ALMANCA YAZIN TERİMLERİ SÖZLÜKLERİNDE “SOMUT ŞİİR”

16 Pages·2009·0.44 MB·Turkish

Almanca Yazın Terimleri Sözlüklerinde “Somut Şiir”İn Tanımı
Arş. Gör. Umut Balcı Yasemin Darancık

ALMANCA YAZIN TERİMLERİ SÖZLÜKLERİNDE “SOMUT ŞİİR”İN TANIMI

Arş. Gör. Umut Balcı Yasemin Darancık
19. Mayıs Üniversitesi Çanakkale Ç.Ü. Eğitim Fakültesi
Eğitim Fakültesi Yabancı Diller Bölümü
Alman Dili Eğitimi Anabilim Dalı

ÖZET
Yazın terimleri sözlükleri, eğitim sürecinin ilk aşamasından başlayıp en yüksek aşamasına kadar birçok eğitim kurumunda
demirbaş kaynaklar olarak kullanılmaktadır. Bu sık kullanım, bu eserlerin önemini arttırmaktadır.
Ancak, daha önce yapılan çalışmalar, birçok yazın teriminin birbirleriyle karıştırıldığını, benzer tanımların farklı terimler için
kullanıldığını, kısacası terimler arasındaki farkın kesin çizgilerle ortaya konmadığını göstermektedir. Dolayısıyla, okuyucuya
terimlerle ilgili kesin bilgiler verilmemekte, tersine tanımlamalar kavram karmaşasına neden olmaktadır. Bu çalışmada, belirtilen
durumun irdelenmesi üzerine yoğunlaşılacak ve Almanca yazın terimleri sözlüklerinde “somut şiir” (Konkrete Poesie) kavramı
nasıl tanımlanmaktadır? Somut şiire yakın yazın kavramları arasındaki farka nasıl yer verilmektedir? Somut şiir hangi yazın
terimleriyle karıştırılmaktadır? gibi sorulara yanıt aranacaktır.
Anahtar Sözcükler: Yazın, Yazın Terimleri Sözlükleri, Somut Şiir.

ZUSAMMENFASSUNG
Wörterbücher der Literaturbegriffe benutzt man in vielen Institutionen. Ab der ersten bis zur letzten Stufe des Erziehungsprozesses
gehören sie zum Inventar. Das vermehrt die Bedeutung dieser Werke.
Die schon in dieser Richtung veröffentlichten Arbeiten zeigen allerdings eindeutig, dass mehrere literarische Begriffe zum Teil
miteinander verwechselt werden bzw. dass für verschiedene Begriffe (cid:0)hnliche Definitionen gegeben werden und dass diese somit
nicht deutlich genug voneinander abgegrenzt werden. Dieser Umstand trägt leider nicht dazu bei, den Nutzerinnen und Nutzern
dieser Wörterbücher genaue Kenntnisse zu vermitteln, sondern produziert eher Missverständnisse. Diese Arbeit konzentriert sich
darauf, die geschilderte Situation zu analysieren und zu beschreiben, d. h. sie beschäftigt sich mit folgenden Fragestellungen: Wie
definiert man den Begriff „Konkrete Poesie“ in den literarischen Wörterbüchern? Wie unterscheidet man die Begriffe, die der
„konkreten Poesie“ nahe stehen und inwiefern finden diese in den genannten Wörterbüchern Platz? Welche Begriffe dieser
Gattung werden miteinander verwechselt?
Schlüsselwörter: Literatur, Wörterbücher der literarischen Begriffe, Konkrete Poesie

Giriş sıralanış takip etmişlerdir. Kapsamlarından
Sözlüklerde yüzeysel ve ayrıntılı yapı kaynaklı ortaya çıkan bu genellik ve farklı
olmak üzere iki yapı bulunmaktadır. Yüzeysel dizgesel sıralanış beraberinde açıklanan terimin
yapı, sözlüklerin kavramla ilgili bilgiyi hangi başka terimlerle karıştırılması ihtimalini yani
sıraya göre aktardıklarıdır. Ayrıntılı yapı ise kavram karmaşasını beraberinde getirmiştir. Bu
sözlüklerin hangi bilgilere yer verdiğini karmaşanın bir diğer sebebi ise, açıklanan yazın
kapsamaktadır. terimlerinin gelişim süreçlerine, alttürlerine,
Bu çalışmada Somut Şiir teriminin yüzeysel yakın olduğu türlere ve bu terimler ile ilgili
ve ayrıntılı yapısının sözlük maddesinde nasıl yapılan araştırmalara yer verilmemiş olmasıdır
ele alındığı araştırılmaktadır. Yüzeysel yapıda, (Yıldırım, 2001:20).
sözlüklerin somut şiir ile ilgili bilgiyi, belirli Aynı eksiklik “somut şiir” yazın teriminin
özelliğini hangi evrede verdiği, kısaca somut şiir incelendiği Almanca yazın terimleri
ile ilgili sözlük maddesinin dizge yapısı sözlüklerinde de görülmektedir. İncelenen
irdelenmekte ve ele alınmayan bilgilerin neler Almanca yazın terimleri sözlüklerinde somut
olduğu gösterilmeye çalışılmaktadır. Ayrıntılı şiir karşılaştırmalı bir şekilde ele alınmıştır.
yapıda ise irdelenen yazın terimi ile ilgili biçim Brockhaus çok geniş kapsamlı bir başucu
ve içerik özellikleri ortaya çıkartılmaya ve hangi sözlüğüdür. Alan sözlüklerinden farklı olarak
bilgiler eklendiğinde, sözlük maddesinin hemen her konuda bilginin bulunabileceği,
bütünlük göstereceği ispatlanmaya çalışılacaktır öğrencilerden üniversite öğretim elemanlarına
(Yıldırım, 2001:3). kadar hemen herkesin başvurabileceği genel bir
Kullanım alanına göre farklı süreçlerde sözlüktür. Ancak, yapılan terim
farklı sözlükler ortaya çıkmıştır ve bu sözlükler tanımlamalarının, “somut şiir” örneğinde
ele aldıkları terim ile ilgili genellikle genel görüldüğü gibi, çok kısa ve eksik olduğu
bilgiler içermekle birlikte farklı dizgesel gözlenmiştir.
102
Almanca Yazın Terimleri Sözlüklerinde “Somut Şiir”İn Tanımı
Arş. Gör. Umut Balcı Yasemin Darancık

