altıncı sınıflarda sosyal bilgiler dersinde öğrencilerin coğrafi kavramları anlama düzeyleri ve ...

16 Pages·2016·0.84 MB·Turkish

The Journal of Academic Social Science Studies

International Journal of Social Science
Doi number:http://dx.doi.org/10.9761/JASSS3493
Number: 47 , p. 191-206, Summer I 2016
Yayın Süreci
Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date - Yayınlanma Tarihi / The Published Date
08.04.2016 30.06.2016

ALTINCI SINIFLARDA SOSYAL BİLGİLER DERSİNDE
ÖĞRENCİLERİN COĞRAFİ KAVRAMLARI ANLAMA
DÜZEYLERİ VE KAVRAM YANILGILARININ
BELİRLENMESİ
THE DETERMINATION OF STUDENTS' LEVELS OF UNDERSTANDING
GEOGRAPHICAL CONCEPTS AND GEOGRAPHICAL MISCONCEPTIONS
IN SOCIAL STUDIES LESSON IN 6TH GRADES
Doç. Dr. Nevzat GÜMÜŞ
Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Sosyal Bilgiler Eğitimi Ana Bilim Dalı
Arş. Gör. Görkem AVCI
Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Sosyal Bilgiler Eğitimi Ana Bilim Dalı

Öz
Bu çalışmanın amacı, 6. sınıf öğrencilerinin sosyal bilgiler dersindeki coğrafi
kavramları anlama düzeylerini belirleyip sahip oldukları coğrafi kavram yanılgılarını
tanımlamak ve ortaya çıkarmaktır. Araştırmada nicel araştırma yöntemlerinden tarama
modeli benimsenmiştir. Araştırmanın örneklemini, 2013- 2014 öğretim yılında İzmir
ilindeki; dört ilköğretim okulunda eğitim gören 170 kız 176 erkek olmak üzere toplam
346 6. sınıf öğrencisi oluşturmaktadır. Araştırmada seçilen coğrafi kavramların öğrencil-
er tarafından anlaşılma düzeylerini ve kavram yanılgılarını tespit etmek için araştırmacı
tarafından 23 soruluk bir test geliştirilmiştir. Araştırmada kullanılan ölçme araçlarının
hazırlanması aşamasında uzman görüşüne başvurulmuş ve uzman önerileri dikkate
alınmıştır. Araştırmada açık uçlu, boşluk doldurmalı, çoktan seçmeli ve çizim gerektiren
sorulara yer verilmiştir. Veriler, Excel ve SPSS (18.0) programları ile çözümlenmiştir.
Yirmi üç sorudan elde edilen öğrenci cevapları; doğru algılama, sınırlı algılama, yanlış
algılama ve cevapsız kategorileri kullanılarak analiz edilmiştir. Öğrencilerin coğrafi
kavramları algılamalarında cinsiyete göre anlamlı farklılık olup olmadığına t- testi ile,
farklı eğitim bölgelerindeki okullara, anne-baba eğitim durumları ve anne-baba meslek
durumlarına göre anlamlı farklılık olup olmadığına ise Anova testi ile bakılmıştır.
Araştırma sonunda, öğrencilerin araştırılan kavramları yeterli düzeyde anlayamadıkları,
bu kavramlarla ilgili birçok kavram yanılgısına sahip oldukları ve bu kavramları birbirl-
eriyle karıştırdıkları tespit edilmiştir. Araştırmadan elde edilen veriler ışığında müfredat
geliştirme uzmanlarına, eğitimcilere ve araştırmacılara önerilerde bulunulmuştur.
192
Nevzat GÜMÜŞ & Görkem AVCI

Anahtar kelimeler: Coğrafi Kavramlar, Sosyal Bilgiler Eğitimi, Coğrafya Eğiti-
mi, Kavram Yanılgıları, Anlama Düzeyi

Abstract
The aim of this study is to determine the sixth grade students' levels of under-
standing geopraphical concepts and identify and reveal the geopraphical misconceptions
they have in social sciences lesson. Survey method as one of the quantitative research
methods was used in the study.The sample of the study was 170 girls and 176 boys 346
sixth grade students from four different primary schools in İzmir in 2013- 2014 school
year. A questionnaire including twenty three questions by the researcher was developed
with the aim of measuring the students’ misconceptions and understanding levels of the
selected geographic concepts. The opinions of experts were obtained and their sugges-
tions were taken into consideration during the process of preparing the resources for
measuring. In the questionnaire there were open ended, fill in the blank, multiple-choice
and drawing required questions. The data were analyzed by using Excel and SPSS (18.0)
programs. The answers of students obtained from 23 questions were analysed by using
categories of correct perception, limited perception, misperception and unanswered. T-
test was used for analyzing whether there is a significant difference in students’ percep-
tions of geographical concepts or not according to gender and Anova test was used for
analyzing whether there is a significant difference in students’ perceptions of geograph-
ical concepts or not according to the schools in different educational regions, educational
and occupational status of parents. As a result of the study, it was revealed that the stu-
dents did not have enough level of understanding about the investigated concepts, had
many misconceptions and these concepts that confused each other. In the light of the re-
search findings suggestions were given to researchers, educators and curriculum devel-
opment specialists.
Keywords: Geographic Concepts, Social Studies Education, Geography Educa-
tion, Misconceptions, Concept, Understanding Level

