ali məktəb pedaqogikası üzrə mühazirə materialları

184 Pages·2017·2.93 MB·Turkish

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

ALİ MƏKTƏB PEDAQOGİKASI ÜZRƏ
MÜHAZİRƏ MATERİALLARI

Bakı -2016
1
MÖVZU 1: PEDAQOJI ELMIN NƏZƏRI-METODOLOJI
MƏSƏLƏLƏRI. ALI MƏKTƏB PEDAQOGIKASININ MÖVZUSU,
PREDMETI, TƏŞƏKKÜLÜ TARIXI, MƏQSƏD VƏ VƏZIFƏLƏRI.

Plan:
Pedaqoji elmin yaranması, təşəkkülü və inkişaf tarixi, Ali məktəb
pedaqogikasının nəzəri-metodoloji məsələləri, Ali məktəb pedaqogikası bir elm
kimi, Ali məktəb pedaqogikasının məqsəd və vəzifələri, Ali məktəbin
magistratura pilləsində “Ali məktəb pedaqogikası” kursunun tədrisinin
əhəmiyyəti, “Azərbaycan təhsilin inkişafı üzrə dövlət strategiyası”, birinci
istiqamət.
Pedaqoji elmin yaranması və təşəkkülü. Ali məktəb pedaqogikasının
yaranması və inkişaf mərhələləri. Ali məktəbin magistratura pilləsində pedaqoji
elmin tədrisini şərtləndirən cəhətlər. Pedaqoji elmin yaranması və təşəkkülü.
Etnopedaqoji materiallar pedaqoji elmin ilkin mənbəyi kimi. Azərbaycan xalq
pedaqogikası materialları (ağılar, laylalar, bayatılar, atalar sözləri, məsəllər,
zərbi-məsəllər, tapmacalar, bayatı-tapmacalar, qoşma-tapmacalar, bağlamalar,
aşıq yaradıcılığı nümunələri, o cümlədən təcnislər, qoşmalar, gəraylılar,
deyişmələr, şikəstələr, eləcə də muğamlar, rəvayətlər, hekayətlər, əfsanələr,
nağıllar, dastanlar, əsatirlər və s.) ali məktəb pedaqogikasının əsas
mənbələrindən biri kimi. Azərbaycanın məktəb və pedaqoji fikir tarixinin ilkin
mənbələrində təhsilin pillələri. Pedaqoji elmin mənbələrində təhsilin tərəqqi
imkanları və bununla bağlı materiallarda ali təhsilə keçidin ilkin nümunələri.
Qədim Azərbaycan ərazisindəki dövlətlərdə tərbiyə, məktəb və pedaqoji fikir.
“Avesta”da təlim-tərbiyə məsələləri. “Kitabi Dədə Qorqud” eposunda təlim-
tərbiyə məsələləri. İslam dəyərlərində təlim, tərbiyə və ali təhsil məsələləri.
Azərbaycan klassiklərinin yaradıcılığında (Nizami Gəncəvi, Nəsirəddin Tusi,
Əssar Təbrizi, Əhvədi Maraği, İmaddədin Nəsimi, Şah İsmayıl Xətayi,
Məhəmməd Füzuli, Qövsi Təbrizi, Saib Təbrizi, Molla Vəli Vidadi, Molla Pənah
Vaqif, Qasım Bəy Zakir və b.) təlim-tərbiyə və təhil məsələləri. Azərbaycanda
maarifçilik hərəkatının nümayəndələrinin əsərlərində (Abbasqulu Ağa
Bakıxanov, Mirzə Kazım bəy, Mirzə Şəfi Vazeh, Mirzə Fətəli Axundov və b.)
təlim, tərbiyə, təhsil. Ali məktəbin pedaqogikasının yaranması və təşəkkülü. Ali
məktəbin magistratura pilləsində pedaqoji elmin tədrisini şərtləndirən cəhətlər.
XIX-XX əsrlərdə Azərbaycan maarifçilərinin (Seyid Əzim Şirvani, Həsən bəy
Zərdabi, Məhəmməd Taği Sidqi, Mir Möhsün Nəvvab, Soltan Məcid Qənizadə,
Firudin bəy Köçərli, Rəşid bəy Əfəndiyev, Abbas Səhhət, Fərhad Ağazadə,
Nəriman Nərimanov, Abdulla Şaiq və b.), Azərbaycan təhsilinin tərəqqisinə
verdiyi töhfələr.
