Alexander Willem Michiel van Hasselt, 1814-1902 de eerste docent toxicologie in Nederland

233 Pages·2001·0.76 MB·Dutch

View metadata, citation and similar papers at core.ac.uk brought to you by CORE
provided by Utrecht University Repository
Alexander Willem Michiel van Hasselt, 1814-1902
de eerste docent toxicologie in Nederland
with a summary in English
Proefschrift
ter verkrijging van de graad van doctor
aan de Universiteit Utrecht
op gezag van de Rector Magnificus Prof. Dr. H.O. Voorma
ingevolge het besluit van het College voor Promoties
in het openbaar te verdedigen
op donderdag 5 oktober 2000 des namiddags te 4.15 uur
door
Frans Willem van der Kreek
geboren op 15 januari 1924 te Gorinchem
I
Promotor: Mevr. Prof. Dr. J. Fink-Gremmels
Copromotor: Mevr. Dr. A.I. Bierman
CJP-gegevens Koninklijke Bibliotheek, Den Haag
Kreek, Frans Willem van der
Alexander Willem Michiel van Hasselt, 1814-1902
de eerste docent toxicologie in Nederland
Utrecht, Faculteit der Diergeneeskunde
Proefschrift Universiteit Utrecht
with a summary in English
ISBN 90-393-2474.3
Keywords
De uitgave van het proefschrift is deels mogelijk gemaakt door het
Doornappelfonds van de Nederlandse Vereniging voor Toxicologie
II
Possunt ergo venena prodesse, Commilitones!
Vergiften kunnen dus van nut zijn, vakbroeders!
Johannes David Hahn
Oratio de Usu Venenorum in Medicina
oratie over het gebruik van vergiften in de geneeskunde,
gehouden ter gelegenheid van zijn overdracht van het
rectoraat aan de Hoogeschool. Utrecht, 1773, p. 126.
III
Voorwoord
De geneeskunde, farmacologie en toxicologie hebben in West-Europa in de negentiende eeuw als gevolg
van de omschakeling van empirie naar een natuurwetenschappelijke benadering een stormachtige ontwikkeling
doorgemaakt. In Nederland waren de leidende figuren in deze ontwikkeling de twee officieren van gezondheid F.C.
Donders en A.W.M. van Hasselt en de arts-farmacoloog G.J. Mulder.
Donders en Mulder waren in de geneeskundige wereld meer spraakmakende figuren dan Van Hasselt. Het
ligt in de bedoeling van dit proefschrift om het licht te laten schijnen op de in de schaduw gebleven Van Hasselt.
Toxicologie besloeg in de fysiologische geneeskunde een breed terrein; verdrinking en besmettelijke ziekten
werden nog tot de vergiftigingen gerekend. Het gebruik van plantaardige vergiften ter genezing van ziekten
resulteerde in tegenstrijdige opvattingen, met name wat betreft de schermbloemigen. Intoxicaties door zware metalen
- in Nederland in het bijzonder door lood - kregen veel aandacht.
Het leek daarom noodzakelijk de betekenis en de toenmalige inzichten in de toxicologie te beschrijven en te
evalueren. Hierbij werd gekozen voor een dualistische benadering: (i) het vakgebied toxicologie in Nederland tegen
de achtergrond van de ontwikkelingen van dit vakgebied in Europa en (ii) de toxicologische kennis tegen de
achtergrond van een persoon, die aan de ontwikkeling van deze kennis een bijdrage heeft geleverd.
De titel van dit proefschrift moet dan ook niet te nauw worden ingekaderd, “Alexander Willem Michiel van
Hasselt, 1814-1902, de eerste docent toxicologie in Nederland” is een pars pro toto voor zijn plaats in de galerij van
negentiende-eeuwse geneeskundige vernieuwers.
