Analiz ve Öneriler

256 Pages·2017·9.43 MB·English

TEŞEKKÜR
Tez çalışması kapsamında değerli desteklerini esirgemeyen Müsteşar
Yardımcısı Sayın Yılmaz TUNA’ya ve Sosyal Sektörler ve Koordinasyon Genel
Müdürü Sayın Emin Sadık AYDIN’a,
Tez yazımı sürecindeki anlayışlı tutumuyla, kıymetli görüş, öneri ve
değerlendirmeleri ile teze önemli katkılarda bulunan Araştırma, Geliştirme ve
Girişimcilik Daire Başkanı ve değerli tez danışmanım Sayın İbrahim Emre İLYAS’a,
Tezin şekillenmesini sağlayan, bilgisi, tecrübesi, konuya hakimiyeti ile bana
kılavuzluk yapan TÜBİTAK Başuzmanı Sayın Dr. Furkan UYSAL’a,
Tez yazım sürecinin en başından en sonuna kadar değerli bilgi birikimini ve
katkısını sunan, çalışmayı dikkatle ve sabırla birkaç defa okuyarak eksik ve hataların
giderilmesinde önemli katkısı olan değerli mesai arkadaşım Planlama Uzmanı Sayın
Cesim ÇELİK’e,
Bilgi ve tecrübesini her daim paylaşan, tez çalışmasını okuyarak kıymetli
katkılar ve öneriler sunan Planlama Uzmanı Sayın Füsun ATİK BOYAR’a,
Teze katkıda bulunan değerli mesai arkadaşlarım Planlama Uzmanları Sayın
Aycan YÜKSEL, Dilek CİVELEK, Tolga BALCI ve Yusuf EŞİDİR’e,
Tezin analiz kısmını oluşturan anket çalışmasını doldurup ileten, görüş, öneri
ve değerlendirmeleri ile önemli ve değerli katkılar sunan yükseköğretim
kurumlarındaki değerli akademisyenlere,
Çocukluğumdan bu yana çalışmalarımda beni hep destekleyen ve takıldığım
yerlerde bilgisine başvurduğum ve tezin analiz kısmında büyük desteğini aldığım
ağabeyim Salih’e,
Manevi destekleri için annem Rabia’ya, ilmi konulardaki yoğun teşviki için
babam Hasan Tahsin’e, bana yeni ufuklar kazandıran ve yardımlarını esirgemeyen
ağabeyim Bekir’e, uzun ve yorucu bir süreci kapsayan tez çalışmamı destekleyen,
güleryüzü ve anlayışıyla kalbimi ve zihnimi ferahlatan sevgili eşim Büşra’ya ve biricik
kızım Yüsra’ya,
En içten sevgi, saygı ve teşekkürlerimi sunarım.
ii
i
ÖZET
Planlama Uzmanlığı Tezi
TÜRKİYE’DE ARAŞTIRMA ALTYAPILARININ ETKİNLİĞİNİN
ARTIRILMASI: ANALİZ VE ÖNERİLER
Mehmet Cem FENDOĞLU
Araştırma altyapıları, nitelikli araştırmacıları bir araya getirmekte, üniversite ve sanayi
Ar-Ge’si arasında önemli bir köprü vazifesi görmekte ve araştırma, eğitim ve yenilik
faaliyetlerinin merkezinde yer almaktadır. Bu nedenle, ülkemizde Kalkınma Bakanlığı desteği
ile 2000’li yıllardan itibaren üniversiteler, kamu kurum ve kuruluşları bünyesinde araştırma
altyapıları kurulmakta ve geliştirilmektedir.
Araştırma altyapılarının yaşam döngüsü içerisinde kurulum, gelişme, olgunluk ve
ulusal yeterlik aşamaları bulunmaktadır. Ülkemizde ise araştırma altyapılarına yönelik olarak
proje çağrısı ile kurulum ve kısmen gelişme aşamalarında, 6550 sayılı Kanun ile de ulusal
yeterlik aşamasında destek sağlanmaktadır. Ancak, araştırma altyapılarının gelişme
aşamasındaki destek yetersiz kalmakta ve olgunluk aşamasına ilişkin bir destek mekanizması
bulunmamaktadır. Bu çerçevede, araştırmanın amacı, gelişme ve olgunluk aşamalarındaki
araştırma altyapılarının mevcut durumlarının ve ihtiyaçlarının tespit edilerek bu ihtiyaçlara
yönelik nasıl bir destek mekanizması tasarlanması gerektiğini analiz etmektir.