2
Ədəbiyyat:
1. Heydər Əliyev. Müstəqilliyimiz əbədidir. (çıxışlar, nitqlər, bəyanatlar,
müsahibələr, məruzələr, müraciətlər, fərmanlar). Bakı, Azərnəşr, 2007.
2. F.B.Sadıqov. Pedaqogika (təlim, təhsil, tərbiyə. Köməkçi tədris vəsaiti).
Bakı, BBU-nın nəşri, 2006.
3. F.B.Sadıqov. Pedaqogika (Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti). Bakı,
Adiloğlu, 2009.
4. F.B.Sadıqov. Pedaqogika (dərs vəsaiti). Bakı, Adiloğlu, 2012.
5. Həşimov Ə.Ş., Sadıqov F.B. Azərbaycan xalq pedaqogikası (dərslik).
Bakı, Ünsiyyət, 2000.
6. Talıbov Y.R., Sadıqov F.B., Quliyev S.M. Azərbaycanda məktəb və
pedaqoji fikir tarixi. Bakı, Ünsiyyət, 2000.
7. Bəşirov B.P. Ali məktəb didaktikası. Bakı, “Maarif nəşriyyatı”, 1992.
8. Kazımov N.M. Ali məktəb pedaqogikası. Bakı, “Əlfərül” nəşriyyatı,
2006.
9. Rüstəmov F., Dadaşova T. Ali məktəb pedaqogikas. Bakı, Nurlan, 2007.
10. Zinovğev S.İ. Uçebnıy proüess v sovetskoy şkole. M., “Vısşaə şkola”,
1975.
11. Mahmudov R. Ali məktəbdə tələbə müstəqil işinin imkanları və
yolları. Bakı, Çaşıoğlu, 2005.
12. Xəlilov V. Tələbələrin fəallıq mədəniyyəti. Bakı, Nərgiz, 1998.
13. Основы педагогики высшей школы. Программа-проспект для
магистров, аспирантов и соискателей. Б., БГУ 1997
14. Российская педагогическая энциклопедия. 2 т, М., 1999.
15. Педагогика высшей школы (под ред. П.М.Гапонова). Воронежский
Университет, 1969.
16. Педагогика высшей школы (отв. ред. Ю.К.Бабанский). Ростовский
университет, 1972.
17. Fitsula M.M. Ali məktəb pedaqogikası (ali məktəblər üçün dərslik).
Ukrayna, Kiyev “Akademvidav”, 2010.

Müstəqilliyimizin ilk günlərindən etibarən Azərbaycanın təhsil strukturunda
yeniliklərin aparılması zərurəti də meydana gəldi. Müstəqillik illəri dövründə
qəbul edilmiş təhsil direktivlərinin tələblərinə müvafiq olaraq ölkəmizdə
bakalavriatura, magistratura, rezidentura və doktorantura pillələri təhsilin əsas
pilləri hesab olunur. Magistratura pilləsində bir sıra ixtisaslar istisna olmaqla
əksər ixtisaslarda təhsil alan tələbələrə, yəni magistrantlara ali məktəb
pedaqogikasının öyrədilməsi zəruri hesab edilmişdir. Bu məqsədlər
respublikamızın bütün ali məktəblərinin magistratura pilləsində yeni fənn kimi
3
ali məktəb pedaqogikası kursu tədris olunur. Ali məktəblərimizdə mövcud olan
şəffaflıq mühiti, eləcə də onların nizamnamələrində təsbit olunan sərbəst
fəaliyyət istiqamətləri və beynəxalq təhsil standartlarına istinad etmə halları
nəzərə alınaraq müvafiq nazirliklər tərəfindən təsdiq olunmaqla ali məktəblərə
proqramların hazırlanmasında müstəqillik verilmişdir. Ali məktəb pedaqogikası
fənninin proqramında pedaqoji elmin bütün kateqoriyaları öz əksini tapmaqla
yanaşı, ali məktəbin idarəolunması ilə bağlı mövzular da öz ifadəsini tapır.
Məlum olduğu kimi, tədris materialları təhsilə dair dövlət direktivlərinin tə-
ləblərinə uyğun seçilərək proqramlaşdırılır və tərtib olunur. Yəni öncə təhsilin
dövlət standartlarına uyğun baza planları, baza planlarına uyğun tədris planları,
tədris planlarına uyğun tədris proqramları və nəhayət, tədris proqramları (fənn
proqramları) əsasında dərsliklər hazırlanır.