Literaturwissenschaftliche Lexikon, diğer 6. Değişkeleri, alttürleri ve yakın olduğu
sözlüklerden farklı olarak, ele alınan yazın türlerden farkı,
terimiyle ilgili daha fazla bilgi vermek amacıyla 6.1. Değişkeleri,
kapsamı yaklaşık 150 terimle sınırlı olan bir 6.2. Alttürleri,
sözlüktür. Bu terimler daha çok Eski Yüksek 6.3. Yakın olduğu diğer yazın türlerinden
Alman Edebiyatından günümüze kadarki farkı,
süreçte ortaya çıkan Alman Edebiyatının edebi 7. Yazın türü ile ilgili araştırmalar.
akımları, türleri ve kuramsal kavramlarından
oluşmaktadır. Sözlük maddelerinde Munise Yıldırım’ın yapmış olduğu bu
alışılageldiği gibi, ele aldığı terim ile ilgili dar bölümleme birçok yazın terimi için uygundur.
kapsamlı bilgi aktarmak yerine, terimi farklı Ancak, kendisinin yaptığı bu bölümleme düz
birçok yönden ele almayı amaç edinmiş ve yazı terimlerine yönelik olduğundan “somut
terimin her yönüyle tanıtılmasını hedef şiir”de bazı bölümleri kaldırmak gerekir. Bunlar
edinmiştir. Sözlük, öncelikle Germanistik kişi öğesi, olay öğesi ve olay örgüsüdür. Çünkü
bölümlerinde okuyan öğrenciler ve öğretim somut şiirde konu bir kişi etrafında dönmez.
elemanlarının her zaman yararlanabileceği, Sürekli dile getirilen bir kişi, bir kahraman
derslerde ele aldıkları terimleri rahatlıkla yoktur, tersine birçok kültürün kendine pay
bulabilecekleri bir yapıt niteliğindedir, çıkarabileceği bir genelleme sözkonusudur.
dolayısıyla Germanistik öğrencilerine yönelik Aynı durum olay öğesi ve olay örgüsü için de
yazılmış yardımcı kitap niteliğindedir. geçerlidir. Somut şiirde olay yerine durum
Somut şiir terimi ayrıca Metzler Literatur anlatılır ve okuyucunun anlatılan duruma
Lexikon 1990, Sachwörterbuch der Literatur duyarlı hale getirilmesi amaçlanır.
1989, Wörterbuch der Literaturwissenschaft İncelenecek olan sözlüklerin yüzeysel
1986 gibi sözlüklerde de incelenmektedir. Adı yapılarında nelere dikkat edileceği kısaca ortaya
geçen sözlükler, Almanya’da çok rahat bulunan konduktan sonra, somut şiir hakkında bilgi
ve çok kullanılan bilgi kaynaklarıdır. Yazınla ve vermek yerinde olacaktır.
kültürle uğraşan karma bir grup tarafından
tercih edilmektedir. Bunlar, üniversite öğrencisi “Somut Şiir” Terimi
olabileceği gibi, gazetede çalışan ve yazınla Somut şiirin kökü çok eski tarihlere, Antik
ilgilenen kişiler de olabilir (Yıldırım, 2001:24) döneme kadar uzanmasına rağmen, ellili
Sözlüklerle ilgili genel bir bilgi verildikten yıllarda dünyanın birçok ülkesinde bir tür olarak
sonra, somut şiirin bu yazın sözlüklerinde nasıl aynı anda önem kazanmaya başlamış ve bu
ele alındığı yüzeysel ve ayrıntılı yapıları ile alanda kuramsal çalışmaların yanı sıra pek çok
ortaya konacaktır. somut şiir örneği verilmiştir (Bkz. Gomringer,
Yıldırım “Türk ve Alman Yazınında Belli 2001:167). Dil oyunlarının yanı sıra görsel
Yazın Türlerinin Sözlük Maddeleri Bağlamında öğelerin de ağır bastığı somut şiir, geleneksel ve
Karşılaştırmalı Olarak İrdelenmesi” başlıklı modern şiir öğelerini yıkmış ve son yüzyıl şiir
doktora tezinde yazın terimleri sözlüklerinin anlayışına farklı bir boyut kazandırmıştır.
yüzeysel yapısında bulunması gereken Somut şiir yazarları, daha çok dilin
özellikleri yedi bölümde ele almıştır (Yıldırım, dilbilgisi yapısını önplana çıkaran bir biçem
2001: 20). Bunlar: geliştirmişlerdir. Bu anlamda kuralları da ihmal
etmeyen, ama onlarla oynamaktan çekinmeyen
1. Sözcüğün kökeni ve anlamları, somut şiir dili, okuyucu tarafından hem
2. Yüzeysel tanım, olumlama hem de olumsuzlama yoluyla
3. İçerik özellikleri, alımlanabilmektedir. Somut şiir, salt biçim ve
3.1. Kişi öğesi, fikir irdelemesinden yola çıkarak okuyucuya bir
3.2. Olay öğesi, şeyler vermek, hissettirmek amacıyla yazılan
3.3. Olay örgüsü, klasik şiirlerin tersine daha çok, yaratıcı
3.4 İşlev öğesi, düşünceyi özendirmek, okuyucunun kafasında
4. Biçim özellikleri, onlarca soru işareti ortaya çıkarmak isteyen bir
5. Gelişim süreci, şiir türüdür. Kısacası, somut şiirler okuyucuyu,
103
Almanca Yazın Terimleri Sözlüklerinde “Somut Şiir”İn Tanımı
Arş. Gör. Umut Balcı Yasemin Darancık

