsrecht
31 S. Szestiakow, Wizantijskij posol na Rus JlIanuil Kommen: Komneneneeii: Siidost-Forschungen VIII (1943), s. 261-270;
Sbornik statej w czest. D. A. Korsakowa, Kazań 1913, id. Das byz. Kaiserreich in seiner inneren Struktur: Historia
s. 366-381.
Mundi, Bd. VI, Bern 1958, s. 445-473; id., Pour l'histoire
F. Uspenskij, Poslednije Komniny. Noczolo reakcji:Wiz.
32 la feodaliU byzantine, Bruxelles 1954 i inn.
Wrem. XXV (1927), s. 1-23.
33 A. Vasiliev, Histoire de l'empire byzantin, t. II, Paris 1932,
s. 83.
14
Rozdział I już na czasy pełnej feudalizacji społeczeństwa grec
BIZANCJUM POD RZĄDAMI ALEKSEGO, JANA kiego. Stanowisko społeczne feudałów uległo silnemu
I MANUELA KOlVINEN6w wzmocnieniu na skutek dalszego rozwoju wielkiej
(1 IV 1081-24IX ll80) własnościziemskiej i usankcjonowania zależnościchłop­
stwa wprost od ich panów. Począwszy od rządów
Aleksego zmieniła się instytucja pronoi, która przy
brała charakter lenna wojskowego. Cesarze oddawali
Imperium bizantyńskie,wyczerpane długoletnią,anar w lenno arystokratom wielkie terytoria ziemskie, zo
chią wewnętrzną w drugiej połowie XI w., czekało bowiąsując ich jako pronojarów do służby wojskowej.
na rządy silniejszych władców,którzy potrafiliby stwo Osiedleni na ziemiach lennych parojkowie zostali
rzyć' zdecydowaną, władzę centralną, i przywrócić mu odtąd uzależnieniod feudałów. Ten pronojarny system
dawną pozycję wśród państw Europy i Azji Mn.1 lenny, wprowadzany usilnie w życie zwłaszcza przez ces.
Ostatni przedstawiciel dynastii Dukasów, Nikepho Manuela, był wykorzystywany dla celów militarnych.
ros III Botaniates (1078-1081), nie zdołał ograniczyć DZIęki zreformowanej pronoi sily zbrojne Bizancjum
ciągle rosnących wpływów rozbitej na dwa wrogie uległy wydatnemu wzmocnieniu, co pozwoliło trzem
sobie ugrupowania arystokracji feudalnej, uregulować pierwszym Komnonom na prowadzenie ciągłych wo
spraw podatkowych, dzięki czemu byłoby można za jen. Utrzymanie potężnej, ustawicznie uzupełnianej
prowadzić ład w państwie i przynajmniej częściowo armii przyczyniło się z jednej strony do dużych suk
zadowolić doszczętnie niemal zubożałe podstawowe cesów oręża greckiego i wzmocnienia prestiżu pań­
masy społeczeństwa. Położenie Bizancjum zaczęło się stwowego Bizancjum na arenie międzynarodowej,z dru
zmieniaćna lepsze z chwilą" gdy feudalna arystokracja giej zaś powodowało dalsze, początkowo niezbyt za
wojskowa w ostrej walce z cywilną arystokracją, sto uważalne osłabienie cesarstwa od wewnątrz3. Aktywna
licy wprowadziła na tron konstantynopolitańskiAlek polityka zagraniczna Komnenów, idąca w parze z pięk­
sego I z dynastii Komnenów, która wydała nie tylko nie rozwijającym się humanizmem wśród zamożniej­
znakomitych dowódców wojskowych, będących jed szych warstw społeczeństwagreckiego sprawiała mimo
nocześnie zręcznymi dyplomatami, ale również szereg wszystko jedynie pozory wielkiej potęgi Bizancjum
uczonych i ludzi pióra i nadawała. mu tylko blasku mocarstwowości. Cesar
2.
O ile w okresie wczesnego średniowiecza(w. V-XI) stwo, chociaż zostało wyprowadzone z kilkudziesięcio­
feudalizm ustalał się jako panujący sposób produkcji, letniej anarchii gospodarczej, było jednak' słabe we
o tyle wiek XII, owo "stulećie Komnenów", przypadło wnętrznie. Handel morski przechodzil stopniowo w ręce
'Wenecjan; spadła wartość pieniądza bizantyńskiego.
.Już Aleksy I bił złą monetę o 1/3wartości i zmusił
Cf. G. Ostrogorsky, Geschichie des' byzantinischen Staates,
l społeczeństwo do jej obiegowego :Jrzyjmowania, kon-
Munchen 1952", s. 282.