IV
Inhoudsopgave:
I Inleiding, vraagstelling en definities 1
I.1. Inleiding en vraagstelling 3
I.2. Definities6
I.2.1. ‘Goede en kwade vergiften’6
I.2.2. Physiologie, pharmacologie en toxicologie 14
Literatuurreferenties 21
II Ontwikkeling van de toxicologie in de West-Europese landen
in de periode 1750-1914 23
II.1. Inleiding 25
II.2. Classificatie van vergiften 27
II.3. Vooraanstaande toxicologen-farmacologen 30
II.3.1. 1750 tot 1800 30
II.3.2. 1800 tot 1875 46
II.3.3. 1875 tot 1914 69
Literatuurreferenties 84
III. Ontwikkeling van de toxicologie in Nederland in de periode 1750-1914 87
III.1. Toxicologie en geneeskunde 89
III.2. Toxicologie en gezondheidsleer 95
Literatuurreferenties 115
IV A.W.M. van Hasselt 117
IV.1. Genealogie 119
IV.2. Biografie120
IV.2.1. Jeugdjaren 120
IV.2.2. Studietijd121
IV.2.3. Promoties122
IV.2.4. Officier van gezondheid 123
IV.2.5. Huwelijk 123
IV.2.6. Docent aan de RKMG 124
IV.2.7. Bijdragen aan de gezondheidsleer 125
IV.2.8. De Militaire Geneeskundige Dienst 128
IV.2.9. Laatste jaren 129
IV.2.10. Van Hasselt als araneoloog 131
IV.2.11. Overlijden 132
IV.3. Nabeschouwing 133
Literatuurreferenties 135
V De bijdragen van A.W.M. van Hasselt aan de geneeskunde en de gezondheidsleer 137
V.1. Maagpomp 139
V
V.2. Tabaksrookklisteer 144
V.3. Kunstmatige ademhaling 146
V.4. Visiteren der manschappen153
V.5. Gezondheidsleer 158
Literatuurreferenties 162
VI De bijdragen van A.W.M. van Hasselt aan de toxicologie 165
VI.1. Een keuze uit de toxicologische publicaties van Van Hasselt 169
VI.1.1. “De Noodzakelijkheid van Algemeen Toezigt
op het gebruik van Vergiften” 169
VI.1.2. “Handleiding der Vergiftleer ten gebruike bij het onderwijs
aan ‘s Rijks Kweekschool voor Militaire Geneeskundigen.” 172
VI.1.3. Artikelen over toxicologische onderwerpen
in wetenschappelijke en populaire tijdschriften 216
Literatuurreferenties 227
VII Slotbeschouwing en conclusies 229
Samenvatting 245
Summary 251
Bijlage 1.Chronologisch overzicht van de activiteiten van A.W.M. van Hasselt 259
Bijlage 2.A.W.M. van Hasselt en zijn bijdragen aan de araneologie 293
Bijlage 3.Biosynthese van alkaloïden, cyanogene en cardiogene glycosiden 303
Curriculum Vitae 311
Lijst van publicaties van F.W. van der Kreek 313
Dankwoord 317
Index namen 319
Index onderwerpen 325
Afkortingen:
GRH = Groot Rijks Hospitaal te Utrecht
KAW = Koninklijke Akademie van Wetenschappen
NtvG = Nederlandsch Tijdschrift voor Geneeskunde
RKMG = ‘s Rijks Kweekschool voor Militaire Geneeskundigen
Lijst van illustraties:
De wortel van de Mandragora officinarum, de alruin 2
“Traité des Poisons etc.”, M.J.B. Orfila, Paris, 1814 24
“De Usu Venenorum in Medicina”, oratie van J.D. Hahn, Utrecht, 1773 88
“Mixed Pickles”, A.W.M. van Hasselt, ‘s-Gravenhage, 1884 118
VI
Tabaksrookklisteer, Chomel, 1778 138
“Handleiding der Vergiftleer”, A.W.M. van Hasselt, Utrecht, 1850 166
Het Oranje Kruis boekje, 11e druk, 1939 230
Conium maculatum, gevlekte scheerling 244
Cicuta aquatica, waterscheerling 250
Antiaris toxicaria, Javaanse gifboom 258
“De Colica Pictonum”, dissertatio A. de Haen, ‘s-Gravenhage, 1745 310
Veeartsenijkundig Magazijn, A. Numan, 1847 316
Ned. Tijdschrift voor Geregt. Geneesk. en voor Psychiatrie, 1853/54 316
VII
VIII
Hoofdstuk I
Inleiding, vraagstelling en definities
1
2