Alles is taal geworden. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1800-1900

965 Pages·2016·16.56 MB·Dutch

by  Willem van den Berg, Piet Couttenier

Alles is taal geworden. Geschiedenis van
de Nederlandse literatuur 1800-1900
Willem van den Berg en Piet Couttenier
bron
WillemvandenBergenPietCouttenier,Allesistaalgeworden.GeschiedenisvandeNederlandse
literatuur1800-1900. Bert Bakker, Amsterdam 2016 (2de druk)
Zie voor verantwoording: https://www.dbnl.org/tekst/berg018alle02_01/colofon.php
Letop:werkendiekorterdan140jaargeledenverschenenzijn,kunnenauteursrechtelijkbeschermd
zijn.
11
Vooraf
MetditboekbeogenwijdeNederlandseliteratuurvandenegentiendeeeuwzoveel
mogelijkvanuithetperspectiefvandietijdtebeschrijvenenteevalueren.Wetrachten
de negentiende-eeuwse letterkunde tot haar recht te doen komen door de teksten
inzichtelijk te maken tegen de achtergrond van de toen geldende en latere
opvattingen over literatuur. Die opstelling houdt in dat we ons distantiëren van de
gebruikelijkeneerbuigendehoudingdielezersenonderzoekerstotinzeerrecente
overzichten hebben aangenomen ten opzichte van de toenmalige literaire cultuur
ensmaak.Vanhetoverheersendeideedatdeletterkundevandenegentiendeeeuw
slechts een weinig overtuigende aanloop vormt tot de ‘volwaardige’ literatuur die
met de Tachtigers en de Van Nu en Straksers tot ontwikkeling kwam, wordt hier
afstand genomen.
We schenken daarom ruim aandacht aan specifieke eigenaardigheden van het
toenmalige literaire veld. Het bevat een hoge graad aan ‘sociabiliteit’:veel teksten
kwamen tot stand in de context van verenigingen en genootschappen en dragen
desporenvandiemondelingevoordracht.Deletterkundevandenegentiendeeeuw
bestreek een ruim gebied, van de privésfeer tot de publieke sector. Literatuur had
vaakeenduidelijkefunctieinhetopenbareleven,zowelopcultureel,alsopsociaal,
als op politiek terrein. De literaire verbeelding gaf vorm aan meningen, houdingen
en waarden. Zij nam geregeld het voortouw bij het beschavingsoffensief,de
collectieve identiteitsvorming en de morele opvoeding. Het is ook dankzij deze
functioneleopvattingvanliteratuurdatauteursinhoogaanzienstonden.Schrijvers
enintellectuelengebruiktenindieperiodedetaalvaakalsbouw-enhoeksteenter
realisering van een eigen nationale literatuur. Het was ook de taal die in de
letterkundeNoordenZuiddichterbijelkaarbracht,althansindeoptiekvanschrijvers
dieeenGroot-Nederlandsenatievoorogenhadden.Paradoxaalgenoegzorgdede
taalookvoorverwijdering.ZohanteerdensommigeVlamingenhuntaalalsargument
omzichvanhetNoordentedistantiëren.NoordenZuidvormdenindenegentiende
eeuw polen in een spanningsveld. Schrijvers in Noord en Zuid bleven
WillemvandenBergenPietCouttenier,Allesistaalgeworden.GeschiedenisvandeNederlandseliteratuur1800-1900
12
onophoudelijkoproepentotverbroedering,maarzezettenzichooktegenelkaaraf.
Veel waarde werd er in deze eeuw gehecht aan de communicatieve betekenis
van de literatuur: overheersend is een literatuuropvattingdie een mondelinge
overdrachtprivilegieert.Indatkaderwordthetliterairemediumhooggewaardeerd.
Er is een sterk geloof in de kracht van het woord. Literatuur is tot veel in staat, zo
dacht men. Zij zou een troostende en heilzame invloed hebben en kunnen
doordringenineenonbekende,mysterieuzewereldengroepeninbewegingbrengen.
De individuele schrijver is voor het bevatten van wat hem innerlijk roert en uiterlijk
raakt, aangewezen op de creativiteit van de taal. De dichter droomt zich een taal
die alles vermag en wil anderen daarvan op de hoogte stellen. Multatuli zei het als
geen ander: ik wil gelezen worden.