Proqramlar həm Təhsil Nazirliyinin sifarişi ilə, həm də müstəqil müəlliflər tə-
rəfindən hazırlanır, müxtəlif mərhələlərdə müzakirə edilib bəyənildikdən, nazirli-
yin kollegiyası tərəfindən təsdiq olunduqdan sonra tətbiq olunması tövsiyə edilir.
Bir sıra xarici ölkələrdə isə proqram və dərsliklərin hazırlanmasında rəngarənglik
vardır. Bəzi Avropa ölkələrində hər bir təlim-tərbiyə müəsissəsinin kurrikulumu
(təhsil proqramı) olur. Həmin kurrikulumda təlim-tərbiyə müəssisələrinin idarə
olunmasının bütün prinsipləri, tələbləri, istiqamətləri, iş formaları, üsulları və s. öz
əksini tapır. Proqram və dərsliklər də həmin kurrikulumun tələblərinə müvafiq ola-
raq müstəqil müəlliflər tərəfindən hazırlanır.
Azərbaycanda da müstəqil dövlət quruculuğu dövründə həm fənn proqram-
ları, həm də dərsliklərin müstəqil müəlliflər tərəfindən hazırlanması halları artıq
müşahidə olunmağa başlanmışdır. Bir sıra ali məktəblərdə elmi-pedaqoji-metodik
səviyyəsi yüksək olan proqramlar hazırlanaraq tətbiq olunur. Həmin proqramlar
əsasında hazırlanan dərsliklər də tələbələrin istifadəsinə verilmişdir. Açığını
etiraf edək ki, istər məktəb pedaqogikası, istər ali məktəb pedaqogikası üzrə
Xarici Dillər Universitetinin kafedra müdiri, akademik Nurəddin Kazımov
tərəfindən hazırlanan ilk proqram və dərsliklər bu sahədə əsl meyar rolunu
oynamışdır. Onun ardınca digər müəlliflər də ali məktəb pedaqogikası kursunun
proqramlarını və həmin proqramlar əsasında öz dərsliklərini hazırlamağa
başlamışlar. Şübhəsiz, sanballı proqram materialı, samballı dərs vəsaitləri və
dərsliklərin ortalığa çıxarılmasını stimullaşdırır. Onu da qeyd etmək vacibdir ki,
Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi tərəfindən ali məktəblərə təqdim
olunan tədris planında ali məktəb pedaqogikası kursunun həcmi cəmi 36 saatdan
ibarət olduğu üçün bütün kursun mövzularını verilən həmin saatlarda
yerləşdirmək zərurəti yaranır. Ona görə elə etmək lazımdır ki, ali məktəb
pedaqogikası kursunda nəzərdə tutulan pedaqoji proses, təlim, tərbiyə, təhsil,
psixoloji inkişaf və idarəetmə məsələləri lakonik şəkildə proqramda yer ala
4
bilsin. Məsələn, ali məktəb didaktikası ilə bağlı bir mühazirə materialına həm
didaktikanın yaranması, təşəkkülü, həm inkişaf mərhələləri, həm Azərbaycan
təhsilinin mahiyyəti, məzmunu və həm də dünya təhsil sistemi ilə bağlı
məlumatlar burada müqayisəli şəkildə öz əksini tapmalıdır. Biz də bu
çətinlikləri nəzərə alaraq proqramın ali məktəb didaktikası bəhsini aşağıdakı
sistem üzrə verməyi məqsədəuyğun hesab etdik: Ali məktəb didaktikası.
Didaktikanın yaranması, təşəkkülü və inkişaf mərhələləri. Azərbaycan təhsil
sistemi. Baloniya təhsil sistemi. Dünya təhsil sistemi. Azərbaycanda və dünyada
ali təhsil. Təhsil Qanunu və digər ölkələrin təhsil direktivlərilə onun müqayisəli
təhlili.
Ali məktəb tələbələri ilə aparılan tərbiyə işləri ilə bağlı mövzuları biz 3
mühazirə mövzusunda lakonik şəkildə birləşdirməyə məcbur olduq. Yəni ideya-
siyasi, ağıl, əxlaq, mənəvi, estetik, fiziki, iqtisadi, ekoloji, hüquq tərbiyəsi
mövzuları ilə yanaşı, dünyagörüşün formalaşdırılması mövzusu da daxil olmaqla
bütün bu məsələləri 3 mühazirə mövzusunda ifadə etdik. Eləcə də ali məktəbin
idarə olunması problemi ilə bağlı olan mövzuları da məhdudlaşdırmağı qərara
aldı. Cəmi 1 mühazirə, 1 seminar mövzusu olmaqla ali məktəbin idarə olunması
mövzularını lakonik şəkildə birləşdirdik. Yeri gəlmişkən qeyd etməliyik ki,
proqramda pedaqoji proseslə, təlim işləri ilə və bütövlükdə təhsillə bağlı olan
bütün məsələləri təhsil sahəsində dövlət siyasətinin əsas prinsiplərinə istinad
etməklə sistemləşdirdik. Magistrantlara metodik istiqamət vermək üçün həmin
prinsipləri yada salaq.
