Ammiani Marcellini Rerum gestarum libri qui supersunt: Vol. I. Libri XIV - XXV

432 Pages·1999·21.792 MB·German

by  Wolfgang Seyfarth (editor), L. Jacob-Karau (editor), I. Ulmann (editor)

B I B L I O T H E CA
SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM
T E V B N E R I A NA
A M M I A NI M A R C E L L I NI
RERVM GESTARVM
LIBRI QVI SVPERSVNT
EDIDIT
WOLFGANG SEYFARTH
ADIVVANTIBVS
LISELOTTE JACOB-KARAU ET ILSE ULMANN
VOL. I
LIBRI XIV-XXV
£
STVTGARDIAE ET LIPSIAE
IN AEDIBVS B. G. TEVBNERI MIM
Die Deutsche Bibliothek - CIP-Einheitsaufnahme
Ammianui <MarcelHnut>:
[Remm geetarum libri qui supenunt]
Ammiani Marcellini remm geetarum libri qui lupcniml /
ed. Wolfgang Seyfaith. Adiuvantibus Liselotte Jacob-Karau et Ilse Ulmann. -
Stutgardiae ; Lipsiae : Teubner
(Bibliotheca scriptonim Graeconim et Romanorum Teubneriana)
Einheitmacht: Res gestae
Vol. 1, Libri XIV-XXV. - Ed. stereotype ed. 1 (1978). - 1999
ISBN 3-519-01976-0
Das Werk einschließlich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschätzt Jede Verwertung
außerhalb der engen Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist ohne Zustimmung des Verlages
unzulässig und strafbar. Das gilt besonders für Vervielfältigungen, Übersetzungen,
Mikroverfilmungen und die Einspeicherung und Verarbeitung in elektronischen Systemen.
Ο 1999 Β. G. Teubner Stuttgart und Leipzig
Printed in Germany
Druck und Bindung; Dnickhaus „Thomas Müntzer" GmbH, 99947 Bad Langensalza
PRAEFATIO
Carolus U. Clark cum splendidissimam editionem Rerum Gestarum
ab Ammiano Marcellino compositarum elaboraret1), promisit se huius
opens omnes codices post codicem Υ Romam translatum scriptos in
praefatione tomi alterius eiusdem editionis esse deecripturum. quod
ei non contigit, neque mihi opus est talem descriptionem proferre, cum
his codicibus nulla insit auctoritas. omnes enim eidem codices recen-
tiores saeculo quinto decimo transcripti sunt neque oorrectores eorum
alium codicem ac codicem Y ut testem adhibuerunt atque omnes opi-
niones uirorum doctissimorum, qui putabant codice Y uetustiorem tra-
ditionem textus posse indagari, non nisi errores aestimandae sunt.
Quo modo autem opus historicum Ammiani Marcellini inuestigatum
sit quoque modo eiusdem uerba usque ad nostra saecula tradita sint
aut recte conseruata aut deprauata uel correcta, exposkione accura-
tissima persequar; nam de uita Ammiani Marcellini disputare mihi
quoque non opus est, sed ut ipse Clarkius fecit, relego lectores ad uerba
Otto Seeckii, qui de hac re plene disseruit.2) nuper demum quaestio
orta est et tractata, cuius ordinis Ammianus Marcellinus fuerit8) atque
cuius factionis societatis Romanae ei fuerint, apud quos in urbe aeterna
libros Rerum Gestarum recitauerit4), quod Ammianum fecisse Liba-
nius, clarissimus ille orator Antiochensis, testatur.6)
1) Ammiani Marcellini Rerum Gestarum libri qui eupersunt recensuit rhyth-
miceque distinxit Carolus U. Clark adiuuantibus Ludouico Traube et Guilelmo
Heraeo, vol. I: libri XIV-XXV, Berolini 1910 (ed. alt. lucie ope expreesa 1963),
vol. II pars I: libri XXVI-XXXI, Berolini 1916 (ed. alt. 1963).