Giriş ler programı; bilgi, kavram, değer ve becerile-
Sosyal Bilgiler, bireyin toplumsal var rin gelişmesini sağlayarak, öğrenmenin ger-
oluşunu gerçekleştirebilmesine yardımcı ol- çekleşmesini ön planda tutan bir anlayış ge-
ması amacıyla tarih, coğrafya, ekonomi, sos- tirmiştir (MEB, 2006).
yoloji, antropoloji, psikoloji, felsefe, siyaset Kavram, bir şey hakkında zihinde be-
bilimi ve hukuk gibi sosyal bilimleri ve va- liren genel düşünce, aynı cinsten bütün şeyle-
tandaşlık bilgisi konularını yansıtır. Bu yönde ri temsil eden soyut ve genel fikir, mefhum-
öğrenme alanlarının bir ünite ya da tema al- dur (Ayverdi, 2011: 642). Kavram, benzer
tında birleştirilmesini içeren, insanın sosyal ve özelliklere sahip varlık, düşünce ve olay grup-
fizikî çevresiyle etkileşiminin geçmiş, bugün larına verilen isim olarak tanımlanmaktadır
ve gelecek bağlamında incelendiği; toplu öğ- (Köksal, 2006: 474).
retim anlayışından hareketle oluşturulmuş bir Kavramlar, ilköğretim çağındaki ço-
ilköğretim dersidir (Milli Eğitim Bakanlığı cukların zihinlerindeki temel bilişsel yapıların
[MEB], 2005: 51). oluşmasına ve yeni bilgileri anlamlı bir şekil-
Bilim ve teknolojinin ve bunlara para- de öğrenmelerine yardımcı olmaktadır. Bu
lel olarak bilgi birikiminin çok hızlı bir şekilde sebeple ilköğretim öğrencilerinin sosyal prob-
arttığı günümüzde, bu bilgilerin tamamının lemleri çözebilmek için sosyal bilgilerle ilgili
öğrenenlere aktarılması zor olacağı için son temel ilkeleri öğrenmeleri ve temel kavramları
yıllarda artık kavramlar düzeyinde öğretime anlamaları gerekmektedir (Yel, 2006: 176-177).
önem verilmeye başlanmıştır (Özmen, 2005: Diğer bir deyişle Sosyal Bilgiler dersinin
24). Buna bağlı olarak yenilenen sosyal bilgi- amaçlarının gerçekleşebilmesi için, program-
Altıncı Sınıflarda Sosyal Bilgiler Dersinde Öğrencilerin Coğrafi Kavramları Anlama Düzeyleri ve Kavram … 193

da yer alan çok sayıdaki kavramın, her öğren- Doğru bir şekilde öğrenilmeden geçilen kav-
cinin zihninde aynı anlam oluşturabilecek ramlar, bireylerin hem daha sonraki öğrenim
şekilde geliştirilmesi gerekir (Doğanay, 2004: hayatlarını etkilemekte, hem de günlük ve
233). mesleki yaşantılarında çok daha büyük anla-
Öğrencilerin kavramları doğru bir şe- ma ve kavrama problemleriyle karşı karşıya
kilde anlamaları ve biçimlendirmeleri, sosyal gelmelerine neden olabilmektedir (Schulte
bilgiler dersinin amaçlarına etkili olarak ’den aktaran Bacanak, Küçük ve Çepni, 2004:
ulaşmak için önemlidir (Taşlı, 2005). Bu nok- 68). Kavram yanılgılarının daha sonra düzel-
tada, kavram yanılgısı yaşayan öğrencilerin tebilme imkânı olmakla beraber, daha önce
önceki öğrenmeleri ile yeni öğrenmeleri ara- zihinde yer edinmiş bilgiyi değiştirmenin
sında denge kurması ve bir bütünlük sağla- oldukça zor olduğu düşünülmektedir. Öğren-
ması zorlaşabilir. Başka bir anlatımla, öğrenci- cilerin kavram yanılgılarını oluştuğu anda
lerin zihinlerde yanlış çağrışımlar oluşturan belirlemek oldukça güç olduğundan ileriki
kavramlar, öğrencilerin konular arasında yaşamında değiştirilmesi olasılığı da azalmak-
kurması beklenen bağlantıları kurmalarını tadır. Bu yüzden yapılması gereken ilk şey
engelleyerek sosyal bilgiler dersinde gerçek- nedenlerin ortadan kaldırılmasına çalışmak
leştirilecek öğretimin kalitesini olumsuz yön- ve oluşmasını en aza indirgeyebilmektir (Eyi-
de etki edebilir (Çepni, 2013: 5). doğan& Güneysu, 2002: 1).
Gerek ülkemizde ve gerekse diğer Alanyazına bakıldığında son yıllarda
dünya ülkelerinde yapılan çalışmalarda, öğ- ilköğretimde kavramların öğretimi ve kavram
rencilerin derse gelmeden önce veya derslerde yanılgılarına yönelik araştırmalar dikkat çek-
konuların öğretiminden sonra belli başlı kav- mektedir. Konu ile ilgili araştırmalar şöyle
ramlara yönelik bilimsel gerçeklerle çelişen ve sıralanabilir; Yazıcı ve Samancı (2003), ilköğ-
doğru olmayan düşüncelere sahip oldukları retim 5. sınıfta okuyan 44 öğrenci arasında
belirtilmektedir. Bu türden fikirleri ifade et- yaptıkları bir araştırma sonucu öğrencilerin
mek için de, “kavram yanılgısı”, “alternatif büyük çoğunluğunun sosyal bilgiler dersinde
yapılar”, “çocukların bilimi”, “ön kavramlar”, geçen kavramlar hakkında, kavram yanılgısı-
“genel duyu kavramları”, “kendiliğinden na sahip olduğunu tespit etmişlerdir. Kaldı-
oluşan bilgiler” veya “yetersiz kavrama”, rım (2005), ilköğretim 8. sınıflar arasında yap-
“yanlış anlama” gibi çok çeşitli terimler kulla- tığı bir araştırma sonucunda, öğrencilerin
nılmaktadır (Akbaş, 2013: 253). demokrasi ile ilgili kavramları yanlış anladık-
Kavram yanılgısı, öğrenmeye engel larını tespit etmiştir. Alkış (2006), “İlköğretim
oluşturan kavramsal engellerdir (Ubuz, 1999: Öğrencilerinin Yağış Kavramını Algılamaları
95). Öğrencinin herhangi bir kavramı bilimsel Üzerine Bir Araştırma” adlı doktora tezinde,
olarak kabul edilen tanımından farklı olarak öğrencilerin nem kavramını, bulut kavramını,
algılamasıdır (Alkış, 2009: 72). Kavram yanıl- yağış kavramını ve yağış çeşitlerinin oluşu-
gıları, öğrencilerin öğretim öncesi ya da öğre- munu algılamaları olmak üzere inceleme
tim sürecinde edindikleri bilimsel gerçeklere yapmıştır ve bu çalışma sonucu çeşitli yanlış
aykırı olan bilgiler olarak tanımlanabilir (Atıl- algılamalara sahip oldukları tespit edilmiştir.
boz, 2004: 148). Çakmak (2006) ise; “İlköğretim 6. Sınıf Öğren-
Eğitim kademesinde kavramların te- cilerinin Sosyal Bilgiler Dersi Nüfus ve Yer-
melleri ilköğretim derslerinde atılmaktadır. leşme Konusunda Geçen Kavramları Anlama
Bu seviyede öğrenciye verilebilecek her türlü Düzeyleri ve Kavram Yanılgıları” adlı dokto-
yanlış ve hatalı bilgi, öğrencide bu kavramlar- ra çalışmasında öğrencilerin kavram yanılgı-
la ilgili yanılgılar oluşmasına neden olacaktır. larını tespit etmiştir. Yılar (2007), “İlköğretim
194
Nevzat GÜMÜŞ & Görkem AVCI