Təhsil sahəsində dövlət siyasətinin əsas prinsipləri aşağıdakılardır;
Humanistlik – milli və ümumbəşəri dəyərlərin, şəxsiyyətin azad
inkişafının, insan hüquqları və azadlıqlarının, sağlamlığın və təhlükəsizliyin,
ətraf mühitə və insanlara qayğı və hörmətin, tolerantlıq və dözümlülüyün
prioritet kimi qəbul olunması;
Demokratiklik – təhsilalanların azad düşüncə ruhunda tərbiyə edilməsi,
təhsilin dövlət-ictimai əsaslarla təşkilində və idarə edilməsində səlahiyyət və
azadlıqların genişləndirilməsi, təhsil müəssisələrinin müxtariyyətinin artırılması;
Bərabərlik – bütün vətəndaşların bərabər şərtlər əsasında təhsil almasına
imkanların yaradılması və təhsil hüququnun təmin olunması;
Millilik və dünyəvilik – milli və ümumbəşəri dəyərlərin qorunması və
onların dialektik vəhdətinin təmin edilməsi əsasında dünyəvi təhsil sisteminin
yaradılması və inkişaf etdirilməsi;
Keyfiyyətlilik – təhsilin mövcud standartlara, normalara, sosial-iqtisadi
tələblərə, şəxsiyyətin, cəmiyyətin və dövlətin maraqlarına uyğunluğu;
Səmərəlilik – təhsilin və elmi yaradıcılığın daim inkişaf edən, faydalı və
son nəticəyə istiqamətlənən müasir metodlarla təşkili;
5
Fasiləsizlik və vəhdətlilik, daimilik – mövcud təhsil standartları, tədris
proqramları və planları əsasında təhsilin bir neçə səviyyədə əldə edilməsi
imkanı, təhsilin ayrı-ayrı pillələri arasında sıx dialektik-qarşılıqlı əlaqənin təmin
olunması və onun insanın bütün həyatı boyu ardıcıl davam etməsi;
Varislik – təhsil sahəsində əldə olunmuş bilik və təcrübənin ardıcıl olaraq
növbəti nəslə (dövrə) ötürülməsi;
Liberallaşma – təhsil sahəsinin və təhsil fəaliyyətinin açıqlığının
genişləndirilməsi;
İnteqrasiya – milli təhsil sisteminin dünya təhsil sisteminə səmərəli formada
qoşulması, uyğunlaşması və qovuşması əsasında inkişafı;
Yeri gəlmişkən onu da qeyd etmək lazımdır ki, izahat vərəqəsində adı
çəkilən mövzular, onların ardıcıllığı, məzmunu və tədrisinə ayrılan vaxtın
miqdarı müvafiq kafedralar tərəfindən müzakirə edilməli və sonra ali məktəbin
elmi şurası tərəfindən təsdiq olunmalıdır. Elmi şuranın bəyəndiyi proqram
materialı nazirliyin proqram və dərslik şöbəsinə təqdim edilməli və təhsil
nazirinin müvafiq əmri ilə təsdiq olunandan sonra tətbiq olunmalıdır. Ali
məktəblərin magistratura pilləsində yuxarıda göstərilən həcmdə mühazirə və
seminarlar məşğələlərindən sonra magistrantlar pedaqoji təcrübə keçməlidirlər.
1 ay müddətində, yəni 4 həftə ərzində tələbələr təsdiq olunmuş təqvim-tematik
plan əsasında pedaqoji təcrübə keçməli, təcrübə və müşahidə materiallarını
gündəliklərində şərh etməli və təcrübə rəhbərlərinə hesabat verdikdən sonra
qiymətləndirməlidir.