" F. Chalandon, Les Cornnene, I, s. 21; C. du Cange, Eaaniliae
Bueantinae, s. 169. 3 G. Ostrogorsky, Das byzantinische Kaiserreieh, s. 464-66.
16 .A.ndronik 17
fiskował dobra klasztorne i naczynia liturgiczne na on pertraktacje z Grzegorzem VII i Henrykiem IV.
potrzeby armii. Bezwzgłędnośćpoborców, ściągających Mimo połączonych sił wenecko-bizantyńskich najeźdźcy
podatki tylko w pełnowartościowej walucie, wywoły­ dwakroć odnieśli zwycięstwo pod Draczem; miasto
wała masowe ruchy chłopskie. Mimo tak surowej poe ocalało jedynie dzięki przypadkowi. Dopiero powstanie
lityki fiskalnej sytuacja gospodarcza Bizancjum uległa, w południowej Italii i zaraza w wojsku, od której
zwłaszcza w prowincjach europejskich, pewnej stabi umarł Robert, zmieniły sytuację i przyczyniły się do
lizacji w porównaniu z okresem ubiegłym. Nieco więk­ całkowitej klęski Normanów na Bałkanach. Republika
szy wzrost produkcji rolnej zaznaczył się w czasach wenecka natomiast otrzymaław państwie greckim wy
panowania ces. Jana II. Miasta bizantyńskie'stano jątkowe przywileje, i to nie tylko polityczne. Kupcy
wiły ośrodekżycia gospodarczego. Rozwijało się w nich weneccy mogli odtąd swobodnie handlować, zostali
rzemiosło, oparte w dużej mierze na pracy niewolni zwolnieni od jakichkolwiek opłat celnych, a ponadto
ków i wolnych najemników, tak że wywierały one na dla prowadzenia handlu ze Wschodem dostali w Kon
obcych podróżnikach dodatnie wrażenie. stantynopolu całą dzielnicę wraz ze specjalnymi miej
Główną jednak domeną zainteresowali trzech pierw seami wyładunkowymi w porcie. Tego rodzaju poli
szych Komnenów były sprawy polityki zewnętrznej. tyka wobec Wenecjan, prowadzona przez Aleksego
Aleksy I miał przed sobą niezwykłe trudne zadania'. i jego następców, wywoływała wśród greckich miesz
Turcysełdżuecytrwale osadzili się w Ikonion, narody kańców stolicy stale pogłębiającą się nienawiść w sto
słowiańskie zaś formowały się na Bałkanach w coraz sunku do bogatych cudzoziemców i stała się jedną
bardziej potężne i niezależne państwa, korzystając z przyczyn wiolkiego pogromu Latynów, który żywio­
w dodatku ze stałego poparcia Węgier. Zachód przy łowo wybuchł z nadejściem paflagońskich wojsk An
gotowywał się do wyprawy krzyżowej. O ile główną dronika pod Konstantynopol w maju 1182r. Ze strony
podporą Bizancjum była Azja Mn.5 o tyle największe Turków nie groziło Bizancjum w owym czasie żadne
,
niebezpieczeństwozagrażało mu ze strony Normanów. niebezpieczeństwo.Wewnętrzne waśnie o władzę wtrą­
Robert Guiscard, doża Apulii, usiłował opanować 'cily państwo Seldżuków w stan ustawicznego zamętu,
silnie obwarowany gród Dracz (Durazzo)", by otwo z czego niewątpliwie skorzystałby Aleksy I, gdyby
rzyć, drogę do dalszych podbojów, zdobycia 'I'essalo miał zabezpieczone granice na północy, gdzie Pieczyn
niki, a w przyszłości nawet samego Konstantynopola. gowie trzymali w szachu siły zbrojne Greków i zada
'w tej sytuacji ces. Aleksy okazał wiele zręczności wali im dotkliwe klęski7. Do tych trudności dołą­
dyplomatycznej, zjednawszy sobie na Zachodzie so czała się jesz ;ze aktywna działalność pirata turec
juszników w Wenecjanach, których interesy szły po kiego emira 'I'zachasa, który przemyśliwał o zagar
linii celów politycznych Bizancjum. Ponsdto podjął nięciu tronu konstantynopolitańskiegow oparciu o mi
litarną pomoc Seldżukówi Pieozyngów", Aleksy przy-
• L. Brćhier, Vie et mart de Byzance, 8. 292.