5. Sınıf Öğrencilerinin Bazı Coğrafya Kavram- lere dayalı olarak, öğrencilere toplumsal ya-
larını Anlama Düzeyleri ve Kavram Yanılgıla- şamla ilgili temel bilgi, beceri, tutum ve de-
rı” adlı çalışmasında; 5. sınıf Sosyal Bilgiler ğerlerin kazandırıldığı bir çalışma alanıdır
ders kitabındaki “Bölgemizi Tanıyalım” üni- (Erden, 1997: 8). Sosyal bilgiler öğretim prog-
tesinde geçen bazı coğrafya kavramlarının ramında yer alan bazı konuların soyut olması,
(iklim, doğal afet, erozyon, heyelan, deprem, öğrencilerin konuların içerisinde kullanılan
fay hattı, bölge, ova, plato, yanardağ) öğrenci- kavramları öğrenmelerini güçleştirmektedir.
ler tarafından anlaşılma düzeylerini belirle- Öğrencilerin sahip olduğu kavram yanılgıla-
meyi amaçlamıştır. Alım (2008), öğrencilerin rının eğitim süreci içerisinde tespit edilmesi,
9. Sınıf coğrafya programında yer alan “Yer eğitimcilere yanılgıları düzeltmeleri için
Yuvarlağı ve Harita Bilgisi” ünitelerindeki imkân sağlayacağından dolayı önemlidir
kavramları anlama düzeylerini ve kavram (Tekkaya, Çapa& Yılmaz, 2000: 145). Bu ne-
yanılgılarını ortaya çıkarmaya çalıştığı araş- denledir ki, günümüz eğitiminde öğrencilerin
tırmasında, bazı kavramları anlama düzeyinin ön bilgilerini ve kavram yanılgılarını tespit
düşük olduğu ve bazı kavram yanılgılarının etmeye yönelik çalışmalar önem kazanmakta-
mevcut olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Kar- dır. Bu doğrultuda araştırmanın problemi; “6.
tal ve Turan (2015), “İlköğretim 5. Sınıf Öğ- Sınıflarda Sosyal Bilgiler Dersinde Öğrencile-
rencilerinin Zihin Haritalarında Vatandaşlık rin Coğrafi Kavramları Anlama Düzeylerinin
Bilgileri İle İlgili Kavram Yanılgıları” adlı Belirlenmesi ve Coğrafi Kavram Yanılgıları
çalışmalarında, ilköğretim 5. sınıf öğrencileri- nelerdir?” şeklinde ifade edilebilir. Bu araş-
nin vatandaşlık bilgileri ile ilgili kavram ya- tırmanın amacı, 6. sınıf öğrencilerinin sosyal
nılgılarının zihin haritama tekniği ile belirle- bilgiler dersindeki coğrafi kavramları anlama
meyi amaçlamışlardır. Öğrencilerin birçoğu- düzeylerini belirleyip öğrencilerin sahip ol-
nun, soyut kavramlar içermesi sebebiyle va- dukları kavram yanılgılarını ortaya çıkarmak
tandaşlık kavramları ile ilgili yanılgılarına ve tanımlamaktır.
sahip olduklarını tespit etmişlerdir. Toros ve Yöntem
Yeşiltaş (2015) “Sosyal Bilgiler Öğretiminde Araştırma Modeli
Bilgisayar Destekli Öğretimin Kavram Yanıl- Araştırmada tarama (survey) yöntemi
gılarını Giderme Üzerine Etkisi” adlı araştır- kullanılmıştır. Tarama modelleri, geçmişte ya
masında, ilköğretim 6. sınıf öğrencilerinin da halen var olan bir durumu var olduğu
iklim, hava durumu, coğrafi konum, özel şekliyle betimlemeyi amaçlayan araştırma
konum, matematik konum, ölçek ve harita yaklaşımlarıdır. Araştırmaya konu olan olay,
kavramlarına yönelik kavram yanılgılarını birey ya da nesne, kendi koşulları içinde ve
belirlemek ve bu yanılgıların giderilmesinde olduğu gibi tanımlanmaya çalışılır. Onları
bilgisayar destekli öğretimin etkisini ortaya herhangi bir şekilde değiştirme, etkileme ça-
koymayı amaçlamıştır. Araştırmanın sonu- bası gösterilmez (Karasar, 1998: 77).
cunda iklim, hava durumu, coğrafi konum, Evren ve Örneklem
matematik konum, özel konum, harita ve Araştırmanın çalışma evrenini, İzmir
ölçek kavramlarıyla ilgili bulunan mevcut İl Milli Eğitim Müdürlüğü’ne bağlı okullarda
kavram yanılgılarının giderilmesinde bilgisa- öğrenim gören altıncı sınıf öğrencileri oluş-
yar destekli öğretime dayalı hazırlanan ders turmaktadır. Çalışmamızın örneklem seçi-
yazılımının mevcut öğretim programına da- minde amaçlı örnekleme yöntemlerinden
yalı öğretime göre daha etkili olduğu belir- “maksimum çeşitlilik örneklemesi” uygulan-
lenmiştir. mıştır. Araştırma sonuçlarının bilimsel ger-
Sosyal Bilgiler, ilköğretim okullarında çekliği yansıtması bakımından, araştırmaya
iyi ve sorumlu vatandaş yetiştirmek amacıyla, katılan öğrenciler hem ilçe merkezinden hem
sosyal bilimler disiplinlerinden seçilmiş bilgi- de köyden seçilerek fiziki yeterliliği ve sosyo-
Altıncı Sınıflarda Sosyal Bilgiler Dersinde Öğrencilerin Coğrafi Kavramları Anlama Düzeyleri ve Kavram … 195