Məlumdur ki, pedaqogika bir elm kimi XVII əsrdə böyük çex maarifçisi,
ictimai xadimi Yan Amos Komenski (1592-1670) tərəfindən yaradılmışdır. Yan
Amos «Böyük didaktika» əsərini yazmaqla sadədən mürəkkəbə pilləli təhsilin inki-
şaf xüsusiyyətlərini, təlimetmənin, yəni öyrətmənin mahiyyəti, qanunauyğunluq-
ları, üsulları, yolları, prinsipləri və təşkilati formalarını müəyyənləşdirmişdir. O,
«Böyük didaktika» əsərində ardıcıllıq, sistematiklik, əyanilik, şüurluluq, müvafiq-
lik, biliklərin möhkəmləndirilməsi, təbiətvarislik prinsiplərinin elmi-pedaqoji əsas-
lara söykənən cəhətlərini aydınlaşdırmış, təlimin əsas təşkilati forması olan dərsin
strukturu, mərhələləri, tipləri, formaları, tərbiyəvi əhəmiyyəti barədə ətraflı məlu-
mat verməklə yeni bir elmi-pedaqoji sistem yaratmışdır. Komenskinin bu sistemi
bu gün də dünya təhsil sisteminin əsası və bünövrəsi hesab olunur. Y.A.Komenski
çex pedaqoqu sayılsa da, o, Çexiyada çox az bir müddət yaşamış və əsərlərinin
cüzi bir hissəsini Vətənində yazmışdır. O, əsərlərinin böyük əksəriyyətini Avropa-
nın digər ölkələrində hazırlamış və çap etdirmişdir. Bunun isə ən başlıca səbəblə-
rindən biri onun Hernborn akademiyasında oxuması, Almaniya Federasiyasının
Baden Vürtemberq Universitetini bitirməsidirsə, ikinci başlıca səbəbi isə Çexiya-
dan qovulması ilə bağlıdır. Çexiyada uzun müddət yaşayıb işləyə bilməməsinin sə-
6
bəbi isə Y.A.Komenskinin Çexiyadakı Protestant Çex Qardaşları Sektasının (məz-
həbinin) üzvü olması, bu məzhəbin mənəvi dəyərlərini təlim-tərbiyə işinin orto-
doksal qanunauyğunluqları və prinsipləri kimi təqdim etməsi nəticəsində katolik
kilsənin və siyasi dairələrin tənqidinə məruz qalaraq ölkədən sürgün edilməsidir.
İki böyük məzhəbin, iki nəhəng dini qurumun yaratdığı qarşıdurmalar, ixtişaşlar
ölkədəki siyasi duruma mənfi təsir göstərdiyindən Yan Amosun mənsub olduğu
Çex Qardaşları Sektası dağılmiş, onun üzvlərindən bir qismi həbs olunmuş, bir qis-
mi edam olunmuş, bir qismi isə ölkədən sürgün edilmişdir. Y.A.Komenski də sür-
gün olunanlar sırasında olmuşdur. Güman etmək olar ki, ölkənin siyasi dairələri
onun maarifçi olduğunu, təlim nəzəriyyəsinin yaradıcısı olmasını, ziyalılığını nə-
zərə alaraq ona ən yüngül cəza tətbiq etmişlər. Böyük pedaqoq ömrünün axırına
qədər Almaniya, Avstriya, Fransa və Hollandiyada yaşayıb işləməyə məcbur olmuş
və Hollandiyanın (Niderlandiyanın) paytaxtı Amsterdamda vəfat etmişdir. Bu sətir-
lərin müəllifi Amsterdamda olarkən şəhərin girəcəyində Hollandiyanın ictimai, si-
yasi, iqtisadi və mədəni həyatında böyük xidmətləri olan Niderlandın abidəsini zi-
yarət edərkən yerli alimlərdən birinin Komenskinin Hollandiyanın təhsilinin inki-
şafındakı rolu ilə bağlı söhbətini və ona ithaf olunan xatirə lövhəsini müşahidə et-
dikdən sonra Y.A.Komenski ilə bağlı pedaqogika tarixinə məlum olmayan yeni in-
formasiya və məlumatları əldə etməyə müyəssər olmuşdur.