var olanı anlamaya değil, var olanın yardımıyla Lit. Lexikon’un yüzeysel yapısına
düşünmeye, eleştirmeye ve dolayısıyla yeni bir bakıldığında ise bu sözlüğün daha geniş
yaratıma özendirir. kapsamlı olduğu, terimin birçok özelliğine
Zor tümce yapısı ve metin kurgusu değinildiği görülmektedir.
nedeniyle, düşünme bariyerinin doğmasına
neden olabilecek geleneksel ve modern şiirlere (B) Lit. Lexikon:
göre somut şiirler daha basit bir yapıya sahiptir 1. Sözcüğün adlandırılması
ve okuyucuda oyunsu bir izlenim bırakmaktadır. 2. Yüzeysel tanım
Genellikle ulusların toplumsal, kültürel ve hatta 2.1. Alttürlerinin adlandırılması
politik yaşam tutumlarını gözler önüne seren bu 3. Ayrıntılı tanımı
şiirler, onların birbirlerini tanımalarını sağlar ve 3.1. Bir yazarın tanımlaması
karşılıklı ön yargıların ortadan kalkması 4. Gelişim süreci
açısından çok önemli bir rol üstlenmektedirler. 4.1. Terimin ilk çıkışı
Böyle bir işlevi yüklenen somut şiiri 4.2. Yazarların tanımlaması
sözlüklerde doğru ve eksiksiz tanımlamak 4.3. Gruplar
gerekir. Bu nedenle irdelenen sözlüklerin 4.4. Yapılan çalışmalar
yüzeysel yapılarını ortaya çıkartmak yerinde 4.5.Önemli temsilcileri ve eserleri
olacaktır. 4.6. Yazar/ kuramcı
5. İşlev öğesi
A. Almanca Sözlük Maddelerindeki 6. Gelişim süreci
“Somut Şiir” (Konkrete Poesie) Teriminin 6.1. Yazarlar
Yüzeysel Yapısı: 7. Görsel Şiir (Visuelle Poesie)
Farklı hedef kitleler için hazırlanmış 7.1. Yüzeysel tanımı
Almanca sözlüklerde, Somut Şiir teriminin 7.2. Gelişimi ve Somut Şiir’in etkisi
birbirinden çok farklı şekillerde ele alındığı 7.3. Somut Şiir’in grupları
tespit edilmiştir. Toplumun her sınıfındaki 8. Görsel ve Somut Şiir yazarlarının
insanların başvurabileceği, geniş kapsamlı, karşılaştırılması
ancak kısa bilgiler içeren Brockhaus 9. Kaynakça
sözlüğünde, Somut Şiir terimi çok kısa ve eksik
olarak tanımlanmıştır. Bu tanımlamada Lit. Lexikon sözlüğünün kendisi Somut
okuyucuya terimle ilgili yeterli, aydınlatıcı ve Şiir’i beş kısma bölmüş ve bunu rakamlarla
onu diğer yazın terimlerinden ayıran bilgi göstermiştir. Ancak bu bölümlemede birinci
verilmemektedir. Bu sözlüğün yüzeysel yapısına kısımda tanımın, ikinci kısımda gelişim
bakıldığında da bu açıkça görülmektedir. sürecininin vs. verildiği, yukarıda yapılan
yüzeysel yapısında da görüldüğü gibi
(A) Brockhaus: söylenemez. Dizgesel bir bütünlük
1- Yüzeysel tanım: oluşturulmamıştır. Terim, bütün ayrıntılarıyla
1.1. Biçim özelliği ele alınmış ve okuyucunun bu terimle ilgili her
1.2. Yazarlar türlü bilgiyi edinmesi hedeflenmiş olunmasına
Genelde bütün sözlüklerde önce kısa rağmen dizgesel bir bütünlüğün olmaması
yüzeysel bir tanım bulunmaktadır. Ancak okuyucunun kafasını karıştırabilmektedir.
okuyucu bu kısa tanımdan sonra Yukarıda da görüldüğü gibi kavramla ilgili bazı
bilgilendirilmeğe devam edilmelidir. Sözlüğün bilgiler iki defa verilmiş, açıklamalar belli
verdiği bilgi yüzeysel tanımla son buluyorsa, bölümler şeklinde numaralanmasına rağmen bu
bilgilendirme yetersiz kalmaktadır. Brockhaus bölümlerin iç içe olduğu, dizgesel bir yapıya
sözlüğü de yüzeysel tanımdan sonra başka bir göre aktarılmadığı gözden kaçmamıştır. Ayrıca,
bilgi vermemektedir. Ayrıca bu sözlük Somut Brockhaus adlı sözlükte olduğu gibi, Somut
Şiir’i yanlış tanımlamaktadır. Çünkü yapılan Şiir’in Görsel Şiirle bir tutulduğu, aradaki farkın
tanım Somut Şiir’in alttürlerinden biri olan ortaya konmadığı tespit edilmiştir.
“Deneysel Şiir”in (Experimentelle Poesie) Metzler Literatur Lexikon’da ise şu şekilde
tanımıdır. bir yüzeysel yapı takip edilmiştir:
104
Almanca Yazın Terimleri Sözlüklerinde “Somut Şiir”İn Tanımı
Arş. Gör. Umut Balcı Yasemin Darancık