De drang tot communicatie doet het domein van de literatuur bijna onafzienbaar
uitdijen.Indatprocesgroeitlangzamerhandookdeafstandtussenauteurenpubliek.
Waar de meesten er nog in slagen hun lezers te bereiken, trekken sommigen zich
terug in hun eigen taalwereld. De schrijver is dan gedoemd tot isolement en stuurt
zijn berichten in het onbekende of nog slechts aan een enkele intimus. Dat is de
paradoxvandeEuropeseliteratuuruitdietijd:bijgebrekaaneensleutelwaarmee
dedichterhetgeheimvanhetbestaanvolgenseenvastsysteemvanbetekenissen
encorrespondentieskandecoderen,ishijopdeeigentaalaangewezenomdekloof
teoverbruggentussenmaterieenidee,oftussennatuurenmens,eenonderneming
die het beoogde doel telkens mist. ‘Krankgeboornen’ noemde Gezelle in 1862 zijn
gedichten, vervuld als hij was van een verlangen naar een ultieme scheppende
kracht, maar keer op keer geconfronteerd met het falen van de poëet.
‘...allesistaalgeworden!’schreefMultatuliineenvanzijnIdeën.Wehebbendie
uitspraak als titel van ons boek gekozen, omdat zij in een notendop de hierboven
aangeduide eigenaardigheden en veranderingen typeert.
In deze literatuurgeschiedenis besteden we ook aandacht aan de reputatie van
werkenenschrijversinlatereperioden.Sommigeauteurswetenzichtehandhaven
enverkrijgenzoeencanoniekestatus,anderenvallendoordemandvaneennieuwe
generatielezersenverdwijnenindevergetelheid;eenenkelingzakttijdelijkweguit
hetliterairegeheugenomlaterherontdektteworden.Desitueringvanschrijversin
huneigencontext,gevolgddooreensummierverslagvanlaterereceptie,impliceert
datweernaargestreefdhebbenzoveelmogelijkonseigenparti-prisbuitenditboek
te houden. Zoveel mogelijk, want we kunnen niet ontkennen dat in bepaalde
formuleringen en de ruimte die we aan bepaalde auteurs geven, of het weglaten
van andere, onze eigen waardering doorklinkt.
WillemvandenBergenPietCouttenier,Allesistaalgeworden.GeschiedenisvandeNederlandseliteratuur1800-1900
13
De hierboven aangestipte complexiteit van nadering en afstoting tussen Noord en
Zuid binnen de Nederlandse literatuur hebben wij in ons boek ruime aandacht
gegeven. Om zowel de overeenkomsten als de verschillen tussen Noord en Zuid
recht te doen kozen we voor een presentatie van het materiaal naar genres. Ook
alwerdendestukkenoverNoordenZuidafzonderlijkgeschreven,tochwerdenze
parallel opgebouwd en op elkaar afgestemd. De inleidende hoofdstukken die
voorafgaan aan de drie grote perioden waarin wij de negentiende eeuw
segmenteerden en de epiloog, die speciaal ingaan op de verhoudingen tussen
Noord en Zuid, schreven wij samen. Dat geldt ook voor de algemene inleiding, die
zichvooralrichtopexterneeninstitutioneleaspectenvandeNederlandseliteratuur
van de negentiende eeuw.
Ondanks de parallelle benadering getuigt dit boek van meerstemmigheid. We
haddentemakenmetderealiteitvaninfeitetweezichparallelontwikkelende,maar
toch verschillende literaire systemen in beide landen. Alleen al in de benamingen
van bijvoorbeeld de Nederlandse literatuur in het Zuiden manifesteert zich het
onderscheid. Zij heette nu eens ‘Zuid-Nederlands’, dan weer ‘Nederduits’,
‘Vlaams-Belgisch’of‘Vlaams’.Dithadtemakenmetdesnelwisselendestaatkundige,
politieke en culturele buitenliteraire factoren die mede het karakter en de evolutie
vandeliteratuurinhetZuidenhebbenbepaald.Literatuurwasnauwverwevenmet
de natievorming, de verdediging van elementaire taalrechten, de literaire
alfabetisering en de ethische normering. Daarmee werden aan de literatuur in het
Zuiden welomschreven functies verleend. Toch manifesteert zich daar ook al vóór
1880 een duidelijke interesse voor het artistieke gehalte van die literatuur, wat de
literatorenertoeheeftaangezetomopzoektegaannaareenbruikbaarevenwicht.
