Ambargo Sonrası İran Ekonomik ve Ticari Etki Analizi Raporu

207 Pages·2016·22.43 MB·Turkish

Ambargo Sonrası
İran Ekonomik ve
Ticari Etki Analizi
Haziran 2016
İçindekiler
1 Yönetici Özeti 4 5.3 Enerji 87
2 GenelEkonomik Görünüm ve İş 11 5.4 Otomotiv 106
Yapma Ortamı
2.1 Makroekonomik bakış 12 5.5 Madencilik,değerli taş ve 118
mücevher
2.2 Yabancı yatırımlar için iş ortamı 18 5.6 Perakende 131
2.3 İran’ın karar alma mekanizmalarının 30 5.7 İnşaat ve altyapı 146
yatırımlar üzerindeki etkisi
5.8 İnşaat malzemeleri 154
3 İran Üzerindeki Mevcut 32
Uluslararası Yaptırımlarve
5.9 Makine 162
Etkileri
3.1 Yaptırımlardan önceki durum ve 33
mevcut durumun analizi 5.10 Tekstil 170
3.2 İran üzerindeki yaptırımların 35 5.11 Sağlık 176
kaldırılması sürecine genel bakış
5.12 Turizm 187
4 Yaptırımlar Sonrası Dönem ve 39
Global İş Dünyası Üzerindeki
Etkileri 6 Türkiye’nin İran Pazarındaki 196
Rekabetçiliğini Koruması ve
4.1 İran’ınkalkınma planı ve ekonomi 40
Yeni İş İmkânlarının
üzerindeki etkileri
Değerlendirilebilmesi İçin Temel
Yaklaşım
4.2 Beklenen Eğilimler 43
4.3 İran’ın seçilmiş ülkeler ile beklenen 59 6.1 İhracatçılara ve Yatırımcılara 197
ekonomik işbirlikleri Yönelik Öneriler
6.2 Kamu kuruluşlara yönelik öneriler 198
5 Sektörel Analizler 66
6.3 Diğer kuruluşlara yönelik öneriler 202
5.1 Petrol ve doğalgaz 67
Kaynakça 203
5.2 Petrokimya 79
Ambargo Sonrası İran Ekonomik ve Ticari Etki Analizi Projesi 2
Giriş
Çalışma Hakkında
Yönlendirme Komitesi
Bu çalışma Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK) ve Türkiye
Ebru Özdemir, LimakHolding (Komite Başkanı)
İhracatçılar Meclisi (TİM) ortaklığı ile KPMG Türkiye
Adnan Nas, KPMG
Yönetim Danışmanlığı tarafından hayata geçirilmiş olup Ayhan Güner, Mücevher İhracatçıları Birliği Başkanı
İran’da ambargo sonrası dönemin ekonomik etkilerine Cemal Şengel, Doğu Anadolu İhracatçılar Birliği Başkanı
yoğunlaşmaktadır. Bu etkiler; Türkiye-İran ticaretini Batu Aksoy, Turcas
oluşturan ana sektörler, yatırım fırsatları ve geleceğe dönük Bilgin Aygül, İran İş Konseyi Başkanı
olası senaryolar üzerinden analiz edilmiştir. Hayati Öztürk, Petkim
İlkay Dalkılıç, İş Yatırım
Kaveh Taghizadeh, KPMG
Murat Büyükerk, Arçelik
NatanYakuppur, Uğurteks
Necmettin Öztürk, Dizayn Makine
Osman Aksoy, Hayat Holding
Gökhan Kalaylı, Turcas
Reşit Yıldız, LimakPort
Proje Ofisi
Teşekkürler Barış Sazak
Strateji ve İş Geliştirme Müşavirliği
Bu çalışma süresince birebir görüşme ve toplantılarda ilgili
Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu
başlıklarda paylaştıkları deneyim ve bilgileriyle, sağladıkları
Tel: [phone] | Mail: [email protected]
değerli katkılarından ötürü Proje Yönlendirme Kurulu
üyelerimize, Sn. Ahmet Musul (Ekol), Sn. Barış Elçi
Mustafa Oğuz
(Yıldırım Holding), Sn. Bilge Turcan (Dedeman), Sn. Cenk
Strateji ve İş Geliştirme Müşavirliği
Pala (Eon), Sn. Ekrem Utku (BMD), Sn. Emre Erdem
Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu
(Turkcell), Sn. Emre Seval (Anadolu Grubu), Fatih Şener
Tel: [phone] | Mail: [email protected]
(UND), Sn. Oral Bozkurt (Arçelik), Sn. Hakan Atilla
(Halkbank), Sn. Can Ünalan(Ünlü&Co) İhsan Çağlayangil
Suzan Cailliau
(MLord), Sn. İrfan Güvendi (Gübretaş), Sn. Kadri Özgüneş
Ortadoğu ve Körfez İş Konseyleri
(Sabancı Holding), Sn. Osman Sever (OSD), Sn. Serkan
Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu
Kaptan (TAV), Sn. Ömer Burhanoğlu (Farplas), Sn. Aslan
Tel: [phone] | Mail: [email protected]
Yaman (Neka), Sn. Erol Eren (Hakan Plastik) ile proje
partnerimiz KPMG Türkiye proje ekibine başta İlker Dinç
olmak üzere teşekkür ederiz.