5 G. Ostrogorsky, Geschichie, 8. 282. 7 Ibid., 8. 95.
5 F. Chalandon, LeB OO'l'nnene, I, 8. 58. • L. Brćhier, Vie et niort de Bl:;;••nce, e. :303.
19
18
przez sobór w Clermonuw. Idea oswobodzenia Jero
wołał na obronę państwa Połowców, zwanych w
zolimy była dla Bizancjum sprawą drugorzędnąwobec
nikach greckich Scytami, którzy pod wodzą Tugor
bezpośredniego niebezpieczeństwa tureekiego. Aleksy
Chana zadali niezwyciężonym dotąd Pieczyngom
pojął pełnię grozy sytuacji, w jakiej znalazło się ce
tkliwą klęskę w bitwie stoczonej 29 kwietnia 1091
śarstwo, gdy pod Konstantynopol nadciągnęły regu
W t~n sposób problem pólnocnego wroga został roz
lanie wojska krzyżoweów. Jednakże jako doskonały
wiązany radykalnie na kilkadziesiąt lat. Dużo łatwiej
polityk, wymógł na przywódcach wyprawy, że uznają
pozbył się Aleksy I 'I'zachasa. Uczynił to przy pomocy
go za suzerena krajów, które zdobędą na Wschodzie,
sułtana Nikai, który zaprosił go na ucztę i podstępnie
i że staną się jego wasalami. Zdobycie Jerozolimy
uśmiercił. Po zawarciu pokoju z Serbami
(15VII 1099) dało początek zmianom w układzie sił
łoniła się trudna do rozwiązania kwestia węgierska,
politycznych w Azji lVIn.: Gotfryd de Bouillon osiadł
kiedy to władcy dynastii arpadzkiej zaczęli prowadzić
na tronie nowokreowanego Królestwa Jerozolimskieao
politykę wrogą wobec Bizancjum, zagrażająo jego in b ,
któremu były nominalnie podporządkowanejako pań­
teresom terytorialnym. Ale niebawem cesarstwo bi
stwa wasalne- księstwo Antiochii pod rządami Boe
zantyńskie stanęło przed jeszcze większym niebezpie
mnnda z Tarentu, hrabstwo Trypolisu i hrabstwo
czeństwem w postaci pierwszej wyprawy krzyżowej9.
Edessy. Obaj ci władcy nie złożyli oczywiście obiecy
Grzegorz ·VII, wykorzystując prośbę Aleksego I, na
wanej przysięgina wierność cesaraowi bizantyńskiemu.
kłonił władców państw latyńskich do podjęcia wojny
Dla Bizancjumprzybylinowi wrogowie. Dopiero w kilka
z Turkami, i tak zapoczątkowałna Zachodzie akcję,
lat później sytuacja cesarstwa zmieniła się na lepsze.
która miała. na celu raczej "korzystne" rozwiązanie
Wojska Boemunda poniosły w r. 1104 klęskę od mu
sprawy schizmy ortodoksyjnej niż wojnę z Islamem,
zułmanów, potem zostały pobite pod Draozem. Boe
bynajmniej nie tak groźnym dla interesów kościoła
mund zawarł sojusz z Aleksym i uznał się za jego
zachodniego, jak groźnym był brak jedności
wasala. W ostatnich latach panowania Aleksy wiódł
chrześcijańskiego,oczywiściepod egidąRzymu. AleksyI
szczęśliwie wojny z Turkami w Azji Mn., zdobył nowe
domagał się zresztą jedynie oddziałów wojskowych,
terytoria na wrogach ościennych, wzmacniając stano
gdy tymczasem dziękiaktywnościUrbana II ruch przy
wisko Bizancjum na arenie międzynarodowej.
gotowujący wyprawę przybierał na sile i ogarniał
Dzieło ojca kontynuowałznakomity władcai strateg,
najszersze masy społeczeństw zachodnich, przed któ
ces. Jan II. Polityka jego szła w kierunku ogranicze
rymi oprócz zasług religijnych roztaczano miraże bo
ma wpływów weneckich w państwie, a gdy niebez
gactw Wschodu, Rzekomo wystarczyłopo nie sięgnąć.
pieczeństwo ze strony Normanów przestało zagrażać
Kiedy Aleksy I pod wpływem dalszych posunięć tu
Bizancjum, zerwał nawet traktat z Wenecjanami, któ
reckich po raz wtóry zwrócił się z prośbą o pomoc
rzy wówczas już zajmowali uprzywilejowane stanowi
militarną Zachodu, zaskoczyła go decyzja podjęta.
sko handlowe w Konstantynopolu. Zyskały na tym
• F.Chalandon,op. cit., 8. 155. lO L. Bróhier, Vie et '1lwrt de Bsjzance, s. 305, :1l0~15.
21
20