VoordiespecifiekesamenhangdiendeinhetgedeeltedatoverhetZuidenhandelt
de nodige tekst en uitleg te worden gegeven. Voor het gehele zuidelijke gedeelte
isoverigensveelnieuwmateriaalaangebracht.InhetNoordenhebbencontextuele
factoren weliswaar evenzeer de ontwikkeling van de literatuur bepaald, maar toch
minder nadrukkelijk. Op zoek naar een eigen nationale identiteit streefde men er
vooralnaardeliteratuureeneigengezichtteverlenen.Indepraktijkkwamdatveelal
neer op een afscherming van de eigen letterkunde tegenover het buitenland. Die
inkapseling,doorvelenaangehangenendooreenenkelingbetreurd,hadtotgevolg
dat vernieuwende internationale impulsen niet of vertraagd de literatuur in het
Noorden hebben bereikt.
De negentiende eeuw is in deze literatuurgeschiedenis verdeeld in drie perioden:
1800-1830, 1830-1860 en 1860-1900. Het zijn ruime, globale cesuren, maar niet
geheel arbitrair. Het is een indeling die redelijk recht doet aan het voornaamste
criterium dat ons bij het schrijven van deze literatuurgeschiedenis voor ogen
WillemvandenBergenPietCouttenier,Allesistaalgeworden.GeschiedenisvandeNederlandseliteratuur1800-1900
14
stond: de literatuur van de negentiende eeuw genregewijs te presenteren. In het
tijdsbestek van honderd jaar is bij literaturen op zoek naar een eigen identiteit nu
eens het ene en dan weer het andere genre favoriet. Sommige genres rukken op
naar het centrum, andere wijken naar de periferie. Die gedeeltelijke wisseling van
dewachtwordtmetenigesimplificeringgelegitimeerddoorhetonderscheidenvan
eendrietaltijdvakken.ZoisinNoordenZuidinheteerstetijdvakdepoëzieinhaar
verschillende verschijningsvormen het meest beoefende en gewaardeerde genre.
IndetweedeperiodegaatinhetNoordenhetproza(dehistorischeromanenhet
essay)hetwinnenvandepoëzieenookdeliterairekritiekwordtdanvolwassen.In
Vlaanderen krijgt in die periode voor het eerst een nationaal Vlaams-Belgische
literatuurgestalte,ondersteunddooreennieuwliterairinstitutioneelapparaat(zoals
verenigingen, tijdschriften,uitgeverijen enzovoort), een ontwikkeling die in het
Noorden al in de eerste periode haar beslag had gekregen. Naast de poëzie komt
inVlaanderendanookderomanopzetten.Hetprozawordtdaarfunctioneelingezet
ten behoeve van de eisen en doelstellingen van de nieuwe Vlaamse literatuur.
Indederdeperiodeisereenveelvoudvanontwikkelingenwaartenemen.Inhet
Noorden wijkt de historische roman voor de realistische, de zedenkundige en later
voor de naturalistische roman. Ook de novelle is dan in opmars. De poëzie wordt
aanvankelijk gedomineerd door de dominee-dichters, terwijl in de laatste twee
decennia de Tachtigers, die radicaal afstand nemen van hun voorgangers, het
literaire veld gaan domineren. In het Zuiden krijgt na 1860 de Vlaamse literatuur
definitief haar beslag. Ook daar komt de realistische roman in de gratie, terwijl
nieuwe genres als de novelle en het essay in zwang raken. Kenmerkend is voorts
eenalgemeenpolitiseringprocesvanhetcultureleleven,waarbijlatenteideologische
spanningen aan de oppervlakte komen. Tegen het einde van de eeuw komt die
politisering dan wel koppeling van de literatuur aan extraliteraire doelen in conflict
meteentendensomaandeliteratuurmeerautonomieteverlenen.Opvallendisin
diedecenniaookdeheroplevingvandepoëzie.Na1880iserinVlaanderensprake
van een meer open integratie van nieuwe, moderne literaire modellen uit het
buitenland.
