anadolu'da artemis kültü

272 Pages·2008·3.15 MB·Turkish

T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ARKEOLOJİ (KLASİK ARKEOLOJİ)
ANABİLİM DALI

ANADOLU’DA ARTEMİS KÜLTÜ

Doktora Tezi

Yusuf Albayrak

Ankara-2008
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ARKEOLOJİ (KLASİK ARKEOLOJİ)
ANABİLİM DALI

ANADOLU’DA ARTEMİS KÜLTÜ

Doktora Tezi

Yusuf Albayrak

Tez Danışmanı

Doç. Dr. Seyhan Doruk

Ankara-2008
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ARKEOLOJİ (KLASİK ARKEOLOJİ)
ANABİLİM DALI

ANADOLU’DA ARTEMİS KÜLTÜ

Doktora Tezi

Tez Danışmanı: Doç. Dr. Seyhan Doruk

Tez Jürisi Üyeleri
Adı Soyadı İmzası

................................................................. .…………………………
…………………………………………. .…………………………
…………………………………………. .…………………………
………………………………………….. ...………………………...
………………………………………….. .…………………………
………………………………………….. ………………………….
ÖNSÖZ

İnsanlığın var olduğu günden itibaren insan hayatında önemli bir yere
sahip olan din, insanlar arasında kaynaştırıcı ve bütünleyici bir role sahip
olmuştur. Dinin yapısal özelliği, resmi ve kolektif tapınmanın ifadesi olan kült
aracılığıyla kendini göstermiştir. Adak, kurban ve yakarış gibi temel öğeler
içeren kült, kutsal güçlere karşı insanların kendisi ifade ettiği bir özellik
kazanmıştır. Prehistorik çağlara kadar uzanan kültürel gelişmelere sahne olan
Anadolu, İ. Ö. I. Binin başından itibaren özellikle batı ve güney kıyılarında
yoğun Yunan etkisi ile ekonomik, sosyal ve siyasi alanda gelişim göstermiştir.
Yerel unsurlar üzerine Yunan ve Doğu etkisi ile gelişen Anadolu’da din
alanında da değişikler görülmüştür. Yunan pantheonunda yer alan tanrılara
Anadolu’da tapınılmaya başlanılmıştır. Bu tanrılar içerisinde Antik Çağda
kökeni oldukça eskiye uzanan bir inanç geleneğine sahip, güç ve etki alanı
çeşitlilik gösteren, hemen hemen her yerde saygı duyulan Artemis oldukça
dikkate değer bir tanrıça olarak karşımıza çıkmaktadır.
“Anadolu’da Artemis Kültü” adı altında hazırlamış olduğum bu
çalışmamın amacı; arkeolojik bulgular ışığında tanrıçanın Anadolu’daki dinsel
yaşamda edinmiş olduğu yeri ve tapınım alanları saptanması yanında
tanrıçanın niteliklerini, işlevlerini, onuruna düzenlenen bayramları, görev alan
din personelini ve de sembollerini belirlemektir. Anadolu’da yerleşim yerleri
bazında yürütülen çalışmanın temel kaynakları doğrudan ve kesin veriler
sunmaları açısından önemli olan yazıtlar ve sikkeler oluşturmaktadır. Ayrıca
I
heykel, figürin, adak malzemesi ya da yapı kalıntısı gibi arkeolojik
malzemelerle de desteklenmiştir.
Çalışmamda I. Bölüm “Giriş” kısmını oluşturmaktadır. Bu kısımda
antikçağda dinin nasıl ortaya çıktığı kısaca ifade edildikten sonra Anadolu’da
din olgusuna değinilmiştir.
II. Bölümde, Artemis’in adı ve etimolojisine değinilmiştir.
III. Bölümde, Anadolu’da ve Anadolu dışında Artemis’in kült
merkezleri ve almış olduğu epithetler tespit edilmiştir. Böylece Anadolu
dışında Artemis’e hangi epitler altında tapınıldığı, bu epithlerin Anadolu’da da
ortaya çıkıp çıkmadığının kolayca ayrıştırılması sağlanmıştır.
IV. Bölümde, Anadolu’da Artemis’e ait kült merkezlerinin saptanması
ile birlikte her kentte ortaya çıkan karakteri, yaşamsal gerçekler ile dinsel
yapılanma arasındaki ilişki dikkate alınarak nedensellik ilişkisi içerisinde
belirlenmeye ve değerlendirilmeye çalışılmıştır. Tanrıçanın her kentteki
kimliği irdelenerek başta epigrafik olmak üzere nümizmatik veriler üzerinde