2) RE (Pauly-Wissowa) I (1894) s. v. Ammianus Marcellinus 1846, 34 -
1852, 62.
3) Cf. A. Demandt, Gnomon 47, 1975, 272.
4) Cf. A. Cameron, The Roman Friends of Ammianus, JRS 54, 1964, 15-28;
W. Seyfarth, Vom Geschichtsschreiber und seinem Publikum im spätantiken
Rom, Wiss. Ztschr. der Univ. Rostock 18,1969, Gesellsch.- u. sprachwies. Reihe
Heft 4/5, Teil II, 449—455; Ammianus Marcellinus, Römische Geschichte, latei-
nisch und deutsch und mit einem Kommentar versehen von W. Seyfarth, I,
Berlin 1968, 9sqq.
5) Libanius ep. 983.
V
PRAEFATIO
DE CODICIBVS OPERIS AMMIANI MARCELLINI
Ioannes Franciscus Poggius Bracciolini Florentinus Ammianum
Marcellinum Latinis musis restituit, ut ipse de se praedicat, „cum il-
ium eruissem e bibliotecis, ne dicam ergastulis Germanorum".1) aetas
illius concilii, quod annis 1414 — 1418 Constantiae habebatur, a uiro
quodam doctissimo nostri saeculi „die heroische Epoche der Hand-
schriften-Entdeckungen" appellata est, ac Poggius ipse cognomen
„der Heros unter den Entdeckern der antiken Kodizes" accepit.2)
tunc, annis inter abdicationem Iohannis XXIII. et electionem Marti-
ni V. papae lapsis Poggius, qui secretarius apostolicus illi concilio
intererat, quattuor itinera faciebat3), quibus et nonnulla alia monaste-
ria adiit et bis monasterium Sancti Galli uisitauit. in epistula Guarino
Veronensi scripta Poggius narrat:
Itaque nonnulli animi laxandi, et simul perquirendorum librorum, quorum
magnue numerus esse dicebatur, gratia eo perreximus. Ibi inter confertissimam
librorum copiam quos longum esset recensere, Quintilianum comperimus adhuc
saluum et incolumem, plenum tarnen situ, et puluere squalentem. Erant enim
non in Bibliotheca illi libri, ut eorum dignitas postulabat, sed in teterrimo
quodam, et obscuro carcere, fundo scilicet unius turris, quo ne capitalis quidem
rei damnati retruderentur. Atqui ego pro certo existimo, si essent, qui haec
barbarorum ergastula, quibus hos detinent viros, rimarentur, ac recognoscerent
more majorum, similem fortunam experturos in multie, de quibus jam est con-
clamatum.4)
Poggius cum iterum monasterium Sancti Galli adiret, opus histori-
cum Ammiani Marcellini repperit: codex, quo hoc opue continetur, in
monasterio Fuldensi descriptus erat, sed nescimus, utrum Poggius
ipse usque ad hoc monasterium peruenerit an abbas Fuldensis codicem
Constantiam transportauerit, neque negari potest Poggium fortasse
aut ui aut dolo codicem arripuisse.5)
Postea hic codex Fuldensis in bibliothecam cardinalis de Colonna
translatus est atque nostris temporibus Romae in bibliotheca Vaticana
1) Poggii Epistolae ... editas collegit et emendauit ... notisque illustrauit Eq.
Thomas de Toneliis J. C., Florentiae 1832 (Ristampa anastatica 1963), IX 32:
Poggius insigni uiro Francisco Arretino Iurisconsulto, anni 1448/1449.
2) H. Rüdiger, Die Wiederentdeckung der antiken Literatur im Zeitalter der
Renaissance, in: Geschichte der Textüberlieferung der antiken und mittelalter-
lichen Literatur, Zürich 1961, 511-580, impr. 540; 520.
3) Ibidem 540.
4) Poggii Epistolae I 5 (Constantiae XVIII. Kalendas lanuarias anno Christi
1417).
5) Rüdiger 1.1.
