alman dili ve edebiyatı

537 Pages·2007·7.46 MB·Turkish

T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
BATI DİLLERİ VE EDEBİYATLARI
(ALMAN DİLİ VE EDEBİYATI)
ANABİLİM DALI

SABAHATTİN ALİ VE GERHART HAUPTMANN’IN ESERLERİNDE SOSYOKÜLTÜREL OLGU
VE İLETİŞİM ÇATIŞMASI

DOKTORA TEZİ

ALİ BAYKAN

ANKARA 2005
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
BATI DİLLERİ VE EDEBİYATLARI
(ALMAN DİLİ VE EDEBİYATI)
ANABİLİM DALI

SABAHATTİN ALİ VE GERHART HAUPTMANN’IN ESERLERİNDE SOSYOKÜLTÜREL OLGU
VE İLETİŞİM ÇATIŞMASI

DOKTORA TEZİ

ALİ BAYKAN

TEZ DANIŞMANI

PROF.DR.İBRAHİM İLKHAN

ANKARA 2005
İÇİNDEKİLER

0. GİRİŞ…………………………………………………………………………………………………….. ……. 1
0.I. KONUYLA İLGİLİ ÇALIŞMALAR ……………………………………………………………………
8
0.2 UYGULANAN YÖNTEM ………………………………………………………………………………….
24

BİRİNCİ BÖLÜM

I. İNCELENECEK ESERLER HAKKINDA GENEL BİLGİ………………………………………. ……… ….
27
1.1. KUYUCAKLI YUSUF ………………………………………………………………………………. ….
27
I.2. DOKUMACILARIN İSYANI ……………………………………………………………………….. …. 31
I. 3. HAT BEKÇİSİ THİEL ………………………………………………………………………………. … .39
I. 4. ESERLERİN GENEL OLARAK KARŞILAŞTIRILMASI ……………………………………… … 43

İKİNCİ BÖLÜM

II. 1. SABAHATTİN ALİ’NİN ESERİNE YANSIYAN BİYOGRAFİK ÖZELLİKLER ……………….. 47

II. 2. GERHART HAUPTMANN’IN ESERLERİNE YANSIYAN BİYOGRAFİİK ÖZELLİKLER …...
63

I1 3. SABAHATTİN ALİ VE GERHART HAUPTMANN’IN ESERLERİNE
YANSIYAN BİYOGRAFİK ÖZELLİKLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI …………………………….. 78

II. 4. SABAHATTİN ALİ’NİN ESERİNDE UYGULADIĞI BİREYSEL YÖNTEM …………… ….. … 88

II. 5. HAUPTMANN’IN ESERLERİNDE UYGULADIĞI BİREYSEL YÖNTEM …………………… …… 101

II.6. SABAHATTİN ALİ VE GERHART HAPUTMANN’IN İNCELEMEKTE
OLDUĞUMUZ ESERLERDE UYGULADIKLARI BİREYSEL YÖNTEMLERİN
KARŞILAŞTIRMASI ………………………………………………...................................................................113

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

III.I SOSYOKÜLTÜREL KAVRAMININ TANIMI VE KAPSAMI …………………………………….. … …120

I
III. I.I.KUYUCAK’LI YUSUF ROMANI ÇERÇEVESİNDE TÜRKİYE’NİN
SOSYOKÜLTÜREL PANOROMASINA GENEL BİR BAKIŞ ………………………………....................
124

III. I.2.DOKUMACILARIN İSYANI VE HAT BEKÇİSİ THİEL ESERLERİ ÇERÇEVESİNDE
ALMANYA’NIN SOSYOKÜLTÜREL PANORAMASINA GENEL BİR BAKIŞ ………………………. 138

III.I.3. KUYUCAKLI YUSUF, HAT BEKÇİSİ THİEL VE DOKUMACILARIN İSYANI’NDA
TÜRKİYE VE ALMANYA’NIN SOSYOKÜLTÜREL PANORAMALARININ
KARŞILAŞTIRILMASI ………………………………………………………………………………. 151