In tegenstelling tot wat in voorafgaande literatuurgeschiedenissengebruikelijk
was, worden in deze literatuurgeschiedenis de grenzen getrokken bij de ronde
jaartallen 1800 en 1900. Dat is niet geheel onproblematisch. Rond 1800 hebben
sommige auteurs immers al een half schrijversleven achter zich, terwijl rond 1900
een aantal dichters en schrijvers nog aan het begin van hun carrière staan en hun
voornaamstewerkindetwintigsteeeuwzullenpubliceren.Inoverlegmetdeauteurs
van de aanpalende literatuurgeschiedenissenhanteren wij in die gevallen het
zogenaamde ‘zwaluwstaarten’-model:de negentiende-
WillemvandenBergenPietCouttenier,Allesistaalgeworden.GeschiedenisvandeNederlandseliteratuur1800-1900
15
eeuwse publicaties van Kinker, Feith en Bilderdijk komen in deze
literatuurgeschiedenisaanbod,terwijlhettwintigste-eeuwseoeuvrevanbijvoorbeeld
Emants,VanEeden,VanDeyssel,Couperus,BuysseenStreuvelsinhetvolgende
deel wordt behandeld.
Aparte toelichting behoeft ook de beslissing om de negentiende eeuw niet te
beëindigenmetdeopkomstvandeTachtigers.VoorhetNoordengoldalsoverweging
dat in onze optiek de Tachtigers toch minder een breuk vormden met de
voorafgaandeliteratuur,omdatzijinfeiteheeltraditioneelvanstartzijngegaandoor
zich te verenigen in een typisch negentiende-eeuws genootschap alsFlanor, dat
beschouwd kan worden als een uitloper van de specifiek negentiende-eeuwse
omgang met de literatuur in genootschappelijk verband. Als zodanig past de
BewegingvanTachtigaanvankelijkgeheelinwatindezeliteratuurgeschiedenisals
nieuwgezichtspuntwordtbeklemtoond,namelijkdatmetnameinhetNoordenhet
beoefenenvandeliteratuurendientengevolgeookdeliteratuurzelfinsterkemate
geaccentueerd was door de genootschappelijke organisatie van de letterkunde.
Wat het Zuiden betreft wordt de externe geschiedenis vanVanNuenStraksin
dit deel behandeld. Die beweging vervult een brugfunctie. Als eindpunt maakt zij
een volwaardig deel uit van de negentiende eeuw. Het debuut van Cyriel Buysse
en het Vlaamse naturalisme komen eveneens in dit deel aan de orde. Het
symbolisme en daarbinnen de figuur van Karel van de Woestijne daarentegen
worden in het volgende deel behandeld.
Hetzaldelezerverderopvallendatweruimciteren.Wedoendatindeovertuiging
dat beter dan welk commentaar ook het citaat een schrijver, stijl of smaak typeert.
Inhetbestegevalnodigtonswerkuitomdeaangehaaldetekstenopnieuwtelezen.
Deze literatuurgeschiedenis biedt een momentopname en brengt in kaart hoe,
medeopgrondvanrecentonderzoekvanvelen,wijbeidenonseenbeeldhebben
gevormd van de Nederlandse literatuur van de negentiende eeuw. We maken ons
geen illusies over de houdbaarheid van onze visie. Discussie over dit boek en
veranderendeinvalshoekenzullentezijnertijdomeennieuweliteratuurgeschiedenis
vragen. En zo hoort het ook.