İncelenen diğer sözlüklerin tersine, bu
(C) Metz. Lit. Lex. sözlükte ise sözcüğün kökeni yerine dizgeye
1. Sözcüğün kökeni yüzeysel bir tanımla başlandığı ve terimin
2. Yüzeysel Tanım etkilendiği akımlara yer verildiği, “somut”
3. Gelişim süreci teriminin incelendiği görülmüştür.
3.1. Terimin tarihçesi Sözlüklerin yüzeysel yapısı incelendikten
3.2. Yapılan ilk çalışmalar ve sonra ayrıntılı yapısına da yer vermektedir.
temsilciler
4. Tanımı B. Almanca Sözlük Maddelerindeki
4.1. Benzer türler “Somut Şiir” (Konkrete Poesie) Teriminin
5. Yapılan çalışmalar ve yazarlar Ayrıntılı Yapısı:
Sözlüklerde genelde ilk bakışta bir yüzeysel
Metz. Lit. Lex. sözlüğü önerilen yüzeysel tanım bulunmaktadır. Ancak bu tanımlama
yapıya göre bir sıralanış takip etmemiş, ancak doğru yapılmadığından aynı kökten gelen
kısmen de olsa dizgesel bir bütünlük benzer yazın terimleri birbiriyle
göstermektedir. Ne ki, somut şiirin önemli olan karıştırılmaktadır. Böyle bir karmaşaya yer
birçok özelliğine değinilmemiştir. Bir başka vermemek için, sözlük maddelerinde tanımda
sözlük olan Sachw. D. Lit.’da ise yine birçok biraz daha ayrıntıya girmek yararlı olacaktır. Ele
eksiklikler vardır. alınan sözlüklerde, Somut Şiirin birbirinden çok
. farklı biri yüzeysel biri ayrıntılı olmak üzere iki
(D) Sachw. d. Lit. tanımı yapılmıştır. İlk sözlükte yapılan yüzeysel
1. Sözcüğün kökeni tanımlamanın yanlış yönlendirme ve
2. Tanımı bilgilendirmeye neden olduğu görülmüştür.
3. Benzer terimler
4. Yazarlar Konkrete Poesie, experimentelle
5. Kaynakça Dichtung, die Sprache als Mittel
einsetzt, um unabhaengig von
Sachw. d. Lit. sözlüğünde de daha önce ele konventioneller Bedeutung eine neue
alınan sözlüklerde olduğu gibi, bu terimin bir Sichtweise zu vermitteln.
çok özelliğinin ele alınmadığı, terimin dizgesel Somut Şiir, yani deneysel şiir,
bir bütünlük oluşturmadığı görülmüştür. kullanılan yerleşik anlamından
Yapılan yüzeysel tanım, somut şiirin temel bağımsız bakış açıları aktarabilmek
özelliklerini kapsamış, benzer türlerle arasındaki için dili araç olarak kullanır.
farklar net bir şekilde belirtilmiştir, fakat (Brockhaus, 2000:486)
gelişim sürecinin diğer yazın türlerinden
farkının, yapılan araştırmaların ele alınmaması Burada çok genel bir tanımlamaya gidildiği
büyük bir eksikliktir. için yanlış bir aktarım sözkonusudur. Somut
Ele alınacak son sözlük olan Wörterbuch Şiirin deneysel bir tür olduğu kesindir, ama onu
der Literaturwissenschaft’ta ise yine somut deneysellik üzerine temellendirmek doğru
şiirin gelişim sürecine, yazın türlerinden farkına, değildir, çünkü bu tür “somutluk” üzerine
alt türlerine değinilmektedir. kurulmuştur ve deneysel şiir değildir, ikisi farklı
türlerdir. Bu nedenle, deneysellikten çok
(E) Wört. d. Litw. somutluğun önplanda tutulup tanımın bu
1. Yüzeysel tanım doğrultuda yapılması daha yararlı olacaktır.
2. Terimin etkilendiği akımlar
3. “Somut” teriminin açıklanması Neben “abstrakte Dichtung”,
4. Yapılan çalışmalar gelegentlich auch “materiale Dichtung”
4.1. Temsilciler geläufigste Bez. für die etwa seit 1950
4.2. Gruplar international auftretenden Versuche in
der modernen Literatur, mit dem
konkreten Material der Sprache
105
Almanca Yazın Terimleri Sözlüklerinde “Somut Şiir”İn Tanımı
Arş. Gör. Umut Balcı Yasemin Darancık

(Wörtern, Silbern, Buchstaben) amaçlanan mesaja göre yeniden
unmittelbar- und losgelöst von syntak. biçimlendiren, böylelikle kurallara
Zusammenhängen und oft auch auf das aykırı (mantık dışı),anlamından
Wort als Bedeutungsträger verzichtend- bağımsız, optik, akustik ve hat
eine Aussage zu gestalten. sanatı gibi bir etki bırakan bir şiir
Soyut, aynı zamanda materyal türü (Sachw. d. Lit., 1989:474).
yazının yanısıra, yaklaşık 1950 yılından
beri uluslararası çalışmaların yapıldığı, Sachw. d. Lit. sözlüğünde, somut şiirin
dilin somut araçlarıyla (sözcük, hece, tanımı yapılırken, malzeme olarak kullanılan
harf) doğrudan – sözdizimsel sözcüklerin genel geçer anlamından çok,
bağlamdan ve genellikle sözcüğün kuralları aşan, birden çok özelliği içinde
anlam taşıyan özelliğinden bağımsız- bir barından sanatsal yapılar olarak gösterilmesi bu
mesaj iletmeye çalışan modern yazın türe uygun bir yaklaşımdır.
(Metz. Lit. Lex., 1990:249).
Strömung in der Lyrik des 20.
Metz. Lit. Lex.’da yapılan tanımın, dilin Jh., die sich zu Anfang der 50er
parçacıkları olan sözcük, hece ve harf üzerine Jahre in einigen europ. Ländern
yoğunlaştığı görülmüştür. Somut şiir geleneği, (Schweiz, Österreich, BRD), aber
50’li yıllardan itibaren dünya genelinde önem auch außerhalb des europ.
kazanmış, bu alanda uluslararası çalışmalar Kontinents (Brasilien) durchsetzte,
yapılmıştır. Özellikle sözcüğün sözdizimsel in den 60er Jahren in der BRD zu
bağlamdan bağımsız, kalıplaşmış genel anlamı einer dominierenden Erscheinung
dışında yeni alımlamalara götürebilecek bir wurde und auch auf die Prosa sowie
parça olarak değerlendirilmesi, somut şiirin ne das Hörspiel übergriff.
olduğunu anlamak açısından yerinde bir 50’li yılların başlarında
tanımlama olarak görülmektedir. Sachw. d. Avrupa’nın bazı ülkelerinde
Lit. Sözlüğündede benzer bir tanıma yer (İsviçre, Avusturya, Federal
verilmiştir: Almanya) ve hatta Avrupa kıtası
dışına da (Brezilya) ortaya çıkan,
Internationale Strömung der 60’lı yıllarda Federal Almanya’nın
modernen Lyrik, die von den en baskın akımlarından biri olan,
sprachl. Elementen (Wörtern, düzyazının yanı sıra radyofonik
Silben, Buchstaben) als konkretem ortamda da yaygınlık kazanan 20.
Material ausgeht, sie von ihrer yy şiirinin bir akımı (Wört. d. Litw,
Funktionalität als Sinnträger und 1989:275).
den Fesseln der Syntax zu erlösen
sucht und sie gemäß ihrem Wört. d. Litw. sözlüğünde yapılan
Klangcharakter nach rein klangl. yüzeysel tanımlamanın bu türün sadece ortaya
Gesetzen unter Verzicht auf jede çıkışını ve gelişimini ele aldığı görülmüştür.
Aussage oder Mitteilung neu Somut şiir türünün hangi ülkelerde ortaya
kombiniert, so dass eine alogische, çıkığı ve yaygınlık kazandığı vurgulanmıştır,
sinnfreie, optisch-akustisch ama yapılan bu yüzeysel tanımda bu türün
ornamental wirkende Anordnung özelliklerine hiç değinilmemiştir.
entsteht.
Dilsel elementleri (sözcük, Konkretismus ist eine
hece, harf) somut bir materyal Strömung in moderner Lyrik,
olarak ele alan uluslararası modern die sprachliche Elemente nach
şiir akımı. Bu materyalleri anlam optischer und akustischer
taşıyan alışılmış sözdizimsel Wertigkeit zur Komposition
özelliklerinden çıkarıp, tını ve montiert; sie verzichtet darauf,
sesletimsel özelliklerine ve empirische Wirklichkeit
106
Almanca Yazın Terimleri Sözlüklerinde “Somut Şiir”İn Tanımı
Arş. Gör. Umut Balcı Yasemin Darancık