III. 2. KÜLTÜREL OLGU …………………………………………………………………………… 159

III. 2. 1. KUYUCAKLI YUSUF ROMANINDA AİLE DÜZENİ ……………………………… …… …..159
III. 2. 2. HAT BEKÇİSİ THİEL VE DOKUMACILARIN İSYANI’NDA AİLE DÜZENİ …….... … 169
III. 2. 3. ESERLERDEKİ AİLE DÜZENLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI …………………… … 174
III. 3. I. KUYUCAKLI YUSUF’TA BABA’NIN AİLE İÇİNDEKİ KONUMU ………………
……….181
III. 3.2. HAT BEKÇİSİ THİEL VE DOKUMACILARIN İSYANI’NDA BABANIN
AİLE İÇİNDEKİ KONUMU……………………………………………………………… ……
187
III. 3. 3 ESERLERDE BABA KARAKTERLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI …………………… 192

III. 4.I. KUYUCAKLI YUSUF’TA ANNENİN AİLE İÇİNDEKİ KONUMU …………………… 196
III. 4,2. HAT BEKÇİSİ THİEL VE DOKUMACILARIN İSYANI’NDA ANNENİN
AİLE İÇİNDEKİ KONUMU ………………………………………………………………………... ……
206
III. 4.3.ESERLERDE ANNE KARAKTERLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI ……………… … . …
210

III. 5.1. KUYUCAKLI YUSUF’TA ÇOCUĞUN AİLE İÇİNDEKİ KONUMU…………………… ….. 216
III.5.2. DOKUMACILARIN İSYANI VE HAT BEKÇİSİ THİEL’DE ÇOCUĞUN
AİLE İÇİNDEKİ KONUMU ………………………………………………………………….. ………. 225
111.5.3. ESERLERDE ÇOCUK MOTİFLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI ……………………….
231
III. 6.I.KUYUCAKLI YUSUF’TA “AŞK” MOTİFİ ……………………………………………… ….. 237
III 6.2. HAT BEKÇİSİ THİEL VE DOKUMACILARIN İSYANI’NDA “AŞK” MOTİFİ …………….. 246
III. 6.3. ESERLERDE “AŞK “ MOTİFLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI ………………… … 249
II
III. 7. I. KUYUCAKLI YUSUF’TA EVLİLİK VE EVLİLİK ŞEKİLLERİ …………………………. 251
III. 7.2. DOKUMACILARIN İSYANI VE HAT BEKÇİSİ THİEL’DE
EVLİLİK VE EVLİLİK ŞEKİLLLERİ ……………………………………………………………. 265
III. 7.3. ESERLERDE EVLİLİK VE EVLİLİK ŞEKİLLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI ……….. 272

111. 8. 1. KUYUCAKLI YUSUF’TA YARDIMLAŞMA VE DAYANIŞMA…………………………. 277
III. 8.2 DOKUMACILARIN İSYANI VE HAT BEKÇİSİ THİEL’DE
YARDIMLAŞMA VE DAYANIŞMA ……………………………………………………………….. 286
III. 8.3. ESERLERDE DAYANIŞMA VE YARDIMLAŞMA
MOTİFLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI ………………………………………………………………. 290

III. 9.I. KUYUCAKLI YUSUF’TA “DİN” OLGUSU …………………………………………………. 296
III. 9.2.DOKUMACILARIN İSYANI VE HAT BEKÇİSİ THİEL’DE DİN OLGUSU …………… 308
III. 9.3.ESERLERDEKİ DİN OLGUSUNUN KARŞILAŞTIRILMASI ……………………………… 317
III. 10.1. KUYUCAKLI YUSUF’TA ÖLÜM OLGUSU ………………………………………… ………. 322
III. 10.2. HAT BEKÇİSİ THİEL’DE VE DOKUMACILARIN İSYANI’NDA ÖLÜM OLGUSU….. 327
III. 10.3 ESERLERDEKİ ÖLÜM OLGUSUNUN KARŞILAŞTIRILMASI ………………………… 332
III. 11.1. KUYUCAKLI YUSUF’TA SOSYOKÜLTÜREL ÖRF VE ADETLER ……………………. 339
III. 11.2. DOKUMACILARIN İSYANI VE HAT BEKÇİSİ THİEL’DE
SOSYOKÜLTÜREL ÖRF VE ADETLER ………………………………………………..................... 349
III. II.3. ESERLERDEKİ SOSYOKÜLTÜREL ÖRF VE ADETLERİN KARŞILAŞTIRILMASI 358