durulmuştur. Tanrıçanın betimlemelerine yer verilen sikkeler ve sanat
yapıtlarında görüntülenen sembolleri ile yazıtlarda geçen epitetleri, Artemis’in
özelliklerini yansıtan en önemli veriler olarak kabul edilmiştir. Bunların yanı
sıra, tanrıçanın kimliğinde taşıdığı özellikleri desteklemek ve güçlendirmek
amacıyla tapınım gördüğü kentte ele geçen arkeolojik bulgularla
karşılaştırmalı bir yöntem izlenmeye çalışılmıştır.
II
V. Bölüm yani sonuç bölümünde ise IV. Bölümde yapılan ayrıntılı
açıklamalara ve ulaşılan sonuçlara yer verilmiştir.
Yukarıda belirttiğim beş ana bölümden oluşan, epigrafik, nümizmatik
ve arkeolojik kaynaklara dayalı olarak yürütülen, bu çalışmada Artemis
kültüne ilişkin geçen yer ve kişi adaları ile epitetlerin yazımlarında, terimlerin
eski Yunanca ve Latince asıllarının kullanımı esas alınmıştır.
Antik çağda Anadolu’da Artemis kültünün varlığını saptamak ve
tanrıçanın karakterini değerlendirmek amacı ile yapılan bu çalışmaya değerli
katkı ve yardımlarını esirgemeyen tez danışmanım Doç. Dr. Seyhan
DORUK’a, yüksek lisans ve doktora eğitimimde her zaman yanımda olan
hocam, Prof. Dr. Coşkun ÖZGÜNEL’e, Araştırma Görevlisi Dr. Erhan
Öztepe’ye, Araştırma Görevlisi A. Kadir Binici’ye sonsuz teşekkürlerimi
sunarım.
III
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ……………………………………………………………………… I
İÇİNDEKİLER………………………...……………………………........... IV
GİRİŞ…………………………………………………………...................... IX
I- ARTEMİS’İN ADI VE ETİMOLOJİSİ………………….…..………... 1
II- ARTEMİS’İN EPİTHET VE KÜLTLERİ…………..……………….. 4
1. Artemis Agrotera (’Αγροτέρα)………….………………................... 4
2. Artemis Alpheiousa (’Αλφειουσα).………………………….…….... 5
3. Artemis Anaitis (’Αναίτίς)………………………………….……....... 6
4. Artemis Aristoboule (’Αριστοβούλη)……………………..…..…...... 7
5. Aspalos-Artemis Akraia (’Ασπαλος – ’Ακραία)………………..…... 8
6.Artemis Astias (’Aστίας)……………….……….………...………...... 9
7. Artemis Astrateia (’Аστρατεία)……………….………………...….. 10
8. Artemis Bendis (Βενδίς)……………………………….…………...... 11
9. Artemis Boulaia 12
(Βουλαία)……………………….…...….………….
10. Artemis Bûlêphoros Skiris (Βουληφόρος Σκιρίς)……..………….. 12
11. Artemis Brauronia (Βραυρωνία)…………..………………………. 13
12. Artemis Chitone (Ξιτ⊕νη)………………………..…………….….. 14
13. Artemis Daphnia (Δαφναία)…………………....………….………. 15
14. Artemis Eileithyia (Είλεθυια)……………………….……………... 15
15. Artemis Elaphebolos (‘Еλαφηβόλος)……….….……….………….. 16
16. Artemis Ephesia (’Εφεσία)………………….....………………….... 17
17. Artemis Eukleia (Εΰκλεια)…………………………….....……….... 18
18. Artemis Eurynome (Εύρυνόμη)……………………...…..……….... 19
19. Artemis Hemera – Hemeresia (’Ημέρα- ‘Ημερασία)……...…..….. 20
20. Artemis Hegemone (Ηγεμόνη)………………..……..……………... 21
21. Artemis Hymnia 21
(Ηψμνια)…………………………..………………
IV
22. Artemis Iakynthotropos (‘Іακυνθοτρόφος)………………...…....... 22
23. Artemis İocheaira 23
(Ιοξϒαιρα)…………………………...……….....
24. Artemis Karyatis (Καρυάτις)…………...…..……………………… 23
25. Artemis Kelbessis 24
(Κϒλβεσσιω)………………………………….......
26.Artemis Kindyas 25
(Κινδψασ)…………………………..……………..
27. Artemis Klaria (Κλαρία)……………………...……………………. 25
28. Artemis Knakalesia-Knakeatis (Κνακαλεσια−Κνακεατισ)…….. 26
29. Artemis Koraza veya Koranza (Кώραζα - Кώρανζα)…………….. 27
30. Artemis Korythalia (Κορυθαλία)……….………….……………… 28
31. Artemis Kourotrophos (Κουροτρόφος)…………..……………….. 28
32. Artemis Kynegetis (Κυνηγέτι)………………………….……….…. 29
32. Artemis Laphria (Λαφρία)……………………….………..……….. 30