Y.A.Komenski Avropanın demək olar ki, bütün ölkələrini dolaşmışdır. O, Bal-
kan ölkələrində, İngiltərə, Fransa, Almaniya, İtaliya, Avstriya, Belçika və İsveç-
rədə öz pedaqoji ideyalarını yaymaqla məşğul olmuş, ən çox Almaniya və Hollan-
diyada öz «Böyük didaktika»sının tətbiqinə çalışmışdır. Almaniyada, Fransada, İn-
giltərədə, İtaliyada, Belçikada, Hollandiyada bir sıra alimlərlə, maarifçilərlə, peda-
qoqlarla keçirdiyimiz görüşlərdən, Y.A.Komenski ilə bağlı nəşr olunmuş tədqiqat
əsərlərindən, habelə, «Pedaqogika» dərsliklərindən, dərs vəsaitlərindən, pedaqoji
lüğətlərdən, ensiklopedik nəşrlərdən əldə etdiyimiz informasiyalara, məlumatlara
istinad etməklə belə bir qənaətə gəlmək olar ki, Yan Amos öz «Böyük didak-
tika»sını «Pansofiya məktəbi» adlandırmaq istəmiş və doğrudan da, əksər yazıla-
rında Pansofiya ideyasının reallaşmasına ciddi cəhd göstərmişdir. Heç bir ədəbiy-
yatda Komenskinin Pansofiya ideyası barədə ətraflı məlumat olmadığını nəzərə
alaraq, onun bir qədər ətraflı izah olunması burada yerinə düşərdi.
«Pansofiya» sözünün «Pan» sözündən yaranmasına heç bir şübhə yoxdur.
«Pan» sözü isə yunan sözüdür. Qədim yunan mifalogiyasına görə, çəmənliklər
allahı Pan meşə allahı Hermonun oğludur. Qədim yunan mifologiyasındakı əski və
mütləq ideyalara görə bütün canlılar kimi insanlar da meşələrdə yaşamışlar. Her-
monun oğlu Panın köməyi və himayəçiliyi sayəsində guya insanlara hər şeyi öyrət-
mək mümkün olmuş və onlar meşələrdən çıxaraq çəmənliklərdə qəbilə və icma
şəklində yaşamağa müyəssər olmuşlar. Qədim yunanlardan irsən keçən «Pan» sözü
7
müasir yunan dilçiliyinin orfoqrafiya lüğətində də «Pan» şəklində işlədilir. Mənası
isə «hər şeyi öyrənirəm» deməkdir. «Pan» sözü həm keçmiş SSRİ, bugünkü Ru-
siya və Azərbaycan məkanında hazırlanan bütün ensiklopedik nəşrlərdə «hər şeyi
öyrənən» mənasında şərh edilir. ASE-də Pan- (yun. Pan-hər şey)- «hər şeyi ehtiva
edən», «hər şeyə aidlik» mənalarını bildirən ifadə kimi izah edilir (bax: ASE-nin
baş redaksiyası, Bakı, 1983, səh. 444). Komenskinin «Pansofiya məktəbi» əsərini
nəzərdən keçirsək görərik ki, böyük pedaqoq təkcə bu əsəri yox, elə «Böyük
didaktika»da daxil olmaqla bütün əsərlərini «Pansofiya ideyası» əsasında yazmış-
dır. Pansofiya ideyası sözünün həm yunanca, həm də Komenskinin əsərlərində
göstərilən yozumu isə «Hər şeyi öyrənmək» mənasında işlənmişdir. Bu ideyaya
uyğun olaraq yazdığı «Ana məktəb», «Dillərin açıq qapısı», «Bütün əşyaların teat-
rı», «Duyulan əşyalar aləmi şəkillərdə» əsərlərində birmənalı şəkildə Komenskinin
«Hamıya hər şeyi öyrətmək» arzusunu görürük. Bütün ensiklopedik nəşrlərdə Ko-
menski yaradıcılığı üçün səciyyəvi olan fikir heç bir morfoloji-qrammatik dəyişik-
liklərə uğramadan belə yazılır: «Komenskinin pedaqoji görüşlərinin əsasında pan-
sofiya (hamıya hər şeyi öyrətmək) ideyası durur». Bu fikir həm də ən görkəmli ko-
menskişünas alimlərdən olan A.A.Krasnovski (Rusiya), D.Lordkipanidze (Gürcüs-
tan) və Ə.Seyidov (Azərbaycan) kimi bənzərsiz pedaqoqlarımızın əsərlərində ol-
duğu kimi verilir. Görünür həmin ensiklopedik nəşrlərdə Komenski haqqında veri-
lən bu fikri onun yaradıcılığına aid olan mətnə daxil edərkən adı çəkilən alimlərin
əsərlərindəki eyni formalı fikrə istinad olunmuşdur.