Wijbeidenzijnalleenverantwoordelijkvoordezeliteratuurgeschiedenis.Wijmochten
onsechtergesteundwetendoordehoofdredactieendeRaadvanAdvies,dieons
bij diverse gelegenheden hun opbouwende kritiek niet onthielden. Ook anderen
wisten ons met hun kennis van de negentiende-eeuwse letterkunde en cultuur te
behoedenvooraltegroteuitglijdersenomissies.Erkentelijkzijnwijvoordefinanciële
ondersteuningvandeNederlandseTaalunie,diedevrijstellingvanleeropdrachten
mogelijk maakte. Dat geldt ook voor
WillemvandenBergenPietCouttenier,Allesistaalgeworden.GeschiedenisvandeNederlandseliteratuur1800-1900
16
hetbestuurvandeFaculteitLetterenenWijsbegeertevandeUniversiteitAntwerpen,
de Faculteit Letteren van de Katholieke Universiteit Leuven en de Faculteit der
Geesteswetenschappenvan de Universiteit van Amsterdam. Voor alle genoemde
instanties en ongenoemde personen past hier een welgemeend woord van dank.
Willem van den Berg, verantwoordelijk voor het Noorden
Piet Couttenier, verantwoordelijk voor het Zuiden
WillemvandenBergenPietCouttenier,Allesistaalgeworden.GeschiedenisvandeNederlandseliteratuur1800-1900
17
1
De literatuur van de negentiende eeuw:
inleidingaant.
WillemvandenBergenPietCouttenier,Allesistaalgeworden.GeschiedenisvandeNederlandseliteratuur1800-1900
18
Eenvolk,datnooiteeneigendenkbeeldvertegenwoordigdheeft[...]nooit
iets anders heeft gedaan als navolgen en achteraan komen, - zulk een
volk,datspreekt,heeftgeenelitteratuurdiehetdemoeitewaardzouzijn
te boek te stellen; en men rigt dan ook bij u standbeelden op voor
letterkundige grootheden wier werken zoo weinig gehalte bezitten, dat
wie beproeven wil, ze in eene beschaafde taal over te brengen, het er
stelselmatig op aflegt.
Deze laatdunkende karakterisering van de Nederlandse letterkunde legt Conrad
Busken Huet, de belangrijkste en meest gevreesde negentiende-eeuwse criticus,
dokter Ruardi in de mond, personage in zijn romanLidewyde(1868). Daarmee
maakt hij deze fictionele figuur tot spreekbuis van zijn eigen onvrede met het peil
van de Nederlandse letterkunde in het algemeen en die van de negentiende eeuw
inhetbijzonder.BuskenHuetisnietdeenigediemoeiteheeftmetdecontemporaine
literatuur.Opdebeursvandeliterairewaarderingstonddezebijeenkritischegeest
zoalsEverhardusJohannesPotgieterooklaaggenoteerd.Devernieuwingsbeweging
uitdelaatstedecenniavandenegentiendeeeuw,diebekendwerdalsdeBeweging
van Tachtig, scherpte, deels uit zelfprofilering, dit negatieve beeld verder aan. Dat
Tachtigersperspectiefwerd ten slotte vrij klakkeloos overgenomen door de
literatuurhistorie.Hetwerdusanceindeliteratuuroverzichtendenegentiendeeeuw
aftedoenalseentijdvakvanmiddelmatigheidengezapigheid,datwerdgedomineerd
door dominee-dichters en schoolmeesters. Pas in de laatste decennia van de
twintigsteeeuwgroeithetbesefhoeonrechtvaardighetisdenegentiende-eeuwse
letterkunde door een na-tachtiger bril te bezien en gaat men ertoe over dat tijdvak
tebeschouwenalseenperiodesuigenerisdieerrechtopheeftbegrepenteworden
aan de hand van de toen geldende literaire normen en tegen de achtergrond van
defundamenteleveranderingendiezichoppolitiek,economischencultureelterrein
in de negentiende eeuw voltrokken. Los daarvan is het inzicht gegroeid dat de
negentiende eeuw wel degelijk zijn literaire toppers heeft gehad; om er slechts
enkelen te noemen: de veelzijdige dichter Willem Bilderdijk, de romancière Anna
Louisa Geertruida (Bosboom-)Toussaint,een eersteklas essayist als Jacob Geel,
de begaafde lyricus Guido Gezelle, de even gevreesde als scherpzinnige criticus
Busken Huet en niet te vergeten Multatuli (Eduard Douwes Dekker), nog in de
eenentwintigsteeeuwaangewezenalsdegrootsteschrijverdieNederlandooitheeft
voortgebracht.Erisdusgeenenkeleredenommeewarigtedoenoverdeletterkunde
van de negentiende eeuw.