32. Artemis Leukiane (Λευκιανή)…………….……………..…………. 31
35. Artemis Leukophryne (λευκοφρυηνή)………………..…………… 32
36. Artemis Limnatis (Λιμνάτις)………………………..……………… 32
37. Artemis Lochia (Λοχεία)…………………………….……………... 33
38.Artemis Lyaia (Λψαια)……………………………………………… 35
39. Artemis Lykiea (Λυκεία)…………………………..……………….. 35
40. Artemis Lysizonos (Λυσίζϖνοω)…………………………..………. 36
41. Artemis Mounychia (Μουνιχία)………………………...…..……… 37
42. Artemis Mysia (Μυσία)…………………...…………..……………. 38
43. Artemis Nana-Nanaia 38
(Νανα−Νανα⎬α)…………..………………..
44. Artemis Oinatis (Οìνωάτις)……………………………..………….. 39
45. Artemis Oraia (Οραια)…………………………………………….. 39
46. Artemis Orthia ( Ορψία )………………………………..……...….. 40
V
47. Artemis Panamara ( Πανάμαρα )………..…………………..…… 42
48. Artemis Peldekeitis (Πελδεκείτις)…………………………………. 43
49. Artemis Pergaia (Περγαìα)………………………….……………… 43
50. Artemis Perasia (Περασία)…………………………………….....… 44
51. Artemis Philoparthenos 45
(Φιλοπαρψϒνοω)……………...……..…...
52. Artemis Phosphoros (Φϖσφ〉ροω)………………...……..………... 46
53. Artemis Potnia Theron (Ψϒρϖν)………………...…………..…….. 46
54. Artemis Pythié (Πυθìα)……………………..……..………………... 48
55. Artemis Soteira (Σώτειρα)………………………………..…..…..... 48
56. Artemis Stymphalia (Στυμφαλìα)……………………..……..…….. 49
57. Artemis Tauropolos (Ταυροπόλος)………………………………… 50
58. Artemis Throsia (Τηροσια)………………………………………... 51
59. Artemis Triclaira (Τρικλαρìα)……………………………..…...….. 52
60. Artemis’in diğer epithet ve kültleri………………………………... 53
III- ANADOLU’DA ARTEMİS KÜLTÜ………………..……….………. 56
III- 1. KARİA’DA ARTEMİS ………………………………...………….. 56
Amyzon………………….………………………………………………. 57
Bargylia-Kindya………………………...………………...…...………... 58
Haydae/Hyda……………...………………………...…………...……… 61
Gergakome…………...…………………...………………...…………… 61
Halikarnasos……………..……………………………………………… 63
Hyllarima…………...………...………………………………………..... 64
İasos……………………...………...…………………………………….. 65
Kaunos……...…..…………………………………………...................... 68
Kidramos…………...…..…………………………………...................... 69
Knidos………...…..…………………………………………….……….. 71
Mylasa…...…...……………………………………………..…………… 73
Myndos………………......…………………………………..................... 74
VI
Olymos………………………...………..…………………...................... 75
Stratonikeia…………………...……………..……………..…………… 76
Alabanda…………………...………...………………………………..… 81
Antiokheia………………………..…………………………………….... 82
Apollonia Salbakos………………………...………………….………… 83
Aphrodisias……………………..…………………………..…………… 83
Attuda………………………..…………………………….….................. 84
Bargasa…………….………………….…………………………………. 85
Euhippa………..……………………....…………………….................... 86
Herakleia Salbakos……………………..…...……………..…………… 87
Neapolis………………...………...………………………….................... 88
Nysa…………...………...……………………………………………….. 88
Tabai……………………..………………………………………………. 89
Trallies……………….………………………………………………….. 90
2. İONİA’DA ARTEMİS……………………………..…..………………... 92
Didyma………...…………...……………………………………………. 92
Ephesos……………………..…………………………….…………….... 96
Erythrai……………………..……………………………………..…...... 104
Klaros…………………………...……………………...……................... 105
Milet……………………………..………….…………………………… 107
Magnesia ad Meandrum……………………..………………………… 108
Metropolis……………………...………………………………………... 112
3. LYDİA’DA ARTEMİS…………………..…………………………........ 113
Hypaipa…………………...……………………………………………... 113
Hierokaisareia……………...…………...……………………….……… 115
Philadelphia………………......…………………………………………. 116
Sardes………...…………………...…………………………................... 117
4. PİSİDİA’DA ARTEMİS…………………….……..…………………… 121
Andeda……...………………...…………………………………………. 121
VII