Bu çalışmadan yapılacak alıntılarda (iktibaslarda) 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri kanununun 35’inci maddesinde öngörülenşartlara
uyulmalıdır. DEİK ve TİM Genel Sekreterliği’nin yazılı izni alınmaksızın çoğaltılamaz, kopyalanamaz, dağıtılamaz.
Her hakkı saklıdır © Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu | Türkiye İhracatçılar Meclisi 2016
Bu raporda yer alan bilgiler Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK) ve Türkiye İhracatçılar Meclisi (TİM) tarafından güvenilir olduğuna
inanılan kaynaklardan elde edilmiştir. Bununla beraber, bu çalışmada kullanılan kaynaklardaki hata ve eksikliklerden ve bu yayındaki
bilgilerin kullanılması sonucunda DEİK ve TİM üyelerinin veya üçüncü kişilerin uğrayabilecekleri doğrudan ve/veya dolaylı zararlardan,
kâr yoksunluğundan veya manevi zararlardan dolayı DEİK ve TİM hiçbir şekilde sorumlu tutulamaz.
Ambargo Sonrası İran Ekonomik ve Ticari Etki Analizi Projesi 3
Yönetici
Özeti
1 Yönetici Özeti
Yönetici Özeti
Bu çalışmada İran üzerindeki yaptırımların kaldırılmasının;
dünya, bölge ve Türkiyeekonomisi üzerindeki etkileri
Yaptırımlarla baş edebilmek ve yabancı yatırımlar için daha
sektörel detayda analiz edilmiştir.
cazip bir iş ortamı yaratabilmek amacıyla İran; 2002’de
yabancı yatırımcıların hakları, tesisleri ve sınırlamalarına dair
MEVCUT YAPTIRIMLAR VE ETKİLERİ
kanun olan Yabancı Yatırım Teşvik ve Koruma Kanunu’nu
(FIPPA) yeniden düzenleyerek onaylamıştır.
Devrimden bu yana geçen 37 yıl boyunca İran uluslararası
toplumdan baskı görmeye devam etmiş ve günümüzde de
• Bu yeni düzenlemeyle daha fazla sektör yabancı
İran ekonomisi gerçek potansiyelinin çok altında bir
yatırıma açılmış ve hükümet de olası kamulaştırma
performans sergilemektedir. Ancak, yaptırımların
işlemlerinde ilgili şirkete tazminat ödenmesi garantisini
kaldırılmasıyla birlikte, İran gerçek potansiyelini açığa
yürürlüğe sokmuştur.
çıkarma fırsatına çok daha yakın görünmekte.
• İran;imalat, madencilik ve turizm sektörlerine yapılan
İran üzerinde bugüne kadar ; İran’dan yapılacak ürün
yatırımlara çeşitli kurumlar vergisi muafiyetleri
ithalatının sınırlandırılması, şirketlerin İran petrol ve doğal
uygulamanın yanı sıra, özellikle serbest ticaret bölgeleri
gaz sektörüne yatırım yapmalarının engellenmesi, İran’ın
için bazı gümrük vergisi muafiyetleri de uygulamaktadır.
uluslararası ticari ortaklarla iş yapmasının kısıtlanması ve
İran bankalarının kara listeye alınması şeklinde yaptırımlar
• İran, 1998 yılında imzaladığı Sınai Mülkiyet Haklarının
uygulandı. Şüphesiz ki bu politikalar farklı noktalarda ağır
Korunmasına Dair Paris Anlaşması ile başlayarak fikri
etkiler gösterdi. Ancak buna rağmen, İran, sahip olduğu
mülkiyeti korumaya yönelik de, pek çok uluslararası
zengin doğal kaynakları, eğitimli nüfusu ve avantajlı
anlaşmaya imza atmış ve çok sayıda kanunu yürürlüğe
jeopolitik konumu sayesinde Orta Doğu’nun hâlâ kilit
sokmuştur.
oyuncularından birisidir.
YAPTIRIMLARIN KALKMASININ MUHTEMEL EKONOMİK
Son on yıl boyunca; Birleşmiş Milletler, Avrupa Birliği ve
ETKİLERİ
BM Güvenlik Konseyi tarafından İran üzerinde uygulanan
yaptırımların sıkılaştırılmasıyla, baskı en üst seviyeye
14 Haziran 2015 ise ülkenin köklü tarihindeki dönüm
ulaşmıştır.
noktalarından biri olmuştur. Bu tarihte, P5+1 ülkeleri ile
İran’ın başka ülkelerle iş ve işbirliği yapabilmesine izin
• Bu süreçte uygulanan yaptırımlar arasında, terörizmin
veren Ortak Kapsamlı Eylem Planı’nı (JCPOA)
desteklenmesi, insan hakkı ihlalleri, balistik füzeler ve
imzalanmıştır. Ancak, ülkenin teorik olarak yeniden SWIFT
İran’ın nükleer faaliyetleri ile ilgili yaptırımlar da
sistemine alınmış olmasına rağmen, ABD’nin uyguladığı
bulunmaktadır. 2015 yılının sonuna kadar devam eden
ikincil yaptırımlar hâlâ yürürlüktedir.