ekonomik çevresi farklı olan okullardaki öğ- Necmiye Hüsnü Ataberk Ortaokulu 6. sınıfla-
renciler araştırmaya dahil edilmiştir. Okulla- rı, Konak Tınaztepe İmam Hatip Ortaokulu 6.
rın 3’ü normal ortaokullar olarak seçilirken sınıfları, Kırsal alan örneklemini ise Bornova
çalışmaya farklı bir desen katmak amacıyla Kavaklıdere Saliha Hüseyin Özyavuz Ortao-
bir imam-hatip ortaokulu da araştırmanın kulu 6. sınıfları oluşturmaktadır (Tablo 1). Bu
örneklemine dahil edilmiştir. Bu çalışma, İz- okulların seçilmesinde coğrafi bölge farklılık-
mir ilindeki üç merkez ve bir köy ortaokulu ları, kent/ kırsal ayrımı, öğrencilerin cinsiyet
olmak üzere toplam beş okuldaki 346 öğren- farklılıkları, ailelerin sosyo- ekonomik düzey-
ciyi kapsamaktadır. leri, okullar arasında sosyo- ekonomik farklı-
Kentsel alan örneklemini Bornova lıklar ölçüt alarak dikkate alınmıştır.
Mevlana Ortaokulu 6. sınıfları, Bornova Hilal

Tablo 1: Araştırma Örneklemi
Okulun bulundu- Öğrenci
Okul Adı
ğu yer Sayısı
Bornova Mevlana Ortaokulu Bornova 139
Hilal Necmiye Hüsnü Ataberk Ortaokulu Bornova 100
Konak Tınaztepe İmam Hatip Ortaokulu Konak 64
Bornova Kavaklıdere Saliha Hüseyin Özyavuz Ortaokulu Bornova 43
Toplam Öğrenci Sayısı 346

Veri Toplama Araçları çıkarılmış ve uzman görüşleri alınması ama-
Araştırmada veri toplama aracı ola- cıyla “uzmanlara yönelik kavram yanılgıları
rak, araştırmacı tarafından 6. sınıf öğrencileri- belirleme ön değerlendirme formu” oluştu-
nin sosyal bilgiler dersindeki coğrafi kavram rulmuş ve alan uzmanlarına uygulanmıştır.
yanılgılarını ve kavramları anlama düzeyleri- Uygulanan ön değerlendirme formları ile
ni ortaya çıkarmak için bir Kavram Başarı birlikte çalışmanın araştırma sahasında mey-
Testi(KBT) geliştirilmiştir. Araştırmada kulla- dana gelme olasılığı fazla olan kavramlar
nılacak veri toplama aracının maddeleri önce- üzerinden yürütülmesi sağlanmıştır. Test
likle alanyazın taraması yoluyla tespit edil- taslak olarak geliştirildikten sonra, test hak-
miştir. Tespit edilen kavramlarla “öğretmen- kındaki görüşlerinin alınması ve gerekli dü-
lere yönelik kavram yanılgıları belirleme ön zeltmelerin yapılması amacıyla ilgili alanda
değerlendirme formu” oluşturulmuş ve İz- uzman görüşleri alınmıştır. Uzmanların gö-
mir’in farklı ilçelerindeki sosyal bilgiler öğ- rüşleri ve pilot çalışma sırasında öğrencilerin
retmenlerine uygulanmıştır. Aynı zamanda testi doldururken verdikleri dönütler (sorula-
sosyal bilgiler öğretmenlerinin sosyal bilgiler rın anlaşılıp anlaşılamaması, sorular ve kav-
dersi içinde coğrafi kavramlar ile ilgili görüş- ram hakkında bilgi istemeleri, yaptıkları du-
leri ve öğrencilerin kavramlar karşısındaki raklamalar, test sonrası geri bildirimler) doğ-
durumları hakkında bilgi alınmıştır. Öğret- rultusunda gereken düzeltmeler yapıldıktan
menlere yönelik hazırlanan coğrafi kavram sonra teste son şekli verilmiştir. Teste son
yanılgıları belirleme ön değerlendirme for- şeklin verilmesinin ardından rastlantısal ola-
mundan yola çıkarak bazı coğrafi kavramlar rak belirlenen 100 öğrenci üzerinde Deneme
196
Nevzat GÜMÜŞ & Görkem AVCI

