Amsterdam et RC Maagdenhui: isabeth-gesticht

308 Pages·2010·50.86 MB·Dutch

De Monumenten van Geschiedenis en Kunst
Amsterdam et R.C. Maagdenhui:
Amsterdam
isabeth-gesticht
Elke minnaar van Amsterdam kent het een museum door de opeenhoping van
Maagdenhuis, dat nu al bijna twee kunstvoorwerpen, die in de loop der
eeuwen lang als een ongenaakbare burcht tijden waren geschonken. Dit kunstbezit
het stadsbeeld aan het Spui beheerst. Dit is thans over het hele land verspreid, op
rooms-katholieke meisjesweeshuis werd papier kon het hier nog eenmaal worden
in 1954 veranderd in een bankgebouw, samengevoegd.
sinds 1961 is het de zetel van de adminis Toen in 1785 het tegenwoordige Maag
trate der universiteit van Amsterdam. denhuis werd opgetrokken, was dit het
Ondanks deze veranderingen, die het kostbaarste particuliere gesticht van
gebouw dichter bij het alledaagse leven Amsterdam. Het had twee eeuwen ge-
brachten, is er een sfeer van geheim- vergd om zover te komen. De instelling
zinnigheid om het grote huis blijven die sinds 1570 de zorg voor ouderloze
hangen. Wie hebben het gebouwd, wie meisjes droeg had door giften en legaten
woonden er en hoe was het leven binnen een groot kapitaal vergaard en een groot
de muren van het trotse huis? Wij vinden huizenbezit verkregen. Het nieuwe Maag
op deze vragen geen antwoord meer denhuis kon echter worden gebouwd uit
wanneer we het Maagdenhuis nu binnen- schenkingen, het kapitaal werd gespaard
gaan, doch wel wanneer we een lange om het leven in het huis mogelijk te
speurtocht door het archief ondernemen. maken. In de Franse tijd echter werd het
Het gebouw was niet alleen een weeshuis, kapitaal tot een derde van de waarde
er was 00k een rooms-katholieke kerk in teruggebracht waardoor er in het deftige
gevestigd, die diende voor de gelovigen uit huis grote armoede heerste. Doordat men
de omgeving. Deze kerk was naar de de toen aangeleerde soberheid nog een
maatstaven van die tijd groot en monu- eeuw lang na de Franse tijd volhield, kon
mentaal van opzet, maar de gelovigen het vermogen zo aangroeien dat het
moesten een hoge houten spiltrap beklim- Maagdenhuis op een bankiershuis begon
men om er te komen. Bij de kerk behoor- te lijken. De regenten besloten een
de een ruime pastorie, die een tijdlang nieuw gesticht op te richten. Dit was het
bewoond werd door de hoogste gezags- St. Elisabeth-gesticht aan de Mauritskade,
drager van de rooms-katholieke kerk in dat in 1887 werd gebouwd, en bestemd
Holland en Zeeland. was voor de verpleging van ongeneeslijk
Het leven in het weeshuis kende een grote zieken. Hierin werden ook de invalide
bedrijvigheid. Wintervoorraden van weesmeisjes uit het Maagdenhuis onder-
brandstof en voedsel vergden veel plaats. gebracht, die vroeger hun leven lang in
Het huis bezat een eigen bakkerij en het Maagdenhuis verzorgd werden. Dit
wasserij, het weeshuis had zijn eigen St. Elisabeth-gesticht was een voor zijn
school. Ook waren er grote naaikamers tijd zeer moderne instelling. Na de tweede
waar de oudere meisjes het grootste deel wereldoorlog kwamen er steeds minder
van de dag doorbrachten en geld voor het weeskinderen. Het Maagdenhuis en het
huis verdienden. Toen na 1850 de leiding St. Elisabeth-gesticht werden verkocht en
door nonnen was overgenomen ging het de nog bestaande 'Stichting Het Maagden
huis meer en meer op een klooster lijken. huis' legde zich toe op de financiering van
Enkele ruimten droegen het karakter van ander sociaal werk.
4
A'. •; ir • -Hi
v:,- ^
• r- « ^ _ / .-, _| I? | # >||A % % kS ^ S ft S; t: E": g
Ss sS
Qf* C l ip ^1^^4=1^
^ ^ ^ 4 , ! ^ , ! ^^
KlUtSt
US AiOMiMSMSfi VGfl U€SCili6u6MS 812