tüm bu yaptırımlar, uygulandığı süre boyunca; ülkenin
yabancı yatırımcılar için cazibesi, ekonomik ve teknolojik
Yaptırımların kaldırılmasının, ekonomi üzerinde üç etkisi
kalkınması ve uluslararası ticareti üzerinde son derece
olması ve bunların da İran ekonomisini önemli ölçüde
olumsuz etkiler yaratmıştır.
iyileştirmesi beklenmektedir: i) petrol üretimindeki artışla
birlikte ülke gelirlerini ve petrol dışı sektörlerin gelişimini
• Yaptırımlar döneminde, İran’ın SWIFT sisteminden
olumlu etkilemesi ii) uluslararası ticari maliyetlerde azalma
çıkarılması ve özellikle askeri ve havacılık alanında
ve iii) yabancı yatırımlarla birlikte ticarette liberalleşme.
modern teknolojilerden yoksun kalması sonucunda, İran
Buna karşın, düşen petrol fiyatları nedeniyle, reel GSYİH
bölgesel ve küresel pazarlardaki rekabet gücünü
artışının 2016/17 yılında %4,2 -5 aralığında
kaybetmiş ve modern teknoloji/ekipman/altyapıların
gerçekleşebileceği tahmin edilmektedir.
yokluğu nedeniyle de ülkenin üretkenliği azalmıştır.
İran’ın ekonomik büyümesi ağırlıklı olarak petrol üretimi ve
Yaptırımların İran’ın GSYİH’iüzerindeki etkisi 2010’da,
ihracatına bağlı olması nedeniyle, petrol fiyatlarındaki
yaptırımların sıkılaştırılmasından sonra görülmeye başladı,
öngörülen sınırlar dışındaki düşüşler, büyümenin önündeki
Dünya Bankası’na göre, ABD ve AB yaptırımları İran’da
en önemli risklerden biridir.
2012-2014 arası dönemde toplam ihracat gelirinin
%13,5’ine denk gelen 17,1 milyar dolarlık bir kayıp yarattı.
Ambargo Sonrası İran Ekonomik ve Ticari Etki Analizi Projesi 5
1 Yönetici Özeti
• Yeni ılımlı kabine ve politikalardaki kademeli Diğer taraftan, İran’ın doğal gaz üretimi devasa rezervlerine
iyileşmelerin, İran için daha iyi bir ekonomik ortamın karşın, yurt içi talebi karşılamakta zorlanmaktadır. Ancak,
temellerini atması beklenmektedir. Buna göre, 2015/16 2015 yılında Güney Pars doğal gaz sahasındaki yeni üretim
sahalarının tespiti sonucunda, İran’ın doğal gaz üretimi
ile 2020/21 arasında İran için ithalat büyümesi oranının
önceki yıllara kıyasla daha yüksek bir büyüme kaydetmiştir.
%9,3 ila %11,6 arasında olması öngörülmektedir.
İran’ın doğal gaz ihracatındaki artışın, kısa vadede ağırlıklı
olarak bölge ülkelerinden sağlanacağı; doğrudan yabancı
• Geleceğe bakıldığında, en iyi senaryoda Türkiye’nin yatırımların etkisininse daha uzun vadede görüleceği
İran’a olan ihracatındaki artışın %13,7 seviyesinde tahmin edilmektedir.
gerçekleşebileceği (2016/17 -2020/21 arasında
Devlete ait olan İran Ulusal Petrol Şirketi (NIOC), İran
öngörülen yıllık birleşik büyüme ortalaması)
Ulusal Doğal Gaz Şirketi (NIGC) ve Ulusal Petrokimya
öngörülmektedir. Buna paralel olarak da, Türkiye’nin
Şirketi (NPC); ülkenin petrokimya sektörünün yanı sıra
İran’a yaptığı ihracatın 2020/21 itibarıyla 5,1 milyar
petrol ve doğal gaz sektörünün de satışa dönük (down-
dolara ulaşması muhtemeldir. Ayrıca, metal ve
stream) ve üretime dönük (up-stream) faaliyetlerinde hakim
ulaştırma sektörlerindeki büyümenin, Türkiye’den İran’a konumdadır. İran Ulusal Petrol Şirketi (NIOC) şu anda 48
olan ortalama ihracat büyümesinin üzerinde farklı sahada ve 17 keşif parselinde toplam 49 proje
gerçekleşmesi beklenmektedir. yürütmektedir.
Bu bağlamda, İran Türk şirketlerine, özellikle dağıtım
İran 1996’da Dünya Ticaret Örgütü üyeliği için başvuru
konusunda, downstream (satışa dönük) sektöründe önemli
yapsa da, ABD muhalefeti İran’ın ilerleme sürecini fırsatlar sunuyor. Türk firmaları, ABD’li ve Avrupalı
durdurmuştur. Yaptırımların kaldırılmasından sonra İran’ın şirketlerle İran pazarında satışa dönük (down-stream)
da DTÖ üyesi olması ve bu sayede küresel ticaretteki faaliyetlerde ortaklık yürütebilirler.
konumunu güçlendirmesi beklenmektedir.