uygulaması gerçekleştirilmiştir. Teste, dene- tek yönlü varyans analizi (anova) ve t testi
me uygulama sonunda testin güvenirliğini istatistik işlemleri yapılmıştır. Yapılan testler
belirlemek amacıyla yapılan madde analizi, sonucunda tablolar oluşturulmuş ve yorum-
madde güçlük ve ayırt edicilik indeksleri so- lanmıştır.
nucunda madde güçlük indekslerinin 1 ve 0’a Anlama düzeylerini belirlemeye yö-
çok yakın olmaması, ayırt edicilik indeksinin nelik çalışmalarda öğrencilerin cevaplarına
de 0,3’den büyük olması (Atılgan, Kan ve göre anlama seviyeleri kategoriler halinde
Doğan, 2009) koşullarına uymayan toplam 14 incelenmiştir. Bu çalışmada da çoktan seçmeli
madde çıkarılmıştır. Sonuç olarak başlangıçta sorulara, boşluk doldurma sorularına ve çi-
37 maddeden oluşan veri toplama aracı böyle- zimlere verilen cevaplar Kayacan’ın Platten
likle 23 maddeye düşürülmüştür. Testte yer (1995) çalışmasından aktardığı gibi dört kate-
alan sorulara, 6. sınıf öğrencilerinin gelişim goride incelenmiştir (Kayacan, 2010: 47). Ka-
seviyesi göz önünde bulundurularak dört tegori isimleri ve kategorilerin neleri kapsadı-
seçenek konulmuştur. Test iki bölümden ğı aşağıda verilmiştir:
oluşmuştur. Birinci bölümde öğrencilerin 1-Doğru Algılama: Soru ile ilgili bi-
demografik özelliklerini belirlemeye yönelik limsel cevabın bütün yönlerini içeren cevapla-
değişkenlere (cinsiyet, annenin eğitim duru- rı içermektedir. Tamamen doğru olan açıkla-
mu, babanın eğitim durumu, annenin mesle- malardır.
ği, babanın mesleği, eğitim görülen okul) yer 2-Sınırlı Algılama: Geçerli olan bilim-
verilirken; ikinci bölümde ise, öğrencilerin 6. sel cevabın bir ya da birkaç yönünü içeren
sınıf sosyal bilgiler dersi coğrafi kavramları fakat bütün yönlerini belirtmeyen cevapları
anlama düzeyleri ve kavram yanılgılarını kapsamaktadır. Kısmen doğru olan algılama-
ortaya çıkarmak için 23 soru bulunmaktadır. lar da bu kategoriye dahil edilmiştir.
Veri Çözümleme Teknikleri 3-Yanlış Algılama: Bilimsel bilgilerle
Veriler değerlendirilmeden önce, tutarlı olmayan ve alternatif açıklamaları içe-
Kavram Başarı Testleri gözden geçirilerek ren öğrenci açıklamaları bu kategoride veril-
kurallara uygun olarak doldurulup doldu- miştir.
rulmadığı kontrol edilmiş ve bütün testlerin 4-Cevapsız: Bu kategori ise öğrencile-
istenilen şekilde doldurulduğu tespit edilmiş- rin “Bilmiyorum” şeklinde cevap verdikleri
tir. Yirmi üç sorunun cevaplarının bilgisayara ya da boş bıraktıkları cevapları içermektedir.
girilmesi sürecinde Excel programı kullanıl- Soruyu aynen tekrarlama, ilgisiz ya da açık
mıştır. Öğrencilerin her birine numara verile- olamayan cevaplar da bu kategoride yer al-
rek, her bir öğrencinin cevapları aynı satırda maktadır.
ve art arda gelecek şekilde Excel ve SPSS Öğrencilerin her soruya vermiş oldu-
(Sosyal Bilimler için İstatistiksel Paket 18.0 for ğu yanıtlar Ubuz, Şandır ve Argün’ün (2002)
Windows)’e aktarılmıştır. Araştırmada örnek- derecelendirilmiş ölçeğinden uyarlanarak
lemi oluşturan öğrenciler 1’den 346’ya kadar geliştirilmiştir. Buna göre öğrencilerin yanıtla-
numaralandırılmış ve her bir öğrencinin ce- rı, 0–3 arasındaki puan kriterine göre değer-
vapları, oluşturulan ilgili bölümlere yerleşti- lendirilmiştir. Bu kriterler Tablo 2’de veril-
rilmiştir. Değerlendirme toplam 346 test üze- mektedir (Kayacan, 2010: 47).
rinde yapılmıştır. Uygulamada değişkenler
arası ilişkileri belirlemek için frekans, yüzde,
Altıncı Sınıflarda Sosyal Bilgiler Dersinde Öğrencilerin Coğrafi Kavramları Anlama Düzeyleri ve Kavram … 197