VI
PRAEFATIO
Apostolica conseruatur (Y = cod. membr. s. IX Fuldensis, Vaticanus
latinus 1873). Poggius ipse in epistula ilia Francisco Arretino scripta
dicit:
Cardinalis de Columna habet eum codicem, quem portavi litteris antiquis, sed
ita mendosum, ut nil corruptius esse possit. Nicolaus Nicolus ilium manu sua
transcripsit in chartis papyri; is est in biblioteca Cosmi.1)
Id quod Poggius de codice Fuldensi iudicat, uerum atque certum
esse constat, codicem autem Martino V. papae misit, qui Nicolao
Niccoli eum transcribere permisit2), et „die VI. Novembris 1423"
Poggius „Nicolao suo dulcissimo" epistulam scripsit, in qua legimus
haec:
Gratum est mihi te absolvisse Marcellinum, idque gratius si librum ad me
miseris; reddam enim egomet Pontifici.3)
quod opus Nicolaus Niccoli scriptura pulcherrima conf ecit et hie codex
Florentiae in bibliotheca Marciana conseruatur (F — Florentinus Mar-
cianus I V 43 chartaceus, cm 27 χ 19, ff. 245, lin. 28/30.)*)
Codex autem Fuldensis unde descriptus sit, per diuturna tempora
ignotum fuit et Clarkius in editione sua eum et codicem Hersfeldensem
ex uno eodemque archetypo deriuatos esse affirmat. quam sententiam
falsam et Fuldensem ex codice Hersfeldensi transcriptum esse uir
doctissimus aetatis nostrae R. P. Robinson demonstrauit.8) qualis iste
codex Hersfeldensis sit, nunc est quaerendum.
Poggius in monasterio Hersfeldensi uetustum codicem Ammiani
Marcellini conseruari suspicabatur et diu operam dabat, ut eum possi-
deret, quod ipse in epistula „Nicolao suo" XVIII. Kal. Octobres 1426
scripta confitetur:
... dedi operam, ut habeam inventarium cujusdam vetustissimi Monasterii
in Germania, ubi est ingens librorum copia.®)
Monachus quidam Hersfeldensis illud inventarium Romam attulit
idque Poggius quaerebat „cum summa cura", sed cum id obtinuisset,
intellexit „inuentarium plenum verbis, re vacuum esse"7), cum eodem
1) Poggii Epistolae IX 32 p. 375. „Cosmi" — id eat: Cosimo de Medici
(1389-1464).
2) W. Shepherd, The Life of Poggio Bracciolini, Liverpool 1802, 109a.
3) Poggii Epistolae II 7 (Romae). „librum" — id est: codicem Fuldensem.
4) W. Shepherd 1.1.
5) R. P. Robineon, The Hersfeldensis and the Fuldensis of Ammianus Mar-
cellinus, The Univ. of Missouri Studies vol. XI, 1936, 118-140.
6) Poggii Epistolae III 1 (Romae).
7) Ibidem III 12 (Romae XVI. Kal. Iunii 1427).