Petrokimya
• Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ); kendisine üye ülkelerin Petrol dışı sektörlere ve ekonomiye büyük katkı potansiyeli
ticari haklarını koruduğu, ülkeler arasında çeşitli standart nedeniyle petrokimya sektörü İran tarafından stratejik
prosedürler belirlediği ve ihtilafların çözümüne yönelik olarak görülmektedir. Uygulanan sıkı yaptırımlara rağmen;
2000’li yılların başında 9 milyon ton seviyesinde olan temel
uluslararası bir platform sunduğu için; İran’ın Dünya
kimyasallar, polimerler, gübre ve aromatikler gibi toplam
Ticaret Örgütü’ne yakın gelecekte üye olabilmesi
petrokimyasalların üretim kapasitesi 60 milyon ton
ülkenin küresel pazara entegrasyonu için oldukça
seviyelerine ulaşmıştır. 2014 yılında %19’u Ortadoğu’da
önemli olacaktır.
olmak üzere, dünyada 135 milyon ton etilen üretilmiştir.
Bölgede petrokimya üretiminde başı çeken iki ülke Suudi
SEKTÖREL ANALİZ Arabistan ve İran’dır.
Zengin doğalgaz rezervleri ve etan bazlı üretim yapısı
Petrol ve doğal gaz
İran’ın petrokimya sektörünün en önemli itici gücü
durumundadır. Önümüzdeki dönemde yaptırımların
Dünyanın en büyük 2. doğal gaz rezervine sahip olan İran kaldırılması ile birlikte, doğalgaz sahalarının daha aktif hale
aynı zamanda dünyanın en büyük 4. petrol rezervlerine de gelmesi, hem yeni etilen üretim yatırımlarının oluşmasına
sahiptir. Petrol İran için eskiden beri önemli bir gelir hem de yeni polimer üretim kapasitesinin gelişmesine
kaynağı olduysa da, yaptırımlar nedeniyle İran’ın petrol imkan tanıyacaktır. 2013 yılına kadar İran petrokimya
arzında önemli düşüşler yaşanmıştır. ürünlerinin ana ihraç pazarı Avrupa ülkeleri olmuştur; fakat
Avrupa pazarının ambargolar nedeniyle daralmasıyla, İran
Yaptırımların kaldırılmasıyla birlikte, İran’ın petrol ihracatının ihracatı Çin ve Hindistan’a yönelmiştir.
artması beklenmekte ve bununla birlikte, İran’ın ham petrol
Bunların yanında, gelişen İran ekonomisiyle, önemli bir
üretimini küresel pazardaki arz fazlasına rağmen artırmaya
hedef pazarın da Türkiye olması beklenmektedir. Mevcut
çalışacağı gerçeği de unutulmamalıdır. Daha yüksek üretim
öngörülere göre, petrokimya sektöründe kapsamlı bir
hacimlerine ulaşmak için, İran’daki rafinerilere ciddi
yatırım ve büyüme planlayan İran’ın, sonraki süreçte
yatırımlar yapılması gerekmektedir. Özellikle üretime dönük
hammadde avantajını da kullanarak; plastik, kauçuk, elyaf
endüstride (upstream) modern teknoloji transferine ihtiyaç
ve ambalaj gibi alt sektörlerde de büyümesi
duyan İran, sektöre yabancı yatırım çekebilmek amacıyla
beklenmektedir.
eski «geri satın alma (buy back)»sözleşmelerini, yeni İran
Petrol Sözleşmesi (Iran Petroleum Contract, IPC) ile
Bu durum, Türkiye gibi hammadde konusunda ithalata
değiştirmeye başlamıştır.
bağımlı ülkeler açısından rekabeti önemli ölçüde
arttıracaktır.
Ambargo Sonrası İran Ekonomik ve Ticari Etki Analizi Projesi 6
1 Yönetici Özeti
Enerji taraftan, İran’a uygulanan yaptırımlardan en çok etkilenen
ikinci sektör de otomotiv sektörü olmuş ve bu durum 2011-
İran’ın mevcut kurulu kapasitesi yaklaşık 75 GW’tır. İran
2013 arasında otomobil satışlarında %51,2’lik bir düşüşe
elektrik üretimi, büyüme trendindedir. Ülke, 2014/15 yılında
yol açmıştır. Ancak, 2020’ye kadar, otomobil satışlarının
272 terawatt saat (tWs) elektrik üretmiş, net ihracatçı
2014’teki seviyelerini neredeyse ikiye katlayarak 2 milyona
olmasına rağmen, yüksek ve dalgalı seyreden yurt içi talep
ulaşması muhtemel görünmektedir.
nedeniyle elektrik ithalatına yüksek bir bütçe
harcamaktadır. Yerel oyuncular olan IKCO ve Saipa, yurt içinde üretilen
otomobillerin %90’ından fazla payı ellerinde tutarak,
Diğer taraftan, Avrupa’daki kişi başına kurulu kapasite piyasada hakim konumda bulunmaktalar. Ayrıca, bu
(kW/kişi) ve toplam kapasite kullanımı İran’ın iki katı (İran’ın şirketler başta Çinli üreticiler olmak üzere, pek çok küresel
kapasite kullanımı yaklaşık %37) düzeyindedir. otomobil üreticisiyle ortaklık ilişkisi yürütmekteler.