Tablo 2: Değerlendirme Kriteri ve Puanlama
Puan Kriter
0 Cevapsız
1 Yanlış Algılama
2 Sınırlı Algılama
3 Doğru Algılama

Bulgular ve Yorum sorulan sorulara vermiş oldukları cevaplar
Bu çalışmada 6. sınıf öğrencilerinin anlama düzeylerine göre dört grupta toplan-
sosyal bilgiler dersindeki coğrafi kavramları mıştır. Öğrencilerin cevaplarına göre doğru
anlama düzeyi ve kavram yanılgıları ince- algılama, sınırlı algılama, yanlış algılama ve
lenmiş ve inceleme sonuçları tablo oluşturula- cevapsız kategorilerine göre her bir kavram
rak yorumlanmaya çalışılmıştır. Öğrencilerin aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.

Tablo 3: Test Maddeleri Bulguları
Doğru
Kavram Cevapsız Yanlış Algılama Sınırlı Algılama
Algılama
f 5 24 20 297
Şelale
% 1,4 6,9 5,8 85,8
f 17 53 92 184
Çölleşme
% 4,9 15,3 26,6 53,2
f 32 169 46 99
Gerçek alan
% 9,2 48,8 13,3 28,6
f 52 123 54 117
Gerçek uzaklık
% 15,0 35,5 15,6 33,8
f 14 97 90 145
Komşu ülke
% 4,0 28,0 26,0 41,9
f 93 171 11 71
90° paralelleri
% 26,9 49,4 3,2 20,5
Doğu-Batı me- f 76 140 40 90
ridyenleri % 22,0 40,5 11,6 26,0
f 94 78 79 95
Yarım küre
% 27,2 22,5 22,8 27,5
Kuzey-Güney f 82 70 33 161
yarım küre % 23,7 20,2 9,5 46,5
f 77 132 22 115
Buzullaşma
% 22,3 38,2 6,4 33,2
f 10 57 47 232
Kuşbakışı
% 2,9 16,5 13,6 67,1
f 11 43 19 273
Doğal kaynak
% 3,2 12,4 5,5 78,9
f 50 108 42 146
Nadas
% 14,5 31,2 12,1 42,2
198
Nevzat GÜMÜŞ & Görkem AVCI

f 33 60 115 138
Sanayi kolları
% 9,5 17,3 33,2 39,9
f 35 49 46 246
Sıfırın altı
% 10,1 14,2 13,3 62,4
f 18 53 82 193
Gel git
% 5,2 15,3 23,7 55,8
f 75 33 0 238
Gübreleme
% 21,7 9,5 0 68,8
Orman ürünle- f 69 61 0 216
ri % 19,9 17,6 0 62,4
f 63 69 0 214
Çeltik
% 18,2 19,9 0 61,8
f 84 72 0 190
Tahıl
% 24,3 20,8 0 54,9
f 89 37 0 220
Karasallık
% 25,7 10,7 0 63,6
Kültür balıkçı- f 34 62 150 100
lığı % 9,8 17,9 43,4 28,9
f 28 58 28 232
Ticaret yolu
% 8,1 16,8 8,1 67,1

Şelale, Doğal kaynak, Nadas, Sanayi ramı, öğrencilerin en fazla sahip oldukları
kolları, Sıfırın altı, Çeltik, Tahıl, Karasallık, kavram yanılgıları arasındadır. Öğrencilerin
Ticaret yolu öğrencilerin anlama düzeyinin büyük oranda kavram yanılgısını düşmeleri-
yüksek olduğu kavramlar arasındadır. Anla- nin olası sebebi, tam anlamıyla kavrayama-
ma düzeyinin yüksek olması, öğrencilerin bu dıkları kavramları derslerde ve ders kitapla-
kavramlarla günlük hayatta sürekli karşılaş- rında sık sık görmelerinden dolayı bu kav-
malarından ve kavraması kolay kavramlar ramların öğrenciler üzerinde popüler kavram-
olmalarından kaynaklanıyor olabilir. lar üretmesidir. Yani anlaşılmama düzeyinin
Öğrencilerin, Yarımküre kavramıyla yüksek olması öğrencilerin günlük hayatla-
ilgili anlama düzeylerini belirlemek amacıyla rında ilgili kavramlarla sık sık karşılaşmala-
iki, Kültür balıkçılığı ile ilgili ise bir soru yö- rından kaynaklanıyor denilebilir (Alım, Öz-
neltilmiştir. Kültür balıkçılığı, Yarım küre, demir&Yılar, 2008: 156).
Kuzey ve Güney Yarımküre öğrencilerin en Harita Uzunluğu ve Harita Alanı kav-
fazla yanılgıya sahip oldukları kavramlar ramlarını sorgulamak amacıyla, paralel olarak
arasındadır. iki soru sorulmuştur. Her iki sorunun da şık-
Çölleşme kavramını sorgulamak ama- ları benzer kavramlardan türetilmiştir. İki
cıyla sorulan soruda öğrenciler Çölleşme, sorunun da soru kökünde Harita kavramına
Kuraklaşma, Çoraklaşma, Buharlaşma kav- ait ifadeler yer aldığı için öğrenciler soruları
ramları arasında ayrım yapamadıkları için cevaplarken Harita Uzunluğu ve Harita Alanı
kavramları karıştırmışlardır. Öğrenciler soru şıklarına yönelmişlerdir. Bilindiği üzere öğ-
kökünde verilen tanım ile şıklar arasında an- renciler yazım ve telaffuz bakımından birbir-
lam bütünlüğü kuramamışlardır. Çölleşme, lerine yakın kavramlarda kargaşa yaşayabil-
öğrencilerin tam manasıyla kavrayamadıkları mektedirler. Burada da öğrencilerin daha çok
kavramlar arasındadır. yorum ve telaffuz bakımından birbirlerine
Gerçek alan ve Gerçek uzaklık kav- yakın kavramlarda kargaşa yaşadıkları gö-
Altıncı Sınıflarda Sosyal Bilgiler Dersinde Öğrencilerin Coğrafi Kavramları Anlama Düzeyleri ve Kavram … 199