Vll
PRAEFATIO
monacho Poggius de libris quibusdam comparandis agebat et Nicolao
scripsit:
Hie monachus eget pecunia: ingressus sum sermonem subveniendi sibi, dum-
modo Ammianus Marcellinus, prima Decas Titi Livii, et unum volumen Oratio-
num Tullii... et nonnulla alia opera... dentur mihi pro his pecuniis.1)
anno autem secuto Nicolaum certiorem fecit:
Monachus Hersfeldensis venit absque libro; multumque est a me increpatus
ob earn causam: asseveravit se cito rediturum, nam litigat nomine Monasterii,
et portaturum librum. Rogavit me multa: dixi me nil facturum, nisi librum
haberemus; ideo spero et ilium nos habituros, quia eget favore nostro.2)
Constat Poggium codicem Hersfeldensem Ammiani Marcellini neque
accepisse neque umquam uidisse, quod ualde dolendum est. uno autem
saeculo post demum abbas Hersfeldensis Sigismundo Gelenio, quem
Erasmus Roterodamus „uirum utriusque linguae non vulgariter doc-
tum probaeque fidei" appellat3), hunc codicem uetustum tradidit, ut
eo uteretur in editione sua conficienda.4) qui codex post editionem Ge-
lenii absolutam periit, sed sex folia eius saeculo undeuicesimo casu
reperta nunc in archiuo Marburgensi conseruantur.5) quae fragmenta
littera Μ significantur iisque intellegendum est et codicem Hersfel-
densem litteris minusculis uetustioribus scriptum fuisse, cum codex
Fuldensis litteris minusculis recentioris aetatis, scil. Caroli Magni, pul-
cherrimis confectus sit, et unam lineam codicis Hersfeldensis circiter
46 litteras et unam paginam 24 lineas continuisse.6) sunt autem ambo
codices, seil. Υ et Μ, membranei neque neglegendum est codicem Ful-
densem ex Hersfeldensi accuratissime descriptum esse, quem laborem
complures monachi absoluerunt non omnes pari arte insignes. post
operam perfectam alius monachus (Ym2 = corrector eiusdem tem-
poris) codicem cum exemplari illo uetusto contulit correctionesque
multas inseruit partim in ipso contextu, partim in marginibus pagina-
rum. plus quam quinquaginta lineas codicis Hersfeldensis a scribis co-
1) Ibidem p. 208.
2) Poggii Epistolae III 29 p. 268 (Romae XXVI. Februarii 1428). haec
epistula re uera anno 1429 scripta est (cf. 1.1. adn. 2).
3) Opus Epistolarum Des. Erasmi Roterodami denuo recognitum et auctum
per P.S.Allan, Oxonii 1906-1947, vol. VI, nr. 1702 (30.4. 1526): Erasmus
Virgilio Polydoro.
4) De hac re uide infra p. XII.
5) Ammiani Marcellini fragmenta Marburgensia edidit H. Nissen, Berlin
1876.
6) Cf. Robinson 1.1. 138.
VIII
PRAEFATIO
dicis Fuldensis neglectas corrector ille in marginibus (marg.) addidit
atque ipse alias lineas in hoc codice praeteritas oblitus est.1)
Inueniuntur in codice Fuldensi etiam aliae correctiones, quae a com-
pluribus uiris doctis XV saeculi insertas esse constat quaeque omnes
uno eodemque signo significantur (Y m3). cum correctiones illae ueteres
(Ym2) ad exemplum codicis Hersfeldensis in contextum Fuldensis
insertae sint, correctiones, quas signo V τη 3 significamus, sine auctori-
tate codicis alicuius antiqui perfectae eaque de causa non aliter ac
emendationes aliorum uirorum doctissimorum posterioris aetatis
aestimandae sunt.
Quae cum ita sint, fundamentum cuiuslibet editionis Berum Gesta-
rum Ammiani Marcellini codex Fuldensis (Y) esse debet illis fragmen-
tis Marburgensibus suo loco adhibitis.
Omnes enim alii codices, qui nostris temporibus exstant, cum ex Ful-
densi transcripti sint, ueri testes non sunt habendi, inter quos etiam
codex chartaceus Ε (= Vat. lat. 2969), de quo uiri docti prioris aetatis
multa fabulabantur ut de teste antiquioris traditionis. quae non nisi
somnia esse et scribam codicis Ε Fuldensem codicem exscripsisse et
multie annotationibus coniecturae propriae affecisse egomet demon-
straui.2) perfecit autem opus suum hie scribaRomae anno 1445, quod
ipse testatur in fine codicis hac subscriptione:
Absolutue Rome die IUI. Iulii Anno incarnationis domini MCCCCXLVo8)
pontificatue domini Eugenii pp. IUI. Anno XV ex exemplari plane corruptissi-
mo:
Post quae uerba in eadem pagina codicis inuenitur etiam alia sub-
scriptio, quae est talis:
Die 4 Ianuarii 1451 discessi de florentia et veni Romam die XXIa dicti mensis.