İran’ın ulusal enerji politikasına göre, enerji kapasitesinden Çinli otomobil üreticileri yabancı rakiplerine kıyasla daha
istifade edilmesine büyük önem verilmektedir. İran güçlü konumda olsalar da, İran pazarı orta vadede özellikle
hükümeti, 2021 yılına kadar hedeflediği 100 GW yedek parça ve aksesuar alanında Türk otomotiv sektörü
kapasiteye ulaşabilmek amacıyla, önümüzdeki 20 yıl için için de oldukça cazip bir pazar olma potansiyeline sahiptir.
800’den fazla proje planlamaktadır.
İran doğal fosil kaynaklar bakımından zengin olsa da fosil Madencilik
kaynaklarla üretilen enerjinin yenilenebilir enerji
Zengin maden kaynaklarına sahip olan İran, dünyanın en
kaynaklarıyla ikame edilmesi gerekmektedir.İran, kırsal
büyük bakır, çinko ve demir cevheri rezervlerinden birini de
alanların alt yapısını geliştirmek amacıyla da yenilenebilir
barındırmaktadır. Faaliyette olan 6.000 madendeki,
enerji kaynaklarına yatırım yapmakonusunda oldukça
kanıtlanmış toplam rezerv yaklaşık 43 milyar ton civarında
isteklidir.
olup, bunun da değeri yaklaşık 700 milyar dolardır. Öte
Özel şirketler, modernizasyon ve yeni tesis yatırımları için yandan, İran madencilik alanında önemli bir potansiyele
teşvik edilmektedirler. Buna paralel olarak; İran, sahip olsa da, yaptırımlar nedeniyle ileri teknolojiye ve bilgi
kolaylaştırılan bürokrasi, daha basit hale getirilen lisans birikimine ulaşılamaması sektörün geri kalmasına yol
alma süreci ve daha cazip bir teşvik yapısıyla yenilenebilir açmıştır. İran hükümeti, madencilik sektörünün %90’ını,
enerji hedefine doğru hızla ilerlemektedir (ileri sürülen doğrudan ya da çeşitli şirketler aracılığıyla dolaylı olarak
mevcut potansiyel: 10 GW güneş ve 30 GW rüzgar kontrolünde tutmaktadır. Gelecek dönemde ise; hükümet,
enerjisi). İran’ın enerji alanındaki hedeflerine ulaşabilmesi FIPPA aracılığıyla yabancı yatırımcılara %80 ila %100
amacıyla; Enerji Bakanlığı 2014 yılı başlarında, yenilenebilir arasında vergi muafiyetleri tanıyarak bu sektöre yabancı
enerji kaynaklarından üretilen elektriğe yönelik olarak beş yatırımı çekmeyi hedeflemektedir.
yıllık bir tarife garantisi sistemini uygulamaya koymuştur.
Türk yatırımcıların özellikle üretime dönük (up-stream)
Türk yatırımcılar açısındansa, elektriğin ortalama tüketici
projeleriyle İran madencilik sektörüne adım atabilmesi
fiyatı (İran: yaklaşık 8$/MWs, Suudi Arabistan:32$/MWs,
içinse, hükümet seviyesinde destek kritik öneme sahiptir.
Türkiye: 85$-144/MWs)yatırım iştahının başlıca belirleyicisi
durumunda olsa da, enerji santrali modernizasyon projeleri
Perakende
ve yenilenebilir enerji alanında fırsat görülmektedir. Öte
yandan Türkiye’de atıl durumda olan doğal gaz Geleneksel bağımsız ve küçük ölçekli bakkal/marketlerin
santrallerinin, İran’a taşınması da değerlendirilebilir. Ayrıca hakimiyetinde olan perakende sektörünün; yaptırımların
yüksek sermaye gerektiren büyük çaplı yatırımlar söz kaldırılmasından sonra, uzun vadede organize
konusu olduğunda, enerji sektörünün hala devlet mağazalardan oluşan bir yapıya dönüşmesi
güdümünde işlediği, İran’ın karmaşık karar alma beklenmektedir. Bu da sektörün %99,8’ini oluşturan
mekanizmalarına ve bazı zorluklara sahip olduğu geleneksel market ve market dışı perakende işletmelerini
unutulmamalıdır. Son olarak, tarife garantisi sisteminin doğrudan etkileyebilecek bir gelişme olsa da, organize
karmaşık yapısından ötürü, yatırımcıların üretim olmayan geleneksel dağıtım ağı modernleşmeyi
maliyetlerinin karşılanamaması riski de mevcuttur. sınırlamakta ve fiyatlamayı etkilemektedir. Bu bağlamda,
hükümet kayıt dışı ticareti azaltmayı hedeflemekte ve belirli
Otomotiv ölçüde başarılı olmuş durumdadır.