abzubilden und zu erfassen, dikkatlerden kaçmayan en önemli noktalardan
befragt statt dessen das isolierte biri ise, bu türün sözcük sanatı olduğunun
Einzelwort, nimmt es als vurgulanmasıdır. Bu da somut şiirin, alt ve
Denkform und verwendet es auf benzer türlerinden farklı olarak, ana
seine konkreten Möglichkeiten malzemesinin sözcük olduğunu göstermektedir.
hin. Kısaca, somut şiirin, dilin fonetik ve akustik
Somutluk, dilsel araçları özelliklerini bir malzeme gibi ele alıp, biçim ve
optik ve akustik özelliklerine içerik arasında köprü kuran bir tür olduğu,
göre metnin içine monte eden somutluğun da buradan ortaya çıktığı
modern bir şiir akımıdır; vurgulanmaktadır.
deneysel gerçekliği amaçlayıp Çalışmada farklı tanımlara yer verilmesinin
onu bulmak yerine, [bütünden] nedeni, sözlük maddeleri dışında somut şiirin
soyutlanmış sözcüğü işler, onu nasıl tanımlandığını göstermek ve sözlük
bir düşünme biçimi olarak maddelerine girecek tanımlamaların bu
değerlendirir ve onun somutluk doğrultuda olmasının daha faydalı olabileceğini
boyutlarıyla ilgilenir. (Best, ortaya koymaktır. Nitekim Brockhaus adlı
1973:270). sözlükte olduğu gibi, bu terimin tanımını bir iki
satırla sınırlandırıp yanlış bilgi aktarımına
Bu tanımda Somut şiirin somutluğu üzerine gitmektense, bu alanın uzmanı yazarların
yoğunlaşılmıştır. Dili oluşturan harf, hece, tanımlarından yararlanmak daha doğru
sözcük gibi parçacıkların şiirde somutluğu olacaktır. Lit. Lexikon’da böyle bir yönteme
ortaya çıkarmak için bir araç olarak kullanıldığı başvurulduğu görülmektedir. Somut Şiirin
ifade edilmektedir. Benzer bir tanımlama birkaç genel özelliği belirtildikten sonra, bu
Garnier’de de görülmektedir. Garnier, somut alanın ünlü temsilcilerinden Max Bense’nin
şiirin dilsel araçları kullanarak bir yapı tanımına yer verilmiştir:
oluşturmak olduğunu (Garnier, 1986:7) ifade
etmiştir. Önemli olan, somutluktan yola çıkarak Es handelt sich um eine poesie,
biçimsel olarak şiirin anlamını, iletisini die weder den semantischen noch
aktarmaktır. Noigandres Gruppe’nin de somut den aesthetischen sinn ihrer
şiiri aynı doğrultuda tanımladıkları elemente, etwa der wörter, durch
görülmektedir: die übliche bildung linier und
grammatisch geordneter kontexte
Konkrete Dichtung: Totale erzeugt, sondern dabei auf visuelle
Verantwortung vor der Sprache. flaechige konnexe reflektiert. nicht
Vollkommener Realismus. Eine das nacheinander der wörter im
allgemeine Wortkunst. Das bewusstsein ist also ursprüngliche
dichterische Produkt = konstruktive prinzip dieser art von
Gebrauchsgegenstand. poesie, sondern ihr miteinander in
Somut Yazın: Dile karşı der wahrnehmung, das wort wird
mutlak sorumluluk. Eksiksiz bir nicht in erster linie als intentionaler
gerçekçilik. Genel bir sözcük bedeutungstraeger verwendet,
sanatı. Sanatsal ürün = sondern mindestens darüber hinaus
Kullanım aracı (Campos, auch als materiales
Pignatari, 1986:10) gestaltungselement, aber so, dass
bedeutung und gestaltung einander
Burada Somut Şiirin dile karşı mutlak wechselseitig bedingen und
sorumluluk, eksiksiz bir gerçekçilik taşıdığı, ausdrücken.
genel bir sözcük sanatı olduğu, sanatsal bir Dilsel araçların, yani
ürün, bir malzeme olarak değerlendirildiği sözcüklerin semantik ve estetik
görülmektedir. Mutlak gerçekçilik ifadesiyle de anlamlarına göre alışılagelmiş
somutluğun ifade edildiği ortadadır. Bu tanımda düzgün sıralı ve dilbilgisi
107
Almanca Yazın Terimleri Sözlüklerinde “Somut Şiir”İn Tanımı
Arş. Gör. Umut Balcı Yasemin Darancık