Bu çalışma yükseköğretim kurumlarındaki araştırma altyapılarını kapsamaktadır.
Yöntem olarak ise araştırma altyapılarının literatürdeki yeri ve seçilmiş ülke örnekleri ayrıntılı
olarak incelenmiş, 9 araştırma altyapısı yöneticisi ile bir çalışma grubu aracılığıyla yüz yüze
görüşmeler gerçekleştirilmiş ve resmi yazı ile 114 adet araştırma altyapısına anket
uygulanmıştır. Literatürden, yüz yüze yapılan görüşmelerden ve anketlerden kapsamlı bilgi ve
veriler elde edilmiş ve gelişme ve olgunluk aşamalarındaki araştırma altyapılarına yönelik
nasıl bir destek mekanizmasının tasarlanması gerektiği ayrıntılı olarak incelenmiştir.
Sonuç olarak, yükseköğretim kurumlarında faaliyette olan merkezi ve tematik
araştırma laboratuvarlarına yönelik olarak gelişme ve olgunluk aşamalarındaki zorunlu
giderlerinin (sırasıyla bakım-onarım, cihaz, sarf malzemesi, personel) karşılanabileceği bir
destek mekanizmasına ihtiyaç duyulduğu değerlendirilmiş ve yeni bir mekanizma önerilmiştir.
Önerilen mekanizmada; altyapıların sınıfına göre performans göstergelerinin belirlenmesi,
rekabetçi bir yöntem olan çağrı usulü ile proje bazlı destekler verilmesi, destek miktarının
süreli ve üst sınırının olması, destek miktarının performansa ve altyapının ölçeğine göre
değişmesi ve merkezi araştırma laboratuvarlarının daha fazla desteklenmesi gerektiği ortaya
konulmuş ve bu mekanizma kapsamında yıllık 50 milyon TL kaynağın yeterli olabileceği
sonucuna ulaşılmıştır. Destek mekanizmasında mali desteğe ilave olarak işbirliği, izleme-
değerlendirme-performans, yönetim ve insan kaynağı gibi hususlarda da politika önerileri
geliştirilmiştir. Böyle bir destek mekanizması uygulanmadığı takdirde ise araştırma
altyapılarının kurulum aşaması için yükseköğretim kurumlarına kamu yatırım programları
kapsamında aktarılan yaklaşık 3,2 milyar TL kaynak, bilim, teknoloji ve yenilik ekosistemi
içerisinde yeterli etkiye ulaşamama riskiyle karşı karşıya kalacaktır.
Anahtar Kelimeler: Araştırma altyapıları, destek mekanizması, yükseköğretim kurumları,
6550 sayılı Kanun.
iii
ii
ABSTRACT
Thesis for Planning Expertise
INCREASING THE EFFECTIVENESS OF RESEARCH
INFRASTRUCTURES IN TURKEY: ANALYSIS AND SUGGESTIONS
Mehmet Cem FENDOĞLU
Research infrastructures are at the centre of research, education and innovation
activities, by bringing qualified researchers together and bridging the gap between universities
and industry Research&Development efforts. Along this vein, research infrastructures are
established and developed under the universities and public institutions with the support of
Ministry of Development since 2000s.
Research infrastructures have four stages in their life cycle: establishment,
improvement, maturity and national competency. They are supported with “Research
Infrastructures Project Call” at their establishment stage, and with the Law No.6550, at the
national competency stage. Yet, there is virtually very weak support for research
infrastructures at their improvement and maturity stages. Within this context, this study aims
to analyze the current condition of research infrastructures, identify their needs at the
improvement and maturity stages, and to propose a mechanism to address such concerns.