İran Orta Doğu’nun en büyük otomotiv endüstrisine sahip
olup, dünyanın da en büyük 20 otomobil üreticisi arasında
bulunmaktadır. Ülkenin en büyük ikinci sektörü olan
otomotiv, GSYİH’nın %10’unu oluşturmaktadır. Diğer
Ambargo Sonrası İran Ekonomik ve Ticari Etki Analizi Projesi 7
1 Yönetici Özeti
Önümüzdeki dönemde, İran’daki olumlu tüketici harcaması önemli bir rekabet avantajına sahip olması beklenmektedir.
trendlerinin perakende sektörünü şekillendirmesi
beklenmektedir. Bu bağlamda, yaptırımlar döneminde İran İran’ın Türkiye’nin ihracat yaptığı pazarlara ve hatta
ekonomisinin itici gücü olan perakende sektörünün 2019’a Türkiye’nin doğu bölgelerine hali hazırda ağırlıklı çimento
kadar %18’lik bir ortalamayla büyümesi (YBBO) ve 2020 olmak üzere inşaat malzemeleri ihraç ettiği gerçeği de
itibarıyla 202 milyar dolara ulaşması beklenmektedir. Gıda dikkate alındığında; Türkiye İran’ın sahip olduğu bu enerji
dışı perakendeninse (giyecek, ayakkabı, restoran ve ev avantajını pazardaki bir tehdit unsuru olarak
gereçleri gibi) 2021 yılında 93 milyar dolarbüyüklüğe değerlendirebilir. Zira bu rekabetçi avantaj, Türk şirketlerin
ulaşması öngörülmektedir. iç pazarlarının bir kısmındaki ve bazı ihracat noktalarındaki
rekabetçi avantajlarını kaybetmelerine yol açabilir.
İran perakende sektörü Türk markalar için de önemli
fırsatlar sunmaktadır. Güçlü bir iş ortağı ağıyla faaliyet Makine
göstererek; marka gelişimine, mağaza içi atmosfere ve
müşteri hizmetine odaklanmak başarılı olmanın en önemli İran makine sektörü, 12,2 milyar dolarlık ithalat hacmiyle
koşulları olarak görülmektedir. Ayrıca, dağıtım için doğru İran’ın en büyük ithalat kalemidir. Makine imalat sanayinin
işbirliklerinin yapılması ve işin bölgelere bölünerek 2012/13 döneminde 29.008 milyar İran riyali tutarındaki
yönetilmesi de başarı için kilit rol oynamaktadır. üretim hacmiyle İran GSYİH’sine %4,4’lük bir katkı yaptığı
düşünüldüğünde, makine sektörünün, İran’ın acilen ihtiyaç
İnşaat ve altyapı duyduğu doğrudan yabancı yatırımları ülkeye çekerek
sanayi modernizasyonunun itici güçlerinden biri olacağı
Uluslararası yaptırımlar tüketicilerin satın alma gücünü ve
söylenebilir.
konut fiyatlarını doğrudan etkilediğinden, İran inşaat
sektörünün de zayıflamasına yol açmış ve İran yıllar süren
Türkiye ile İran arasındaki makine ürünleri ticareti ise, bu
yaptırımlar boyunca; demiryollarını, metro hatlarını,
sektörde ikili ticaret hacminin %97’sinden fazlasını
rafinerilerini ve diğer temel altyapılarını revize edememiştir.
oluşturan Türk makine ihracatına dayanmaktadır.
Yaptırımların kaldırılmasından sonraysa, Avrupalı ürünlerle
İran altyapı inşasına ihtiyaç duymakta ve artan genç
aynı kaliteyi daha uygun fiyata sunan Türk firmalarının
nüfusun uygun fiyatlı konutlara ihtiyacı bulunmaktadır.
İran’a ihracat hacmini artırmaya yönelik önemli bir fırsat
Hükümet de, inşaat sektörünü desteklemek amacıyla Mehr
doğmuş oldu.
adında büyük bir konut projesi başlatmış ve özellikle düşük
gelir grubuna yönelik çeşitli konutlar inşa etmiştir. Ancak
Tekstil
hükümet destekli konut projeleri halktan gelen yoğun talebi
karşılayamamıştır. Yurt içi talebe rağmen, yabancı üreticilerle olan rekabet ve
yaptırımlar nedeniyle makine yedek parçalarında sıkıntı
JCPOA’nın imzalanmasından sonra İran hükümeti, yabancı yaşanması, İran’ın yerli tekstil üretiminde daralmaya sebep
şirketleri ülkedeki inşaat projelerine çekebilmek amacıyla olmuştur. Buna paralel olarak, İran’ın kumaş ve giyim
bazı ülkelerle mutabakat anlaşmaları imzalamıştır. Başlıca ithalatı son on yıl boyunca sürekli yukarı yönlü bir trend
projelerin ise havalimanı, demiryolu ve metro izlemiştir. Türkiye ise, BAE ve Çin’in ardından İran’a en
modernizasyonlarından oluşması beklenmektedir. Bu fazla tekstil ürünü ihraç eden 3. ülke. olarak
projeler ikili anlaşmalar yoluyla hükümetler tarafından konumlanmıştır. Yaptırımların kaldırılması, tekstil sektörü
desteklense de, ulusal projelere girmek hâlâ bazı riskler için de fırsatları ve rekabeti birlikte getirecektir.
barındırmaktadır.