kurallarına uygun metinler
oluşturmak yerine, iki boyutlu Allen theoretischen
görsel bağlamlar sunan bir şiir türü Ausserungen und künstlerischen
sözkonusudur. Öyleyse bu şiir Ausformungen gemeinsam sind die
türünün temel şekillenişi, „parole in liberta“ (Marinetti), die
sözcüklerin beynimize yerleşen Befreiung des Wortes von den
düzgün sıralı özelliklerine göre Zwangen der Metapher und der
değil, onların bir arada Syntax, vom Satzspiegel und von
algılanmasına dayanır. Sözcük ilk der typographischen Normung, von
aşamada, anlamı olan ve belli bir Lese-, Hör- und
amaca hizmet eden bir öğe olarak Sprechgewohnheiten, das
kullanılmaz, tersine bir araç, bir Bekenntnis zum Sprachspiel und
element olarak kullanılır, fakat der Versuch, mit einem neuen
anlam ve biçim iç içedir ve sürekli Sprachbewusstsein gegen den
yer değiştirir. (Lit. Lexikon, Sprachverschleiss zu bestehen.
1997:175). Diese Position fordert zugleich auch
eine veranderte Rezeptionshaltung
Bu tanımdan da anlaşılacağı gibi, und setzt Aktivitaet und
sözcüklerin anlamsal, estetik ve sözdizimsel Produktivitaet beim
özelliklerinden çok, onların oluşturdukları Betrachter/Leser der K.P. voraus.
biçime hizmet eden bir araç olarak görülmesi Kavramsal ifadelerin ve
vurgulanmaktadır. Somut şiirde sözcüğün sanatsal yaratımların hepsi “parole
temel anlamı arka plana itilmekte, yerine onun in liberta”dan (Marinetti), yani
yapı içindeki anlamı önem kazanmaktadır. sözcüğün metafor ve sözdizimi
Kısacası, sözcüklerin anlamları ve yapısal baskısından, kalıplaşmış cümle
dizilişleri ile oynama sözkonusu olup bu yansımasından, tipografik
şekilde yeni ve alışılmamış bir tür ortaya normlardan, okuma, dinleme ve
çıkarılmıştır. Yapılan bu tanımda belirtilen yazma alışkanlıklarından
kıstaslara uygun bir dilin kullanıldığı da kurtulması, ve bunun yerine dil
görülmüştür. Bilinçli olarak tüm sözcükler oyunlarının fark edilmesi ve yeni dil
küçük harflerle yazılmış, böylelikle bilinciyle yetersizleşmiş dile karşı
okuyucunun kafasında kalıplaştırdığı genel çıkma girişiminden oluşur. Bu
geçer kuralların dışına çıkılmış, dil ile nasıl durum ayrıca farklı alımlama
oynanabileceği gösterilmiş, somut şiirin yazın tutumunu geliştirir ve somut şiir
dünyasına getirdiği birçok yeniliğe bu şekilde okuyucusunda aktif ve üretken olma
bir göndermede bulunulmuştur. yeteneği oluşturur. (Lit. Lexikon,
Sözlüklerdeki somut şiir ile ilgili tanımlara 1997:175)
yer verdikten sonra, içerik özelliklerini de ele
almak gerekir. Somut Şiirin kişi öğesi, olay Yukarıda alıntılanan ifadede Somut Şiirin
öğesi ve olay örgüsünden çok işlev öğesine işlev öğesine değinilmiştir. Somut şiir alanında
değinilmesi yararlı olacaktır. Çünkü Somut yapılan kuramsal çalışmaların, sözcüklerin
şiirler kısa metinler oldukları için ve daha çok değişmeceli anlamlarından ve söz dizim
herhangi bir konu üzerine dikkatleri çekip özelliklerinden sıyrıldıkları ve bununla birlikte
okuyucuyu o konu üzerinde düşündürmeyi klasik, eskimiş dil alışkanlığının yerine yeni bir
amaç edindiği için, diğer terimlerin içerdiği dil bilinci ortaya çıkardıkları belirtilmiştir.
olay ve kişi öğelerini kapsamamaktadır. Buradan hareketle okuyucunun alılmama
Lit. Lexikon dışında, incelenen beş tutumunun değişeceği ve onda yorumlama
Almanca sözlüğün hiçbirinde Somut Şiirin yeteneğinin gelişip üretken bir duruma gireceği
işlev öğesine değinilmemiştir. Lit. Lexikon’da vurgulanmaktadır. Burada dile getirilen ifadeler
ise çok kısa ve dar kapsamlı olarak ele Somut şiirin işlevini özetler niteliktedir, fakat
alınmaktadır.
108
Almanca Yazın Terimleri Sözlüklerinde “Somut Şiir”İn Tanımı
Arş. Gör. Umut Balcı Yasemin Darancık