This study focuses on research infrastructures established under higher education
institutions. After detailed survey of literature on research infrastructures and selected country
examples, the study lays out results from questionnaires sent to 114 research infrastructures
and 9 face-to-face interviews with research infrastructure managers. Backed by these
observations, this study then addresses in detail how to design an appropriate mechanism to
support research infrastuctures for their improvement and maturity stages.
It is concluded that central and thematic research laboratories should be supported at
their improvement and maturity stages by means of providing funding support for their
necessary expenses (maintenance and repair, equipment, consumable material, personnel --by
order of importance--). In this regard, a new machanism is suggested: (i) Building performance
indicators (based on their infrastructure classification); (ii) providing project-based support
(by extending “call for projects” that fosters competition); (iii) providing support conditional
on time and an upper limit; (iv) re-adjusting the level of support conditional on infrastucture’s
performance and size; and (v) central research laboratories are in more need of support than
thematic laboratories. The results also suggest that an annual amount of 50 million TL (about
11 million US Dollars) would by and large be sufficient to support research infrastructures, as
deemed by their current standing facilities and projects. More starkly, such support mechanism
appears vital for harnessing the benefits of almost 3,2 billion TL (about 710 million US
Dollars) transferred to research infrastructures for their establishment, and avoiding the risk of
having limited improvement in the science, technology and innovation ecosystem.
Key words: Research infrastructures, support mechanism, higher education institutions, Law
no. 6550.

iv
iii

İÇİNDEKİLER
Sayfa No
TEŞEKKÜR ................................................................................................................ ii
ÖZET .......................................................................................................................... iii
ABSTRACT ............................................................................................................... iv
İÇİNDEKİLER ........................................................................................................... v
TABLOLAR ................................................................................................................ x
GRAFİKLER .............................................................................................................. xi
ŞEKİLLER ................................................................................................................ xvi
KISALTMALAR ..................................................................................................... xvii
GİRİŞ ........................................................................................................................... 1
1. ARAŞTIRMA ALTYAPILARI ............................................................................... 8
1.1. Tanım ................................................................................................................ 8
1.2. Araştırma Altyapılarının Bilim, Teknoloji ve Yenilik Ekosistemindeki
Rolü ....................................................................................................................... 10
1.2.1. Bilim, teknoloji ve yenilik ekosistemi ..................................................... 10
1.2.2. Teknoloji hazırlık seviyelerine göre ekosistem aktörleri ve araştırma
altyapıları............................................................................................................ 11
2. ÜLKE ÖRNEKLERİ ............................................................................................. 18
2.1. Amerika Birleşik Devletleri ........................................................................... 19
2.1.1. Mevcut Durum ......................................................................................... 19
2.1.2. Önemli kurumsal yapılar .......................................................................... 22
2.1.2.1. Enerji Bakanlığı ve Laboratuvarları .................................................. 23
2.1.2.1.1 Argonne Ulusal Laboratuvarı ................................................... 24
2.1.3. Harvard Üniversitesi ve bağlı araştırma altyapıları ................................. 26
2.2. Birleşik Krallık ............................................................................................... 27
2.2.1. Mevcut Durum ......................................................................................... 27
2.2.2. Önemli kurumsal yapılar .......................................................................... 29
2.2.2.1. Araştırma Kurulları ........................................................................... 29
2.2.2.1.1 Mühendislik ve Fizik Araştırma Kurulu (EPSRC) ................... 32
v
v
Sayfa No
2.2.2.1.1.1 EPSRC’nin desteklediği araştırma altyapılarına
bir örnek: Diamond Işık Kaynağı ....................................................... 32
2.2.2.1.1.2 EPSRC tarafından desteklenen endüstriyel doktora