Y.A.Komenskinin «Pansofiya ideyası» fikrinin ən maraqlı cəhəti onun bu sö-
zün ikinci tərəfinə «sofiya» sözünü əlavə etməsidir. Burada bir məsələyə də aydın-
lıq gətirsək, fikrimizi daha dürüst məntiqə söykənən məcraya yönəltmiş olarıq. Bu,
«Pan» sözünün hamımıza yaxşı məlum olan tərəfidir. Yəqin hamımızın yaxşı ya-
dındadır ki, keçmiş SSRİ məkanınında kommunist ideologiyasının ən qatı tənqid
hədəflərindən biri də «Panislamizm», «Pantürkizm» idi. Kommunist ideoloqları
«Panislamizm»i, «Pantürkizm»i açıqlamasalar da, bizə aydın idi ki, panislamizmin,
pantürkizmin vahid mənsəbi hamıya «Qurani-Kərim»dən gələn elmi, mənəvi, əx-
laqi dəyərləri öyrətmək ideyası idi. Komenskiyə də bu anlayış, heç şübhəsiz ki,
məlum idi. Komenski də bu ideyanın sonunda özünün pansofiya ideyasını irəli sür-
mək və hamıya hər şeyi öyrətmək istəyirdi. Əgər panislamizm «Qurani-
Kənim»dən gələn ideyalar əsasında hamıya hər şeyi öyrətməyə üstünlük verirdisə,
Komenskinin pansofiya ideyasında protestançılığın dini ideologiyası xəttinə üstün-
lük verilirdi (Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi Komenskinin Çexiyada qəbul edilmə-
məsi və oradan qovulmasının səbəblərindən biri də bu idi). Nəzərə almaq lazımdır
ki, «Sofiya» sözü də qədim yunan mifologiyasından gəlir. Qədim yunan əski
mifoloji fikrinə görə, müqəddəs Sofiya hər fəndi bilən mifdir. Yunanıstanda yara-
nan «Sofizm cərəyanı» da həmin ölkədəki «Sifistika»ya əsaslanır. «Sifistika» isə
8
yunanca «Sophistike»-mübarizəni fəndgirliklə aparmaq bacarığı mənasında şərh
edilir (Bax: ASE, Bakı, ASE-nin baş redaksiyası, səh. 394). Yunan Sofistləri (yu-
nanca «sophistes»): ixtiraçılar, müdriklər, aqillər hesab olunurdular.
Bütün bu məna çalarlarını nəzərə alan Komenski «pansofiya ideyası» deyəndə
sxolastik və doqmatik fərdi təlimdən imtina etməklə, hamıya hər şeyi ayrı-ayrı
elmlər vasitəsilə sinif şəraitində, müəllimin rəhbərliyi altında, təlimin təşkilati for-
ması olan dərs zamanı öyrətməyə üstünlük verirdi və buna da nail oldu. Beləliklə,
elmi pedaqogikanın bünövrəsi qoyuldu. «Pedaqogika» sözü də yunan sözüdür və
sözün kökü olan «pedaqoq» sözündəndir. Yunanca «Paidaqoqos»-tərbiyəçi; paiz,
paidos-uşaq+aqo-yönəldirəm, tərbiyə edirəm deməkdir. «Pedaqogika» sözünə Ko-
menskinin əsərlərində rast gəlmirik. Qeyd etdiyimiz kimi, elmi pedaqogika Ko-
menski tərəfindən əsası qoyulan elmi didaktika (Böyük didaktika) əsasında yaradıl-
mışdır. Komenski elmi didaktika sahəsində yaratdığı konsepsiyalarını, əsasən, Al-
maniyada, Avstriyada və Hollandiyada tətbiq etməyə başlamışdır. Həmin dövrdə
Çexiyada və adı çəkilən ölkələrdə dövlət dili alman dili olduğu üçün Y.A.Komens-
ki elmi-didaktika sahəsindəki («didaktika» yunan sözü olub «didaktikos» sözün-
dəndir, mənası «ibrətamiz» deməkdir. Uşaqlara ən ibrətamiz bilik, bacarıq və vər-
dişlərin aşılanması mənasını verir) kəşflərini Almaniyada, Avstriyada, həm də Hol-
landiyada praktik həllinə nail olmaqda heç bir çətinlik çəkməmişdir. Almanlar Ko-
menski irsindən bəhrələnərək özləri üçün didaktik sistem (təlim və təhsil sistemi)
yaratmışlar. Rusiyada çar imperiyasının hakimiyyətinə son qoyulduqdan sonra ya-
ranan sovet hökuməti alman təhsil sistemini novator təhsil sistemi kimi bəyənərək
sovet təhsil sistemini «Təhsil sisteminin Alman Maketi» əsasında yaradaraq forma-
laşdırdı. Buradan belə qənaətə gəlmək olar ki, dünya miqyasında mövcud olan iki
fövqəltəbii ölkənin uğurlu təhsil sistemi Yan Amos Komensknin yaratdığı elmi pe-
daqogikanın əsasları üzərində qurulmuşdur.