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

IV. SOSYAL OLGULAR ………………………………………………………………………………… 367

IV. I. KUYUCAKLI YUSUF’TA EĞİTİM-ÖĞRETİM ………………………………………………. 367
IV. 2. DOKUMACILARIN İSYANI VE HAT BEKÇİSİ THİEL’DE EĞİTİM-ÖĞRETİM ………. 375
IV.3. ESERLERDEKİ EĞİTİM-ÖĞRETİM OLGUSUNUN KARŞILAŞTIRILMASI …………… 380
IV. 4. KUYUCAKLI YUSUF’TA BOŞ VAKİTLERİN GEÇİRİLMESİ ……………………………….. 385
IV.5. DOKUMACILARIN İSYANI VE HAT BEKÇİSİ THİEL’DE BOŞ VAKİTLERİN
GEÇİRİLMESİ ………………………………………………………… ….............................................
393
III
IV. 6. ESERLERDE BOŞ VAKİTLERİ GEÇİRME ALIŞKANLIĞININ KARŞILAŞTIRILMASI 396

IV. 7. KUYUCAKLI YUSUF’TA İÇ VE DIŞ MEKÂN DÜZENİ……………………………… ……. 402
IV. 8. HAT BEKÇİSİ THİEL VE DOKUMACILARIN İSYANI’NDA İÇ VE DIŞ MEKÂN DÜZENİ 407
IV. 9. ESERLERDEKİ İÇ VE DIŞ MEKÂN DÜZENLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI ……… 411

IV. 10. KUYUCAKLI YUSUF’TA DEVLET KURUMLARI VE BÜROKRASİ …………………… 416

IV. 11.DOKUMACILARIN İSYANI VE HAT BEKÇİSİ THİEL’DE BÜROKRASİ VE DEVLET
KURUMLARI ……………………………………………………………………………………………… 425

IV. 12. ESERLERDEKİ DEVLET KURUMLARI VE BÜROKRASİNİN KARŞILAŞTIRILMASI…. 429

IV. I3. KUYUCAKLI YUSUF’TA SOSYAL ADALETSİZLİK OLGUSU ………………………………… 433
IV.14. DOKUMACILARIN İSYANI VE HAT BEKÇİSİ THİEL’ DE
SOSYAL ADALETSİZLİK OLGUSU ……………………………………………………………………. 438
IV. 15. ESERLERDEKİ SOSYAL ADALETSİZLİK OLGULARININ KARŞILAŞTIRILMASI …… 442

IV.16. KUYUCAKLI YUSUF’TA SOSYAL SINIF SİSTEMİ …………………………………………. 447
IV.17. DOKUMACILARIN İSYANI VE HAT BEKÇİSİ THİEL’DE SOSYAL SINIF SİSTEMİ….. 457
IV.18. ESERLERDEKİ SINIF SİSTEMİNİN KARŞILAŞTIRILMASI ……………………………… 466

BEŞİNCİ BÖLÜM

V. İLETİŞİM KAVRAMININ TANIMI, KAPSAMI VE ÇEŞİTLERİ………………………………… 472

V. 1. KUYUCAKLI YUSUF’TA İLETİŞİM ÇATIŞMALARI VE SEBEPLERİ ……………………… 475
V.2. HAT BEKÇİSİ THİEL VE DOKUMACILARIN İSYANI’NDA
İLETİŞİM ÇATIŞMALARI VE SEBEPLERİ…………………………………………………………… 485
V.3. ESERLERDEKİ İLETİŞİM ÇATIŞMALARIN KARŞILAŞTIRILMASI ……………………… 494