DE NEDERLANDSE
MONUMENTEN
VAN GESCHIEDENIS EN KUNST
De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst
GEÏLLUSTREERDE BESCHRIJVING
UITGEGEVEN VANWEGE DE RIJKSCOMMISSIE
VOOR DE MONUMENTENBESCHRIJVING
DE PROVINCIE NOORDHOLLAND
DE GEMEENTE AMSTERDAM
DEEL II
RIJKSDIENST VOOR DE MONUMENTENZORG, ZEIST
Amsterdam
Het R.C. Maagdenhuis,
het huizenbezit van deze instelling en het
St. Elisabeth-gesticht
DOOR IR. R. MEISCHKE
Archiefonderzoek door
mej. E. B. M. Lottman
Afbeeldingen naar tekeningen van
mevrouw R. Royaards-ten Holt en
J. J. Jehee
Foto's door G. Dukker en anderen
diii STAATSUITGEVERIJ, 'S-GRAVENHAGE 1980
0 Staatsuitgeverij, 's-Gravenhage 1980.
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd door middel van druk, fotocopie, microfilm of
op welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
No part of this book may be reproduced by print, photoprint, microfilm or any other means
without written permission of the publisher.
Ontwerp: Staatsdrukkerij (Ton van Riel), 's-Gravenhage
Typografische begeleiding, ontwerp band en stofomslag: Staatsdrukkerij (K. F. Treebus),
's-Gravenhage
Lettertype: Times New Roman
Zetwerk: Joh. Enschedé & Zn., Haarlem
Litho's: Chemez, Haarlem
Druk: Staatsdrukkerij, 's-Gravenhage
Bindwerk: Paardekooper Boekbinders B. v., Amsterdam
ISBN 90 12 01365 8
v
Voorbericht
Het tweede deel van de Geïllustreerde Beschrijving van de Monumenten van
Geschiedenis en Kunst in de gemeente Amsterdam is gewijd aan het R.C. Maagdenhuis
en het door deze instelling opgerichte St.Elisabeth-gesticht. Aanvankelijk was het
de bedoeling in dit tweede deel de vier oudste Rooms-katholieke gestichten van lief-
dadigheid te behandelen met hun filiaal-stichtingen. Dit zijn het R.C. Maagdenhuis met
het St. Elisabeth-gesticht, het R.C. Jongensweeshuis, het R.C. Oude-armenkantoor
met het St. Jacobsgesticht en het R.K. Gesticht van Liefdadigheid. De omvang van het
materiaal, de wijze van bewerken noopten ertoe de stof in drie delen onder te brengen,
welke delen kort na elkaar zullen verschijnen.
Bij de bewerking is een ruim gebruik gemaakt van de archieven van de bovengenoemde
instellingen. Het doel daarbij was om een gedetailleerd beeld te krijgen van het dage-
lijks leven binnen de muren van deze gestichten en daardoor de indeling van de
gebouwen beter te begrijpen.
Niet alleen aan de gebouwen waarin de instellingen gehuisvest waren, werd aandacht
besteed, ook de huizen die zij elders in de stad bezaten werden in de beschouwing
betrokken. Hierdoor werd een inzicht verkregen in de totale omvang van de bouw-
activiteit van deze gestichten. Er zijn weinig administraties bewaard gebleven waarin
het beheer van een groot huizenbezit over lange termijn vastligt. Uit de boekhouding
van het Maagdenhuis konden gegevens over de geschiedenis van het Amsterdamse
woonhuis worden geput en ook een beeld worden verkregen over een belangrijk onder-
werp als de ontwikkeling van de prijzen van de huizen.
Bij deze studie over het R.C. Maagdenhuis en het St. Elisabeth-gesticht, bleken
over het bouwen van beide gestichten veel gegevens beschikbaar te zijn, waardoor de
verschillen in bouwwijze en bouwkosten over een tijdsverschil van honderd jaar
vergeleken ko' nden worden.
Er waren twee factoren van bijzondere aard die hun stempel drukten op de beschrijving
van het Maagdenhuis; namelijk het grote aantal bouwtekeningen dat van het gebouw
bewaard is gebleven èn de omvangrijke inventaris van dit gesticht.
De tekeningen die Abraham van der Hart voor het thans nog bestaande gebouw aan
het Spui maakte waren, sinds de ontruiming van het gesticht in 1953, onvindbaar. Zij
konden thans worden opgespoord, waardoor het mogelijk werd een volledige bouw-
geschiedenis van dit voor zijn tijd zo belangrijke gebouw te schrijven.
De inventaris van het Maagdenhuis is sinds 1953 over veel plaatsen verspreid. Het
grootste deel ervan bleef eigendom van de stichting het R.C. Maagdenhuis, die
verscheidene zaken in bruikleen aan musea en instellingen heeft afgestaan. Thans is
gepoogd deze verspreide inventaris, althans in beeld, nog eenmaal samen te voegen.
Daarbij is veel aandacht besteed aan de vraag waar deze inventarisstukken zich in het
huis bevonden en op welke wijze zij in het bezit van het gesticht gekomen zijn. Aan-
gezien de meeste stukken door schenkingen zijn verkregen, gaf het archief op dit punt
weinig informatie.
Bij de samenstelling van dit boek hebben velen hulp geboden. Buitengewoon groot was
het aandeel van mevrouw J. A. A. van der Aa-Vogelaar, regentes van het Maagdenhuis
sinds 1952. Zij was betrokken bij de ontruiming van het huis en legde daarbij grote
zorgvuldigheid aan de dag voor de inventaris. Later slaagde zij erin voor veel stukken