rülmüştür (Alım vd., 2008: 158; Yılar, paralelleri çizmiştir. Doğu-Batı meridyenleri
2007:104). kavramı, öğrencilerin en fazla sahip oldukları
Komşu ülke kavramı ile ilgili öğrenci- kavram yanılgıları arasındadır denilebilir.
lerin anlama düzeylerini belirlemek amacıyla Yön bilgisi 4. sınıf düzeyinde verilmekte iken
sorulan soruda, öğrenciler Yunanistan, Suriye, öğrencilerin büyük çoğunluğunun bu ve diğer
Gürcistan ve Bulgaristan şıklarını işaretleye- birçok soruda Coğrafi yönleri (Ana yönler)
rek doğru algılama kategorisine giren yanıtlar karıştırdıkları veya bilmedikleri tespit edil-
vermişlerdir. Öğrencilerin birçoğu da Alman- miştir.
ya’yı komşu ülke olarak bilmektedirler. Bu- Buzullaşma kavramı ile ilgili olarak
nun sebebi harita bilgilerinin eksikliğinden yöneltilen soruya öğrencilerin büyük bir ço-
kaynaklanmaktadır. Ayrıca öğrenciler isimle- ğunluğunun Yanlış algılama kategorisine
rini sık sık duydukları ülkeleri “komşu ülke, giren cevaplar verdikleri görülmüştür. Öğren-
yakın ülke, sınır ülke” olarak zihinlerine kod- ciler Buzullaşma olayını anlamadıklarından
lamışlardır. Fakat Almanya’nın gerek çevrele- Dünya şekli üzerinde seçili bölgelerden Ekva-
rinde gerek okullarında çok sık duymaların- tor bölgesini göstermişlerdir. Buzullaşma,
dan dolayı, Almanya komşu ülke olarak öğ- öğrencilerin en fazla kavram yanılgısına sahip
rencilerin zihinlerinde yer almıştır. Almanya oldukları kavramlar arasındadır.
bu sorgulama için popüler bir yanıttır ve öğ- Kuşbakışı kavramı, öğrencilerin an-
rencilerde kavram yanılgılarına sebep olmuş- lama düzeyinin yüksek olduğu kavramlar
tur. arasındadır. Buna rağmen birçok öğrenci
90° paralelleri kavramını sorgulamak Kuşbakışı kavramını sorgulayan sorunun
amacıyla öğrencilere yöneltilen soruda, öğ- soru kökünde geçen “<.gökyüzünden ve
rencilerden Dünya şekli üzerinde 90° paralel- haritacılıkta kullanılan< ” ifadelerini iyi algı-
lerini yani Kuzey ve Güney kutup noktalarını layamadıkları için Kroki, Plan ve Ölçek yanıt-
çizmeleri istenmiştir. Kuzey ve Güney kutup larını vermişlerdir.
noktaları ders kitaplarında ayrıntılı olarak Gel git kavramı ile ilgili olarak
verilmesine rağmen öğrencilerin büyük ço- yöneltilen soruya öğrencilerin büyük bir
ğunluğu Ekvator çizgisini ve başlangıç me- çoğunluğunun Doğru algılama kategorisine
ridyenini çizmişlerdir. Bunun sebebi soru giren cevaplar verdikleri görülmüştür.
kökünde °(derece) sembolünü görmeleridir. Öğrencilerin bir çoğuda soru kökünde “su
Öğrencilerin birçoğu da matematikte gördük- kütlelerinin alçalması ve yükselmesi” ifadesi
leri dik açıyı (ölçüsü 90° olan açı) çizerek kav- sonucu çeldirici şık Tsunami’ye
ram yanılgısına düşmüşlerdir. Yanılgıya yönelmişlerdir. Tsunami’ye yönelmelerinin
düşmelerinin sebebi şekil benzerliğidir. Yani sebebi ise, son birkaç yıl içinde Dünyayı
her iki kavramda da 90°’nin yer almasıdır. 90° etkileyen felaketlerin yaşanması sebebiyle
paralelleri, öğrencilerin en fazla sahip olduk- Dünya için güncelliğini koruyan bir kavram
ları kavram yanılgıları ve anlama düzeyinin olmasıdır. Öğrencilerin birçoğu da soru
en düşük olduğu kavramlar arasındadır. kökündeki “su kütlelerinin alçalması ve
Doğu- Batı meridyenleri kavramlarını yükselmesi” ifadesinden dolayı hortum
sorgulamak amacıyla yöneltilen soruda, öğ- yanıtını vererek soru kökü ile cevaplar
rencilerin genel olarak sadece meridyenleri arasında anlam bütünlüğü kuramamışlardır.
bildikleri ortaya çıkmıştır. Dünya şekli üze- Gübreleme kavramı, öğrencilerin
rinde çizdikleri çizimler doğrultusunda, öğ- anlama düzeyinin yüksek olduğu kavramlar
rencilerin büyük çoğunluğu başlangıç merid- arasındadır denilebilir. Ülkemizin tarım
yenini çizmemekle birlikte, sadece doğu ve ülkesi olması sebebiyle, tarım ile ilgili
batı meridyenleri çizerken, bazı öğrencilerde
200
Nevzat GÜMÜŞ & Görkem AVCI