Dat het voor een goed begrip van die teksten nodig is niet louter esthetische
maatstaven aan te leggen, geldt zeker voor de Nederlandstalige literatuur die na
1830 in Vlaams-België is ontstaan. Daar evolueerde de literatuur van aangenaam
en edel tijdverdrijf voor enkelen, volledig in de lijn van de achttiende
WillemvandenBergenPietCouttenier,Allesistaalgeworden.GeschiedenisvandeNederlandseliteratuur1800-1900
19
eeuw,naareenzaakdiedegehelegemeenschapaanging.Daarbijwerddeopinie
algemeen dat vóór alles moest worden gezorgd voor een heel nieuwe literatuur in
de eigen volkstaal als alternatief voor de dominantie van de als vreemd ervaren
Franse cultuur in België. Wie zich wilde toeleggen op die nieuwe ‘Nederduitse’ of
‘Vlaamse’ letterkunde, had in de eerste plaats zending te bedrijven, namelijk het
verdedigen van het recht op een eigen taal, de intellectuele ontwikkeling en de
culturele emancipatie van het Vlaamse volk. Dat kwam boven aan de ladder van
deliterairehiërarchietestaan.Indienaandiehoofdeiswasvoldaan,wasdeliteraire
kritiek zelfs bereid tot gematigdheid. Harde kritiek daarentegen kregen auteurs te
verduren die tornden aan de fundamenten van de nationale letterkunde, zoals de
conventies over strekking, zedelijkheid en taalgebruik. Puur artistieke maatstaven
en wedijver met grote literaire voorbeelden uit het buitenland waren van
ondergeschikt belang.
Indiefasevanidealistischeopbouwenliterairealfabetiseringkondenliteratoren
in een golf van enthousiasme zich de publieke rol van pionier, cultuurdrager en
profeetaanmeten.Eenmogelijkzakelijkbelangwerdondergeschiktgeacht.Hij-in
veelminderemategaathetomeenzij-wasimmershetuitverkorenindividudatde
idealen van een gemeenschap verbeeldde en hiervoor de nodige offers bracht.
Velenwarenhiertoegeroepen.Debestenonderhen,schrijversmettalent,dienden
wel een balans te vinden tussen didactiek en kunstenaarschap, een voor die tijd
typische en boeiende evenwichtsoefening die tot op heden te weinig is opgemerkt
enonderzocht.Zemoestenzichsociaaldienstbaaropstellenvoordegemeenschap
en zich tegelijkertijd artistiek profileren als schrijvers met een eigen, herkenbare
stijl.Zijwareneensoortgobetweentusseneenongeletterdpubliekenhetcenakel
van kenners en critici van wie zij afhankelijk waren voor literaire erkenning. Pieter
Frans van Kerckhoven sprak in 1848 (in het voorwoord van zijn romanZielen
lichaem)overdemoeilijkeplichtvandevaderlandseschrijverdiedezeschakelfunctie
moest vervullen.
Van die dubbelzinnige rol hebben estheten zich ook in Vlaanderen tijdens het
laatstekwartvandenegentiendeeeuwgedistantieerd.Zijwildenzondercompromis
de literatuur beoefenen om de literatuur zelf, los van elke opdracht of bevoogding.
Zijveegdendaaromallesvantafelwataanvoorafgaandeletterbeoefeningherinnerde
-openkelevoorlopersenuitzonderingenna-ensteldendievooralseenvoorstadium
van de volwaardige schone letteren die zij wensten te introduceren. Dit heeft de
zuidelijke literatuur van de negentiende eeuw in diskrediet gebracht en lange tijd
beletdatmenooghadvoorhetheeleigenkarakterervan.Sommigeperioden,zoals
dievan1800tot1830,werdenzelfsnieteensdenodigeaandachtwaardiggeacht,
alsof er toen op literair gebied niets noemenswaardigs was gebeurd.
WillemvandenBergenPietCouttenier,Allesistaalgeworden.GeschiedenisvandeNederlandseliteratuur1800-1900