VI. SONUÇ ……………………………………………………………………………… 499
VII. KAYNAKÇA ……………………………………………………………………… 504
VIII. ÖZET …………………………………………………………………………… 523
IX. ALMANCA ÖZET (ZUSAMMENFASSUNG) ………………………………… 527

IV
V
0.GİRİŞ

Sosyokültürel ve iletişim kavramlarının birbiriyle iç içe ve etkileşim içerisinde
olduğunu, göstergebilim açısından iletişim kavramında, insanın insan için taşıdığı anlamların
simgeleştiğini söyleyebiliriz. Zira sosyo-kültür bireylerin hem kendi aralarındaki ilişkilerini
hem de toplumla olan ilişkilerini düzenler. Bu özelliği ile kültür, edinilen davranışlar bütünü
ve toplumun ortak yaşama biçimidir. Bir başka deyişle kültür, nesilden nesile aktarılan,
toplumun bireye kazandırdığı değerler bütünü ve insanın yine insan tarafından oluşturulmuş
maddi ve manevi değerler bütünüdür.
Ulusal kültür kavramı, kapitalizmin gelişmesiyle birlikte, ekonomik çıkarlara dayalı
olarak ortaya çıkan ulus kavramından doğmuştur ve bir ulusu diğerlerinden ayıran özellikleri
bünyesinde taşır. Ona göre ulusal kültür kavramı, manevi kültür ile sanat-edebiyat-düşün
yapıtları ve maddi kültür alanı için de geçerlidir.
İşte bütün bu kültür özellikleri, bir merkez etrafında yukarıda zikrettiğimiz değerler
bünyesinde "sosyal ve kültürel olguların" mevcut yaşam biçimleridir. Sosyoloji bilimi
ispatlamıştır ki, insan zamanla rasyonelleştikçe, ilmileştikçe ve teknikleştikçe şahsiyet
bütünlüğü acısından "iç tutarlığa ve manevî kültür unsurlarına" daha çok ihtiyaç duyar.
XX. yüzyılın başında, dünya görüşünün belirlenmesinde birinci etken olan, dini ve
fizikötesi kavramların yerini “sosyal yaşam” kavramı almıştır. Sanat, çirkin veya güzel
şeklinde bir ayırım yapmaz, artık önemli olan karakteristik özelliktir. O zamana dek tabu
sayılan veya itici, hastalıklı ve çirkin diye ele alınmayan yaşam, gerçekçilik kavramına dahil
edilir ve geçmişteki konulardan çok, güncel konulara ağırlık verilir. Modern büyük kent
yaşamı, sanayileşmenin etkileri, işçinin çalışma ve yaşam koşulları, varoluş savaşı, işlenen
yeni konular arasındadır. Bu konular, sosyo-kültürel yanları ile dil, din, hukuk, ahlak vb.
değerlerle, insanın sosyal yaşantısını oluştururlar.
Bir taraftan "Sosyal Ben”, diğer taraftan ise "Ferdî Ben" ortaya çıkar ve gelişir. Bütün
bunlar, bir merkez etrafında yukarıda sözünü ettiğimiz sistem içinde sosyal ve kültürel
olguların var olan hayat tarzlarıdır.
İletişim kavramının tanımında ve kullanımında, bu dalı kendilerine temel araştırma
alanı seçenler arasında tam bir görüş birliğinin olduğunu söylemek olanaksızdır. Örneğin;
Berolsan ve Steiner gibi bazı iletişim bilimcileri “Gönderici-Mesaj-Kanal ve Alıcı”
şeklindeki çizgisel modeli öne çıkarırken; Rogers ve Kincaid’in başını çektiği bir diğer grup
ise “karşılıklı ortak algılama” ve “paylaşma” gibi bir takım unsurları ön plana çıkarmışlardır.
(Bkz.Işık 2000: 21) Bu bağlamda, konu ile ilgili bu zamana kadar bilinen görüşleri, yeni
- 1 -
üretilecek kuram ve bilimsel verilerle karşılaştırmak mevcut boşluğu doldurma hedefine
katkıda bulunacaktır. İnsanlar arasındaki iletişim çatışmalarının en büyük nedenlerinden birisi
de, sosyokültürel özellikler ile bireyin kişisel isteklerinin çatışmasıdır. Önce bireyin, daha
sonra da toplumun sorunlarını artıran, sosyokültürel farklılıklardan kaynaklanan çatışmaların
önlenebilmesi için toplumun bu özelliklerinin bilinmesi önem arz etmektedir.
Doğrudan sosyal psikolojinin konuları arasında yer alan, dil ve sosyal psikolojinin temel
meselelerinden birisi kabul edilen iletişim, birçok bilim dalının ilgi alanına girmiştir.
Öncelikle doğrudan iletişimin bizzat kendisini konu edinen “İletişim Bilimi’, iletişimi