Die VII februarii rome magna vis nivium cecidit, praeter rationem loci consue-
tam.
quae uerba ad Poggium pertinere uerisimile non est, cum Poggium
annis 1450 et 1451 plurimum Bomae moratum esse et die XX. Ianua-
rii 1451 Bomae epistulam scripsisse constat, ut ex epistulis eius
apparet4), neque constitui posse existimo, quae coniunctio inter Flo-
1) Cf. Robinson 1.1. et W. Seyfarth, Der Codex Fuldensis und der Codex Ε
des Ammianus Marcellinus, Abh. der Dt. Akad. der Wiss. zu Berlin, Kl. f.
Sprachen, Literatur und Kunst 1962 Nr. 2, Berlin 1962, 24sq.
2) W. Seyfarth 1.1.
3) Iulio mense anni 1445 Poggium Romae moratum esse apparet ex eius
epietula IX 5 („Roma die XXIV Iulii 1445").
4) Poggii Epistolae X 8-23, impr. X 15.
IX
PRAEFATIO
rentiam et Romam his uerbis exprimatur. nonnulla autem in hoc co-
dice inueniuntur indicia Poggium ipsum codicis Ε scribendi auctorem
fuisse uel fortasse eum scribae alicui dictauisse. neque enim ignoro
Poggium senescentem non iam ipsum codices antiquos manu propria
transcripsisse, sed opelibrarii usum esse, „nam coepit propter aetatem
ingravescere calamus", ut ipse scribit.1) imprimis multas eius codicis
annotationes in margine adscriptas nec non emendationes argutas ad
Poggium pertinere mihi persuasum est, quamquam hanc meam sen-
tentiam strictis argumentis confirmare non possum.
Codices Υ et Ε et fragmenta Marburgensia (M) lucis ope expressa nos
ipsi in edition e nostra conficienda contulimus atque L. Jacob-Karau
in bibliotheca Vaticana Apostolica Romae codices Υ et Ε inspiciebat,
non omnino contulit, sed nonnullos operis locos secundum eorum lec-
tiones corrigebat. quam ob rem administrationi huius bibliothecae
gratias agimus.
De ceteris codicibus uide conspectum codicum (p. XLIX).
Nunc ad editiones Rerum Gestarum Ammiani Marcellini ueniamus.
DE EDITIONIBVS OPERIS AMMIANEI
Editio princeps (S) ab Angelo Sabino Romae anno 1474 perfecta est
ex codice Reginensi chartaceo uel simili mutilo et deterrimo tarn
accurate descripta, ut lacunae etiam exemplaris exprimantur. quam
editionem Clarkius in apparatu critico editionis suae plane silentio
praeteriit, nos autem nonnullas eius lectiones in apparatu nostro anno-
tamus, dummodo in editiones posteriores influxerint.
Alteram Ammiani Marcellini editionem confecit Petrus Castellus
Bononiae anno 1517 (Β). de qua editione Henricus Valesius in prae-
fatione editionis suae hoc modo iudicat:
Hanc (seil, editionem Sabini) secuta est editio Bononiensis anno 1517, quam
curauit P. Castellus vir nec ingenio nec iudicio ullo praeditus. Ac nescius utrüm
etuporem hominis mirari magis, an audaciam atque impudentiam debeas. Nam
neque yllum codicem manuscriptum consuluit; et coniecturae adeö infeliciter
indulsit, vt monstra quaedam ac deliria in Marcellini libros intruserit. Denique
lacunae omnes quae in editione Romana fideliter expressae fuerant, ipse insertis
vocabulis expleuit, aut ita coire fecit, nullum vt vestigium lectoribus relinque-
retur. Itaque haec editio omnium ferfe errorum, qui in Marcellini libris occurrunt,
seminarium meritö dici potest.
quod iudicium Yalesii iustum atque meritum esse nemo negabit, qui
editionem Bononiensem examinauerit. multas autem lectiones a Petro
1) Ibidem VIII 2 („In Terra Nova die XVII. Septembris" anni 1438); cf.
VIII 15 anni 1440.
X