Əsası Komenski tərəfindən qoyulan elmi pedaqogika sonralar Almaniyada
(A.Disterverq, İ.Q.Çeyder, İ.P.Brikman, M.A.Julian, F.A.Hekta, S.A.Kurenin, Tirs
və b.), Fransada (C.C.Russo, V.Kuzenin, K.A.Helvetsi, D.Didro və b.), İsveçrədə
(İ.Q.Pestalotsi), (E.A.Exes), İngiltərədə (F.Mailinson, M.Sebler, B.Holrus və b.),
Amerikada (R.Kiq-Hol, D.Veredey, İ.Kendl, D.Qis və b.), Bolqarıstanda (N.Saki-
rov), Çexiyada (Sinqule), Polşada (B.Suxadolski), Rusiyada (L.N.Tolstoy, N.İ.Pi-
raqov, K.D.Uşinski, N.Simbriyev, A.Kairov, N.K.Qonçarov, N.İ.Boldırev, B.İ.Esi-
pov, F.F.Korolyov, S.P.Baranov, L.P.Bolotina, T.V.Volikova, B.A.Slastenin,
B.B.Kraevski, İ.F.Xarlamov, T.A.İlina, Y.Babanski, P.Pidkasistiy, Podlasiy və v),
Gürcüstanda (Lordkipanidze), Azərbaycanda (M.Mehdizadə, M.Muradxanov,
Ə.Seyidov, N.Kazımov, Ə.Həşimov, Z.Qaralov, Y.Talıbov, Ə.Ağayev, H.Əhmə-
dov və b.) mütəfəkkir və pedaqoqlar tərəfindən inkişaf etdirilərək formalaşdırılmış-
dır.
9
Azərbaycanda vüsət alan elmi pedaqogikanın «didaktika» (təlim və təhsil nə-
zəriyyəsi), «tərbiyə nəzəriyyəsi», «məktəbşünaslıq», «Ali məktəbdə pedaqoji pro-
sesə xidmət» kimi bölmələri bir sıra səriştəli tədqiqatçı-pedaqoqlar (Fərahim Sadı-
qov, Akif Abbasov, Əmrulla Paşayev, Fərrux Rüstəmov, Ağahüseyn Həsənov, Rə-
fiqə Mustafayeva, Nübar Muxtarova, Sürəyya Əliyeva, Sərdar Quliyev, Hikmət
Əlizadə, Fikrət Seyidov, Balaş Abbaszadə, Vidadi Xəlilov, Oqtay Rəcəbov, Mircə-
fər Həsənov və b.) tərəfindən təkmilləşdirilir. Yaxşı hal kimi qeyd olunmalıdır ki,
Azərbaycanda yaranan milli pedaqogika öz milli və ümumbəşəri dəyərlərə əsasla-
nan məzmunu və strukturu ilə diqqəti cəlb edir. Milli pedaqogikadakı pedaqoji elm
və pedaqoji proses, pedaqoji elmin kateqoriyaları, ziddiyyətləri, qanunauyğunluq-
ları və digər struktur bölmələri milli və bəşəri ideyaları özündə əks etdirmək baxı-
mından diqqəti cəlb edir.
Nurəddin Kazımov, Əliheydər Həşimov, Yusif Talıbov, Əjdər Ağayev, Allah-
verdi Eminov, İramin İsayev, Akif Abbasov, Hikmət Əlizadə, Fərahim Sadıqov,
Əmrulla Paşayev, Fərrux Rüstəmov, Ağahüseyn Həsənov, Ləzifə Qasımova, Rə-
himə Mahmudova tərəfindən hazırlanan, ali və orta ixtisas məktəblərində istifadəsi
mümkün sayılan «Pedaqogika», «Məktəb pedaqogikası», «Ali məktəb pedaqogi-
kası», «Məktəbəqədər pedaqogika», «Müqayisəli pedaqogika», «Azərbaycan xalq
pedaqogikası», «Azerbaydjanskaya narodnaya pedaqoqika» adlı dərslik və dərs
vəsaitləri bu baxımdan mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Milli pedaqogikada pedaqoji
elm, pedaqoji proses və onların kateqoriyaları barədə irəli sürülən yeni pedaqoji
konsepsiyalar barədə bir qədər ətraflı danışmağa ehtiyac duyulur.

10