kendisine araştırma alanı seçmiştir. İletişim alanındaki teknolojik gelişmeler ve buna bağlı
olarak kitlelerin yoğun bir şekilde iletişimin etkisi altına girmesi konuya duyulan ilgiyi daha
da arttırmıştır.
Sabahattin Ali (1907–1948) kırk bir yıllık kısa yaşamına rağmen Türk edebiyatına
yenilikler getiren yazarların başında gelir. Kaynağını halktan alan şiirleri, insanın iç ve dış
dünyasını olduğu gibi yansıtan romanları, kişinin gücünü veya güçsüzlüğünü destansı bir
anlatımla yazan ve özünde yurt ve insan sevgisinin vurgulandığı ve yabancı dillerden –
özellikle Almancadan- yaptığı çevirileriyle büyük bir şahsiyettir. Sabahattin Ali sezgisel
düşünce ve kendi yaşamının bazı kesitlerini de birleştirerek toplumsal sorunları dilsel
göstergelerle toplumsal iletişime aktarmaktadır. Toplumsal iletişimin kurgusunu aşk serüveni
içerisinde insanın, insan için taşıdığı anlamlardan “simgeler” oluşturarak yapmıştır.
Ünsal, Ali’nin sanatını şöyle tanımlar:
“Eleştirisini gerçekçilik temelinde toplumsal yapıya yönelir, eşraf-bürokrasi ve yoksul halk
çatışması yapıtlarının ana sorunsalı olarak belirginleşir. Cumhuriyet sonrası dönemin
Anadolu gerçeğinin izdüşümünü başarıyla romanlarına-öykülerine yansıtan yazarın
edebiyat düzlemindeki bir başka başarısı da dildir; yalın bir dil yaratıcı kimliğiyle karşımıza
çıkar. (Ünsal 2003:24)
Edebiyatın tanımlarından birisi de, kaynağını bir toplumun yaşam biçiminden alan ve
insanlara yaşanmış ya da yaşanması olası yeni yaşam biçimlerinin örneklerini sunan bir
sanat dalı olduğudur. Sabahattin Ali'nin, en iyi eserlerini verdiği 1930'lu yıllarda,
Türkiye'sinin siyasi ortamı göz önüne alındığında ekonomik ve siyasi sistemin mağdur
ettiği insanları eserlerine konu ederek, yaşadığı döneme kadar yapılmamış ilklerden birini
cesur bir şekilde gündeme taşımıştır. Ali’nin inceleyeceğimiz “Kuyucaklı Yusuf” adlı eseri
bir aşk öyküsüdür. Ancak, eserin tamamını bu aşk öyküsü değil, ana konunun etrafında
işlediği yan konular da belirlemektedir. Bu motiflerden bazıları, meşrutiyet döneminde
Edremit kasabası örneğinde ülkenin panoraması, toplumun sınıfsal oluşumu, alt ve üst
bürokratların çalışma tarzları ve yaşayış biçimleri, eşrafla yönetim temsilcilerinin
dayanışması, halkın sosyal, kültürel ve ekonomik durumu ve bunlara bağlı oluşan
- 2 -
olgulardır. Eşler arasında uyum ve eşitlik bulunmayan evliliklerin, sağlam bir ekonomik
temele dayanmayan ailelerin parçalanışı, bürokratlar ve adaletsiz kanunların eşraf
(burjuvazi) karşısındaki işlemezliği, zenginlerin hâkimiyeti ve halkın sahipsizliği sosyal-
kültürel olgu olarak nasıl kurgulandığı çalışmanın esas hedefini belirleyecektir. Ali'nin
eserindeki karakterler, sınıfsal konumlarıyla öne çıkarlar. Eserde aydını, köylüsü, bürokratı,
gelişen küçük burjuvazisi ve kapitalist eşrafıyla bir dönemin Türkiye'si ve Türk insanının
çok yönlü özelliği vardır. Eserde konuları oluşturan bu motiflere ilaveten, ferdi
özelliklerinden olan romantik, saf, çocuksu, gerçekçi ve gözlemcilik özelliği de eserde
karakterleri aracılığı ile nasıl ve hangi sanatsal donatılarla kurgulanmıştır sorularına cevap
aranacaktır.
Sabahattin Ali’nin ait olduğu dönem yazarlarından farklılığını belirlemek açısından şu
görüşleri önemlidir:
"Hâlâ köylüyü Amerikalı bîr seyyah göz ile seyredip onda mistik karanlık bir ruh veya
iptidai bir hayvan gören büyük romancılarımız var. Halktan bahsediyorum diyen yabancı ve
ucuz esprili hikâyelerle halkı maskaraya çeviren meşhur muharrirlerimiz var. Kitle ile
beraber ızdırap çekmeyen, halkın sevinci ile yüzü gülüp onun isyanı ile şaha kalkmayan;
nabzı, kitlenin nabzı ile aynı tempoda atmayan adamın kitleye 'sen' diye hitap etmesi hatta
gülünçten de ileri bir şeydir " (Şenderin 1996: 48)