bunun yanında Somut Şiirin daha birçok Brockhaus ve Metzler Lit. Lex adlı
işlevinin olduğu da göz ardı edilmemelidir. sözlüklerde Somut Şiirin biçimsel özelliğine
Somut şiirler, okuyucunun önüne mutlak değinilmemiş ve bu alan boş bırakılmıştır.
genel geçer yargı içeren bir gerçeklik Oysaki bu “somut şiir”in önemli özelliklerinden
koymazlar, tersine bütün yorumlara açıktırlar. biridir ve okuyucuya bununla ilgili mutlaka
Böylelikle okuyucunun önündeki şiirden yola bilgi verilmelidir. Buna karşılık Lit. Lexikon,
çıkarak konuyla ilgili farklı çıkarımlar yapması, Wört. d. Litw. ve Sachw. d. Lit. adlı sözlüklerde
düşünmesi ve böylece üretken bir duruma biçim için ayrılmış özel bir dizge olamamakla
girmesi sağlanmaktadır. birlikte, biçim ile ilgili bilgiler cümle aralarına
Somut şiirlerin bir başka özelliği ise, daha sıkıştırılmış ve dağınık bir şekilde verilmiştir.
çok kültürel içerikli olmalarıdır. Farlı kültürler Somut şiirler görseldir, bir resim yansıtır,
arasında karşılaştırma yapma olanağı sunan bu sözcüklerin bir arada uyum içinde
şiirler, okuyucunun kültür bilgisini geliştireceği bulunmasından oluşur gibi genel ifadelere yer
gibi, farklı kültürleri tanımasını, kendi öz verilmiştir.
kültürü ile yabancı kültür arasında karşılaştırma Somut Şiir yazarlarının yazın ve politik
yapmasını, böylelikle yabancıyı anlama, kendini birikimlerini şiirlerinin biçimine yansıttıkları
başkasının yerine koymasını ve en önemlisi ise görülmektedir. Bu anlamda somut şiirlerin
ön yargıların ortadan kalkmasını sağlayacaktır biçimsel açıdan yazarının politik dünya
(Krusche/Krechel, 1984:87). Bu bağlamda görüşüne göre şekillendiği ortaya çıkmaktadır.
Somut Şiirlerin kültürel bilgi içermeleri Türkiye’nin en önemli somut şiir
okuyucu açısından büyük bir önem temsilcilerinden olan Yüksel Pazarkaya’nın
oluşturmaktadır. şiirlerinde, içeriğe bağlı olarak şiirlerin farklı
Ayrıca somut şiirler, okuyucunun bir dilin biçimlerde ortaya çıktığı gözlemlenmiştir.
gramer yapısıyla nasıl oynandığını fark etmesini Yazının politik baskıdan bağımsız, yazarın
sağlamaktadır. Böylelikle okuyucu öncelikle dünya görüşünü rahat bir şekilde dile
doğru olan dilbilgisi kuralını ve değişimin nasıl getirebileceği bir araç olması gerektiğini
ortaya çıktığını düşünmektedir. Bu durum belirten Pazarkaya (Pazarkaya, 1996:47), dilin
okuyucudaki dilbilgisi ve dil kullanım baskıcı yönetimlerin egemenliğinden kurtulması
yeteneğini pekiştirmekte ve iki farklı durum gerektiğini ve bunun için özellikle şiirin bir araç
arasında neden sonuç ilişkisi kurmasını olarak kullanılmasının hak arama bilincinin
sağlamaktadır. Böylelikle okuyucunun özgür edinilmesinde en uygun yol olduğunu dile
düşünme yeteneği pekiştirilmektedir. getirmektedir. Aynı şekilde Jandl, Heissenbüttel
Somut şiirlerin, okuyucuda yukarıda sayılan ve Noigandres Gruppe’nin şiirlerinde de siyasi
kazanımların ortaya çıkmasını sağlamaları bakış açının şiirin içeriğine, içeriğin de biçime
anlam boşlukları (Leerstellen) içermelerine yansıdığı gözlemlenmektedir.
dayanmaktadır. Okuyucuya okudukları şiir ile Yukarıda anlatılan özellikler doğrultusunda
ilgili yorum olanağı sunan ve bu yorumu Somut Şiirlerin biçem özelliklerini de incelemek
okuyucunun kendi dünya görüşüne ve bakış faydalı olacaktır. Somut şiirlerde dil, alışılmışın
açısına göre yapmasını sağlayan anlam dışında, okuyucuyu hayretler içinde bırakacak
boşlukları, onların iletişim becerilerinin (Özmut, tarzda ortaya çıkar. Somut şiir yazarları dili bir
2002:134) ve yaratıcılıklarının gelişmesinde araç, bir malzeme olarak gördüklerinden dolayı,
büyük bir önem taşıyacağı gibi eleştirel onunla oynamayı da ihmal etmemişler, bir oyun
düşünme yeteneklerini de geliştirecektir hamuru gibi dili farklı biçimlere sokmuşlar,
(Krechel, 1991:95). Eleştirel düşünme yeteneği dilbilgisi kuralların ve cümlelerin yapısını
edinen okuyucu ayrıca özgüven ve sorumluluk bozmuşlar, böylelikle okuyucunun ilgisini
bilinci de edinir (Krechel, 1991:97). çekmeyi başarmışlardır. Somut şiirlerde belli bir
Dil öğelerinin çeşitli şekillerde ele alınıp düzene göre sıralanmış cümle yapısı yoktur,
şiirin içeriğiyle bire bir ilişkili biçimler dilbilgisi kuralları bilinçli bir şekilde ihmal
oluşturması hedeflendiğinden dolayı Somut edilmiş ve böylece başka hiçbir yazın türünde
Şiirlerin biçimsel anlamda çok çeşitlilik olmayan özgün bir dil ortaya çıkmıştır.
gösterdiği görülmektedir. Okuyucu şiirde karşısına çıkan bu alışılmamış
109
Almanca Yazın Terimleri Sözlüklerinde “Somut Şiir”İn Tanımı
Arş. Gör. Umut Balcı Yasemin Darancık

dil yapısının hangi amaçlar doğrultusunda bütün kuralları hiçe sayan her tür akım somut
ortaya çıkarıldığını şiirin içerik ve biçimimden şiirin kökeni olarak tanımlanmaktadır. Çünkü
yola çıkarak bulmaya çalışır, böylelikle onda yukarıda sayılan şiir gelenekleri, her ne kadar
bağımsız düşünme ve yaratıcılık yeteneğinin faklı özelliklere sahip olsalar da, aslında kural
gelişmesi sağlanmış olunur. tanımazlık çatısı altında birleşmiş ve birbirlerini
Somut şiir yazarlarının bazen, belli bir sürekli etkilemişlerdir. Bu noktada somut şiirin,
kesimin toplumsal özellikleri üzerine dikkatleri bazı noktalarda diğer şiir geleneklerine göre
çekmek ve o toplumun yaşam tarzlarını farklılık gösterse de, bu etkileşim sonucu ortaya
aktarmak için bölgesel diyalektleri bilinçli bir çıktığı görülür.
şekilde kullandıkları da görülmektedir. Böyle
bir yaklaşım, okuyucunun ele alınan toplumun Der Begriff der K.P. taucht
kültürü üzerine düşünmesini sağlamaktadır. zunächst 1953 in dem Manifest
Wört. d. Lit. sözlüğü dışında, ele alınan Hätila Ragulpr Pa Fastkliaben.
dört sözlüğün yüzeysel tanımlarında somut Manifest för konkret poesie des
şiirin yukarıda dile getirilen bazı biçem Schweden Öyvind Fahlström auf.
özelliklerine kısaca değinilmiştir. Biçem ile „Somut Şiir“ kavramı ilk
ilgili bilgi cümle yapısı ve dilbilgisi kuralları olarak 1953 yılında İsveçli Öyvind
bağlamında verilmiş, bu iki özellik dışına Fahlström’ün „Somut Şiir
çıkılmamıştır. Biçem özelliklerinin ayrıca bir Manifestosu“ adlı yazısında ortaya
madde olarak değil de yüzeysel tanımın içinde çıkar] (Lit. Lexikon, 1997:175).
kısaca verilmesi de yetersizdir. Wört. d. Lit.
sözlüğünde ise biçem özelliklerine hiç Alıntıda da görüldüğü gibi, Lit. Lexikon’da
değinilmemiştir. Ancak okuyucu üzerinde somut şiir kavramının ilk olarak 1953 yılında
bıraktığı etkiye, politik görüşü yansıttığı gibi Öyvind Fahlström’ün bir çalışmasında
özelliklere hiçbir sözlükte rastlanmamaktadır. kullanıldığı ifade edilmektedir. 53 öncesi
Okuyucunun somut şiirin ne olduğunu daha şiirlerin, somut şiirlerin özelliklerini kısmen
iyi anlayabilmesi için sözlüklerde gelişim taşımalarına rağmen bu çatı altında
sürecine de yer vermek gerekir. Ancak düşünülmediği, onların somut şiirin kökeni
Brockhaus ve Sachw. d. Lit. adlı sözlüklerde oldukları ifade edilmiştir. 53 sonrası sıra dışı
Somut şiirin gelişim sürecine hiç şiirler, somut şiir olarak adlandırılınca, o
değinilmemiştir. Lit. Lexikon’da ise gelişim tarihten sonra birçok yazar tarafından bu şiir
süreci hakkında geniş bir bilgi yer almakta, türü ile ilgili kavramsal yazılar yazılmış ve bu
hatta eskiden hangi isimler altında görüldüğünü şiirlerin kendine özgü bir yapısının olduğu başlı
de belirtmektedir. başına bir tür oldukları dile getirilmiştir.
Böylece somut şiirlerin, aynı kökten gelen
K.P. damals auch synonym deneysel, görsel ve soyut şiirlerden farklı
oder geringfügig varriirend: oldukları vurgulanmış ve bu farklar ortaya
experimentelle, materiale, abstrakte, konmuştur.
absolute Literatur bzw. Poesie. Aynı sözlükte somut şiirin gelişim
Somut şiir, eskiden deneysel, sürecinin çok eskilere dayandığı belirtilmiştir.
materyal, soyut ve gerçek yazının,
yani şiirin eş anlamlısı ya da arada Obwohl die Arbeiten der K.P.
çok az farkın olduğu bir değişkesi im engeren Sinne erst mit dem 1944 in
(olarak görülüyordu). (Lit. Lexikon, Mailand veröffentlichten Gedichtband
1997:175). testi poemi murali von Carlo Belloli
anerkennt, besitzt der freie Umgang
Yukarıdaki alıntıda da görüldüğü gibi, mit dem Wort eine lange Tradition.
somut şiirin eski deneysel, materyal, soyut ve Dazu zählen die Dadaisten Hugo Ball
mutlak şiirin değişkelerinden biri olduğu ifade und Hans Arp ebenso wie Arno Holz
edilmektedir. Birçok sözlükte, klasik şiirin katı und Christian Morgenstern oder die
kurallarına bir tepki olarak ortaya çıkan ve mittelalterliche Wortalgebra, auf die
110
Almanca Yazın Terimleri Sözlüklerinde “Somut Şiir”İn Tanımı
Arş. Gör. Umut Balcı Yasemin Darancık