Türk tekstil ihracatçıları açısından bakıldığındaysa, kısa
Geçmişte Türk şirketleri bu sektördeki yatırım ve projelerini vadede ihracatı artırmaya yönelik en önemli fırsat, Tercihli
tamamlama konusunda önemli bürokratik zorluklarla Ticaret Anlaşması’nın (TTA) bir sonucu olarak bazı tekstil
karşılaşmıştır. Bu nedenle, İran inşaat pazarına girmeyi ürünlerine getirilen düşük gümrük tarifeleridir. Ancak, bu
düşünen Türk şirketlerin; olası hükümet desteklerini ayrıcalıklı ürünler dışındaki tekstil ürünlerine uygulanan
araştırmalarında ve ilgili riskleri iyi analiz etmelerinde fayda tarifeler yüksek olduğundan, İran’da üretim yapılması da
vardır. tercih edilebilir.
İnşaat malzemeleri
İran inşaat malzemeleri sektörü önemli bir büyüme
potansiyeline sahip. İran, zengin doğal kaynakları ve ucuz iş
gücü sayesinde, çimento ve seramik gibi enerji yoğun
inşaat malzemelerini Türkiye gibi enerjiye bağımlı
ülkelerden çok daha ucuza üretebilmektedir. Bu sayede
İran’ın, hem yurt içi pazarda hem de küresel pazarlarda
Ambargo Sonrası İran Ekonomik ve Ticari Etki Analizi Projesi 8
1 Yönetici Özeti
Sağlık sayısında da önemli bir artış yaşanması beklenmektedir.
Nüfusu yıllık ortalama %1 artan İran’ın genç nüfusu dikkate
ÖNERİLER
alındığında, sağlık harcamalarının önümüzdeki 5 yılda
%17’lik bir YBBO kaydetmesi beklenmektedir. Yaptırımlar İran, ekonomik büyüme hedefine ulaşabilmek için yabancı
döneminde İran, bazı özel tedavi ilaçlarını temin etme yatırımlara ihtiyaç duymaktadır. Bu bağlamda, İran
konusunda önemli sıkıntılar yaşamış, bu da yurt içi üretimin hükümeti üç kritik nokta üzerinden yabancı yatırımları
artmasını tetiklemiştir. İran’ın yerli ilaç üretimi ağırlıklı
değerlendirmektedir.
olarak muadil ilaçlara dayalı olduğundan, gelişmiş ilaçlar
konusunda ithalata olan bağımlılığının kısa ve orta vadede
• İlk olarak, İran’ın ekonomik büyüme ve teknoloji
devam etmesi beklenmektedir. İran hükümeti ise, bu
bağımlılığı ortadan kaldırabilmek için uluslararası transferi anlamında başarıya ulaşabilmek için mutlaka
şirketlerden bilgi ve teknoloji transferi yapmayı desteğe ihtiyacı bulunmakta ve bu da yaklaşık 250
hedeflemektedir. Sanofi ve Novo Nordisk gibi uluslararası milyar dolarlık yabancı yatırım anlamına gelmektedir.
şirketler, önümüzdeki dönemde İran’da üretime yönelik
• İkincil olarak, İran’ın teknolojik altyapı eksikliği dikkate
yatırım yapmayı planlamaktadır.
alındığında, teknoloji ve bilgi birikimi transferinde güçlü
ülkelerin bu yarıştan galip çıkma şansı daha fazladır.
İran’ın yerli üretimi korumaya yönelik politikaları nedeniyle,
İran’a önümüzdeki dönemde “Türk Malı” ilaç ihraç etmek
• Son olarak da, İranlıları istihdam edecek yabancı
pek kolay olmayabilir. İran’da, yerli üretim muadili bulunan
yatırımcıların şansı daha fazla görünmektedir.
ilaçların ithal edilmesini engelleyen bir mevzuat
düzenlenmiştir. Ayrıca İran, Türkiye’nin “iyi üretim
uygulamaları” standartlarını tanımamaktadır. İran iş yapmak için zorlu bir pazar konumundadır, bu
nedenle yabancı şirketlerin İran’a özgü iş ortamını ve
İran hekimlerinin mevcut yetkinliğine ve sağlık
kültürünü dikkate alarak strateji geliştirmesi önerilmektedir.