Ali, eserin başkahramanlarından Yusuf’un şahsında, Rousseau’nun “insan doğuştan
iyidir, ama toplumun kurumları onu yozlaştırır” tezini doğrular. Bu tez, J.J.Rousseau’nun
felsefenin temel sloganı olan “Tanrı’nın yarattığı her şey güzeldir, ancak insan elinde her
şey yozlaşır” ile benzerlik gösterir. Ülkemizde Sabahattin Ali hakkında yapılan akademik
çalışmalar oldukça azdır. (Bkz.Böl. 0.1.Konuyla İlgili Araştırmalar s.8) Bezirci, haklı
olarak Sabahattin Ali ile ilgili akademik çalışmanın yapılmadığından dolayı serzenişte
bulunur:
“Bir ara, edebiyatımızdaki yerini öğrenmek istedim. Cumhuriyetin ilânından bugüne değin
çıkmış edebiyat tarihlerini taradım. (...) (…) Sonuncusu sayılmazsa, hiçbirinde Sabahattin
Ali’den söz edilmiyordu! Türk edebiyatının en başarılı birkaç kaleminden biri olan, bazı
Fransız yazarlarınca «Türkiye'nin Gorki'si» sayılan ve bizce de «ulusal bir değer» sayılması
gereken Sabahattin Ali, «resmî» edebiyat tarihçilerimiz için «YOK»tu! .” (Bezirci 1979: 201
)

Korkmaz da, benzer serzenişte bulunur:

“Zira Sabahattin Ali üzerine yapılan çalışmalarda genellikle onun ölümlü yanları, ölüm şekli
ve kavgaları esas alınmış; dolayısıyla sanatkâr kişiliği ikinci plana itilmiş, hatta daha da ileri
gidilerek; o, bir sanatkâr olarak değil de, kavgacı bir siyaset adamı şeklinde görülmeye ve
gösterilmeye gayret edilmiştir.” (Korkmaz 1997:383)

Bezirci, Ali’nin eserlerini yazma amacını şu yorumu ile ifade etmektedir:

“Örtbas edilmeye çalışılan birtakım acı gerçekleri namusluca gün ışığına çıkarmış,
yaralara cesaretle parmak basmıştı. Bunların iyileşmesi için okurları aracılığıyla toplumumu
sarsmak, uyarmak istemişti. “İnsanları daha iyiye, daha doğruya daha güzele” yöneltmeye
- 3 -