Bense mehrfach hinwies. bir çerçevede ele alınmış, kapsam geniş
Somut şiir alanında yapılan tutulmuştur. Dadaizm dışında ayrıca
çalışmalar kabaca, Carlo Belloli sembolizm ve natüralizme de göndermede
tarafından 1944’te Milano’da bulunulmuştur.
yayınlanan „testi poemi murali“ adlı
seçki ile tanınmaya başlanmasına Die meisten Theoretiker der k.P
rağmen, sözcük aslında uzun bir gingen auf literar. Muster zurück, die
gelenek etrafında şekillenir. Bunlar in Einzelfallen schon am Ende des 19.
arasında Arno Holz ve Christian Jh. – bei S. Mallarme (Symbolismus)
Morgenstern’in yanısıra Hugo Ball ve oder A. Holz (Naturalismus)- und zu
Hans Arp gibi Dadaistler ya da Beginn des 20. als Beispiele
Bense’nin de sürekli olarak traditionsfeindlich. Lyrik zu
göndermede bulunduğu Orta Çağ beobachten gewesen waren (das
Wortalgebra şiirleri sayılabilir] (Lit. Lautgedicht oder die „visuelle Poesie
Lexikon, 1997:176). im Dadaismus).
Somut şiirin birçok kuramcısı
Görüldüğü gibi, somut şiirin gelişim tarihi 19.yy’ın sonlarında ortaya çıkan edebi
53 öncesi çalışmalarla açıklanmıştır. 1944 akımlardan Mallarme (Sembolizm),
yılında Carlo Belloli tarafından yayınlanan şiir Holz (Naturalizm), ve 20. yy’ın
seçkisinin, somut şiirlerin gelişim tarihi başlarında geleneksel şiire tepki
bağlamında yol açıcı önemli bir rol oynadığı olarak ortaya çıkan şiirin (Dadaizmin
vurgulanmıştır. Ancak sözcüklerle oynamak çok sesletimsel şiir ya da görsel şiiri)
daha eskilere dayanmaktadır. Bunlar arasında etkisinde kalmıştır] (Wört. d. Litw.,
Dadaist akımın temsilcileri Hugo Ball ve Hans 1989:275)
Arp’ın, hatta Christian Morgenstern ve Orta
Çağ’daki Wortalgebra eserlerinin yer aldığı Lit. Lexikon’da ayrıca Somut şiirin
Bense her zaman gönderme yapmıştır. kökünün çok eski tarihlere, antik yunan
Aynı ifadelerle Metzl. Lit. Lexikon’da da dönemine kadar götürüldüğü görülmektedir.
karşılaşılmaktadır:
Visualisierungen von Texten,
Die wesentlich, theoretisch beginnend bei den griechischen
oder ideologisch begründeten Zeuberpapyr, den frühen
Formen der K.D. stehen v.a. in der Figurengedichten der griechischen
Traditon der “parole in liberta” Bukolik, über die lateinischen
Marinettis (italien. Futurismus), der Gittergedichte des Porphyrios, die
“Verse ohne Worte” H. Balls, der Varianten der karolingischen
“elementaren Dichtung“ K. Renaissance, die barocken
Schwitters (Dadaismus) und der Textfiguren bis hin zum freien
“Klänge” Kandinsky. Textbild der Jahrhundertwende und
Somut yazının kavramsal ve den Experimenten des 20.Jh.
ideolojik olarak dayandığı akımlar werden oft für diese Traditionslinie
Marinetti’nin „parole in liberta“ herangezogen.
geleeği (Italyan gelecekçiliği), Yunan büyü metinlerinden
Ball’ın „sözcüksüz mısralar“, başlamak üzere, bukolik dönemin
Schwitter’in „Elementar eski figür metinleri, yine
Yazın“(Dadaizm) ve Kandinsky’nin Porphyros’un Latin tutsaklık
„Tınılar“dır. (Metzl. Lit. Lex., şiirleri, Karolenj Rönesansının şiir
1990:249). türleri ve Barok Dönemi figür
metinlerinden yüzyılımızın kural
Wört. d. Litw. sözlüğünde ise somut şiir tanımayan serbest metinlerine
kuramcılarının etkilendiği akımlar daha geniş kadar, bu süreçte yapılan metinlerin
111