hizmetlerinin ücretlerine bakıldığında; sektörde gerekli
modernizasyon yatırımları sağlandığı koşulda, orta-uzun
vadede sağlık turizmi alanında Türkiye’ye rakip olabileceği • İran pazarına yatırım yapmak isteyen Türk yatırımcılara,
düşünülmektedir. hem bu kendine özgü pazar yapısını analiz etmek hem
de İranlı karar vericilerle sıkı ilişkiler geliştirmek için
Turizm yeterince zaman ayırmaları önerilebilir. Ayrıca yatırım
stratejisinin; özellikle vergi yükü, lojistik/tedarik zinciri
İran devriminden sonra tüm uluslararası otel zincirlerinin yönetimi, izin ve onay süreçleri ve teknolojiye erişim
ülkeden ayrılmasıyla, turizm sektörü 30 yıldan uzun bir
konuları dikkate alınarak daha ilk aşamalarda detaylı bir
süredir yerli otellerin hakimiyetinde bulunmaktaydı. İran’ın
şekilde analiz edilmesi de önerilebilir.
sahip olduğu turizm potansiyeli Avrupalı, Asyalı ve
Körfez’deki uluslararası otel zincirlerinin ilgisini çekmeye
başlamıştır. Diğer taraftan, İran yaptırımlar nedeniyle, ticari işlemlerle
ilgili finansal anlaşmalar konusunda, hâlâ kendine özgü
Batılı ülkelerden ve Orta Doğu ülkelerinden İran’a giden yapısını korumakta.
turist sayısında artış yaşanmakta, bununla beraber gezi ve
iş amaçlı seyahatlerin sayısının artmaya devam etmesi • İhracatın en önemli unsurlarından biri ödemeyi
beklenmektedir. 2015 yılında yabancı turistlerin İran’da
zamanında ve tam alabilmek olduğundan, hem alıcının
yaptığı harcamalarının 35.168 milyar İran riyali olarak
finansal ihtiyaçlarına uygun hem de ödememe riskini en
gerçekleştiği tahmin edilmekte ve bu rakamın 2019 yılında
aza indirecek uygun bir ödeme yöntemi seçilmesi
54.000 milyar İran riyaline çıkması beklenmektedir.
faydalı olacaktır.
Yerli turizmin gücü, yaptırımlar dönemi boyunca İran • İran pazarındaki müşterilerin karşısına daha rekabetçi
otelcilik sektörünü ayakta tutmuş olsa da, politik
koşullarla çıkabilmek için bazı risk azaltıcı tedbirlere
istikrarsızlık ve oynak enflasyon İran turizm sektörünü
başvurmak gerekebilir. Bu tedbirler, daha cazip finansal
tehdit etmeye devam etmektedir. Ayrıca İran turizm
koşullar içeren ihracat işletme sermayesi finansmanı
sektörü, ülkede alkollü içki kullanımının yasak olması ve
temin etmek için de gerekli olabilir.
kredi kartıyla ödeme seçeneğinin bulunmaması gibi önemli
dezavantajlara da sahiptir.
İranlıların en fazla tercih ettiği yurt dışı turizm
destinasyonlarından biri Türkiye olduğundan, yaptırımların
kaldırılmasını takiben, İran halkının refah seviyesinin
artmasıyla birlikte İran’dan Türkiye’ye gelecek turist
Ambargo Sonrası İran Ekonomik ve Ticari Etki Analizi Projesi 9
1 Yönetici Özeti
Kamu kuruluşları, İran’a yapılacak ihracat hacmini artırmak
amacıyla ihracat işletme sermayesi finansmanını
destekleyebilirler. Böylece, ihracat faaliyetlerinden elde
edilen finansal alacakların teminat altına alınması
kolaylaşacak ve ihracat riski azalacaktır. Öte yandan,
finansal ve politik riskleri uygun politikalarla azaltmak da
Türk yatırımcıların başarısında katalizör görevi görebilir.
• Kamu otoriteleri, ihracat faaliyetlerinden elde edilen
finansal alacakları teminat altına almak için, şirketlerin
ihracat işletme sermayesi fonlarını destekleyebilirler.
• Kamu kuruluşlarının, Türk yatırımcıları ve ihracatçıları
desteklemek için finansal ve politik riskleri MIGA, Türk
EximBankası, ve İslam Kalkınma Bankası gibi çeşitli
kurumların enstrümanları ve ürünleri aracılığıyla
azaltmak için girişimde bulunması önerilebilir.
• Türk hükümeti; yatırımcıların vergi, gümrük veya
mevzuatla ilgili sorunları aşmalarına yardımcı olmak
amacıyla İran ile yeni kapsamlı anlaşmalar imzalayabilir
veya mevcut anlaşmaların kapsamını genişletebilir.
• Transit ticaret hacminin artması için, Türkiye’nin genel
lojistik politikalarını yeniden değerlendirmesi ve bu
noktada İran’ı da önemli bir bölgesel oyuncu olarak
kapsama dahil etmesi tavsiye edilebilir.
İş dünyası kuruluşları, zorlu İran pazarı hakkında Türk
yatırımcılara en doğru verileri sunmak için çalışmalar
yürütebilirler. Ayrıca, bu kuruluşlara, Türk yatırımcılara
yerinde destek verebilmek için ücretsiz hizmetler sunmaları
da önerilebilir.
Ambargo Sonrası İran Ekonomik ve Ticari Etki Analizi Projesi 10