programları ......................................................................................... 34
2.2.3. Cambridge Üniversitesi ve bağlı araştırma altyapıları ............................. 35
2.3. Almanya ......................................................................................................... 36
2.3.1. Mevcut Durum ......................................................................................... 36
2.3.2. Önemli kurumsal yapılar .......................................................................... 39
2.3.2.1. Max Planck Topluluğu ...................................................................... 39
2.3.2.2. Fraunhofer Topluluğu ....................................................................... 39
2.3.2.3. Helmholtz Birliği .............................................................................. 42
2.3.2.4. Leibniz Birliği ................................................................................... 42
2.3.2.5. Alman Araştırma Vakfı ..................................................................... 42
2.3.3. Münih Üniversitesi ve bağlı araştırma altyapıları .................................... 46
2.4. Güney Kore .................................................................................................... 47
2.4.1. Mevcut Durum ......................................................................................... 47
2.4.2. Önemli kurumsal yapılar .......................................................................... 52
2.4.2.1. Kore Bilim ve Teknoloji Enstitüsü ................................................... 52
2.4.3. Seoul Üniversitesi ve bağlı araştırma altyapıları ..................................... 53
2.5. Bölüm Değerlendirmesi ................................................................................. 54
3. TÜRKİYE’DE BİLİM, TEKNOLOJİ VE YENİLİK SEKTÖRÜ VE
ARAŞTIRMA ALTYAPILARI ................................................................................. 58
3.1. Bilim, Teknoloji ve Yenilik Sektörünün Mevcut Durumu ............................. 58
3.2. Türkiye’de Bilim, Teknoloji ve Yenilik Sektörünün Organizasyonu ............ 63
3.2.1. Türkiye’de Bilim, Teknoloji ve Yenilik Sektörünün Kurumsal
Organizasyonu.................................................................................................... 63
3.2.2. Türkiye’de Bilim, Teknoloji ve Yenilik Sektörünün Fonksiyonel
Organizasyonu.................................................................................................... 67
3.2.2.1. Teknoloji geliştirme bölgeleri ........................................................... 67
vi
vi
Sayfa No
3.2.2.2. Özel sektör Ar-Ge ve tasarım merkezleri.......................................... 68
3.2.2.3. Teknoloji transfer ofisleri .................................................................. 70
3.2.2.4. Araştırma altyapıları.......................................................................... 71
3.3. Türkiye’de Araştırma Altyapıları ................................................................... 71
3.3.1. Tanım ve Mevcut Durum ......................................................................... 71
3.3.1.1. Tanım ................................................................................................ 71
3.3.1.2. Türkiye’de Araştırma Altyapılarının Kalkınma Planlarındaki
Yeri ve Yürütülen Çalışmalar ........................................................................ 73
3.3.1.2.1. Dokuzuncu Kalkınma Planı Dönemi .......................................... 74
3.3.1.2.2. Onuncu Kalkınma Planı Dönemi ............................................... 75
3.3.1.3. Araştırma Altyapılarının Mevcut Durumu ........................................ 76
3.3.2. 6550 Sayılı Kanun .................................................................................... 80
3.3.2.1. 6550 sayılı Kanun hakkında genel bilgi ............................................ 80
3.3.2.2. 6550 sayılı Kanunun getirdiği yenilikler........................................... 86
3.3.2.2.1 Yönetim .................................................................................... 86
3.3.2.2.2 İnsan kaynağı ............................................................................ 87
3.3.2.2.3 Finansman ................................................................................ 87
3.3.2.2.4 İşbirliği ..................................................................................... 88
3.3.2.2.5 İzleme-Değerlendirme-Performans .......................................... 88
3.3.2.3. 6550 Sayılı Kanun Kapsamında Yeterlik Alan Araştırma
Altyapıları ...................................................................................................... 91
3.3.2.3.1 Sabancı Üniversitesi Ulusal Nanoteknoloji Araştırma ve
Uygulama Merkezi ..................................................................................... 91
3.3.2.3.2 Orta Doğu Teknik Üniversitesi MikroElektroMekanik
Sistemler Araştırma ve Uygulama Merkezi ............................................... 92
3.3.2.3.3 Bilkent Üniversitesi Ulusal Nanoteknoloji Araştırma Merkezi 92
3.3.2.3.4 İzmir Biyotıp ve Genom Merkezi............................................. 93
3.3.2.4. 6550 sayılı Kanunun değerlendirilmesi ............................................ 94

vii
vii