kavramlara aşinalık düzeyi yüksektir ler “Dünyanın parfümler vb. şeyler yüzünden
sonucuna varılabilir. gökyüzü katmanlarının parçalanması sonucu
Orman ürünleri kavramı, günlük ha- dünyanın çok ısınması”, “Ozon tabakası hak-
yatta temel ihtiyaçların bir kısmının orman- kında bilgi veriniz” sorusuna “delinmek üze-
lardan karşılanması dolayısıyla önem taşı- re olan, dünyamızı koruyan şey”, “Yeryüzü
maktadır. Ayrıca Türkiye’nin Orman varlığı- şekillerini örnek vererek açıklayınız” sorusu-
nın korunmasına ve arttırılmasına yönelik na “Yer üzerinde olan dağ, ova, su, plato”
öğretim ortamlarında yapılan vurgular kav- veya “dağ, göl, akarsu, plato, ova” diyerek
ramın öğrenciler tarafından anlama düzeyini açıklamaya çalışmışlardır.
yükselttiği söylenebilir. Orman ürünleri kav- Öğrencilerin büyük bir bölümü de
ramı, öğrencilerin anlama düzeyinin yüksek coğrafya ile ilgili kavramları ders kitaplarında
olduğu kavramlar arasındadır. veya derslerde verildiği şekilde ezber olarak
Tartışma ve Sonuç tanımlama veya ifade etmeye çalışmaktadır.
Altıncı sınıf sosyal bilgiler dersinde Bu nedenle bildiklerini kısa sürede unuttukla-
öğrencilerin coğrafya ile ilgili kavramları an- rı tespit edilmiştir (Açıkgöz, 2007: 73; Akbaş,
lama düzeyleri, bu kavramlara ilişkin yanılgı- 2002: 129; Turan, 2006: 10). Coğrafi kavramları
larının belirlenmesi amacıyla uygulanan başa- açıklayan karmaşık ifadeler ve bilimsel tanım-
rı testi sonucu elde edilen bulgulara dayanıla- lar kolaylıkla unutulmaktadır. Altıncı sınıf
rak aşağıdaki sonuçlar elde edilmiştir: sosyal bilgiler ders kitabının sözlük bölümü
Öğrencilerin büyük bir bölümünün bu tespite referans gösterilebilir. Çünkü söz-
sosyal bilgiler dersi içinde verilen coğrafi lükte kavramlar karmaşık ifadelere yer verile-
kavramları anlamada ve ifade etmede zorluk rek açıklanmaya çalışılmıştır.
çektikleri, araştırmaya konu olan kavramlarla Öğrencilerin en fazla yanılgıya düş-
ilgili bilgi düzeylerinin farklılık gösterdikleri tükleri kavramlar, Gerçek alan, Gerçek uzak-
ve genel olarak düşük olduğu, birçoğunun da lık, 90° paralelleri, Doğu-Batı meridyenleri,
kavram yanılgısına sahip oldukları tespit Yarım küre, Buzullaşma, Kültür balıkçılığı
edilmiştir. kavramlarıdır. Aynı zamanda bu kavramlar
Öğrencilerin okuduklarını anlamada anlama düzeyi düşük kavramlardır.
ve düşüncelerini ifade etmede zorluk çektikle- Öğrencilerin anlama düzeyi en yük-
ri, kavramları açıklarken derslerde öğretilme- sek olduğu kavramlar, Şelale, Kuşbakışı, Do-
ye çalışılan bilimsel dilden çok günlük ko- ğal kaynak, Sıfırın altı, Gübreleme, Orman
nuşmalarda kullandıkları kelimelerle açıkla- ürünleri, Çeltik, Karasallık, Ticaret yolu kav-
maya çalıştıkları görülmüştür. Yapılan çalış- ramlarıdır.
mada öğrencilerin bildiklerini yazılı olarak Öğrenciler yanlış ön bilgi ve sahip ol-
ifade etme oranlarının düşük olması da dikkat dukları yanılgılar sebebiyle, kavram sorgula-
çekicidir. Öğrencilerden alınan cevapların ma sırasında bilgiler arası anlam bütünlüğü
çoğunda kendi yaş seviyelerinin altında cüm- ve kavramlar arası bağlantı kuramamaktadır-
le kurdukları görülmüştür. lar. Ayrıca öğrenciler kavram sorgulama sıra-
Uygulanan KBT’nde değerlendirme sında bilmedikleri kavramlar karşısında ken-
dışı bırakılan sorularda öğrencilerin sorulan dilerinin dogmatik olarak savundukları alter-
sorulara genelde bilimsel gerçeklerin dışında natif kavramlar oluşturmuşlardır. Bu kavram-
kısa yanıtlar verdikleri, anlamsız açıklamalar lar konusunda çok tutucudurlar ve değişime
yaptıkları ve oldukça fazla sayıda soruya direnç göstermektedirler ve böylece kavram
yanıt vermedikleri görülmüştür. Örnek ver- öğretimi güçleştirmektedir.
mek gerekirse değerlendirme dışı bırakılan Öğrencilerin bazı kavramları öğrene-
sorularda “Küresel ısınma denince aklınıza ne memelerinde, kavramın soyut olmasından,
geliyor? Kısaca açıklayınız” sorusuna öğrenci- öğrencilerin günlük yaşantılarıyla yeterince