alevi- bektaşi şiirleri antolojisi

757 Pages·2013·41.2 MB·Turkish

T.C. KÜLTÜR BAKANLIÔI YAYINLARI/ 2063
Yayımlar Dairesi Başkanlığı /
Sanat-Edebiyat Eserleri Dizisi I 162-31
ALEVİ- BEKTAŞİ ŞİİRLERİ
ANTOLOJİSİ
CİLT: il
(16. Yüzyıl)
iSMAIL ÖZMEN
- 2 Temmuz 1993 günü Sivas Madımak otelinde
çağdışı, yobaz düşüncelilerin yaktığı düşünce
semaha duran
şehidlerinin ateşten ruhlarının
kutsal anısına saygıyla sunulur. -
T.C. KÜLTÜR BAKANLIÔI YAYINLARI/ 2063
Yayımlar Dairesi Başkanlığı /
Sanat-Edebiyat Eserleri Dizisi I 162-31
ALEVİ- BEKTAŞİ ŞİİRLERİ
ANTOLOJİSİ
CİLT: il
(16. Yüzyıl)
iSMAIL ÖZMEN
© T.C. KÜLTÜR BAKANLIÖI, 1998-ANKARA
ISBN 975-17-1940-2 (Takım)
ISBN 975-17-1942-9
Kapak Düzeni/ Canan BAYRAM
Alevi-Bektaşi şiirleri antolojisi I [haz.] İsmail,
özmen. - Ankara : Kültür Bakanlığı, 1998.
5 c. ; 24 cm. - (Kültür ;
Bakanlığı yayınları
2063. Yayımlar Dairesi Başkanlığı sanat-edebiyat
eserleri dizisi ; 162-31)
ISBN 975-17-1940-2(tk.)
I. özmen, İsmail. II. Seriler: .
811
Birinci Baskı, 5.000 Adet
TÜRK TARİH KURUMU BASIMEVİ -ANKARA, 1998
Sözlü anlatım geleneğine daha çok bağlı kalrt11ş Anadolu edebiyatı
özünü yaşadığı topraklar üzerindeki uygarltktan alır. Anadolu uygarlığmın
yapı taşlarmdan birini oluşturan kültür kollarından biri de şiirdir.
"Alevi ve Bektaşi Şiirleri Anto/ojisi"ni hazırlayan İsmail Özmen, bir
kültür ürünü olan şiirin Selçuklu ve Osmanlı dönemlerindeki sanatlar
arasmda en karmaşık, en değişik yapıda olduğunu belirtmektedir. Özmen,
divan şairlerinin de kendi kendini bilme ve anlama bilincinden yoksun
olduğunu savunmaktadtr. Özmen, bu şiir geleneğinin karşısma Alevi ve
Bektaşi şiirini koyarak, değişik bir antoloji ça/Jşması gerçekleştirmiştir.
Antolojiler, kitap okur/afi için birer yol gösterici kaynaklardw. Okurlar
ulaşmak istedikleri yazara, esere ve konuya antolojiler sayesinde ulaşırlar.
İsmail Özmen'in bu titiz ça/Jşması da Alevi ve Bektaşi şiirlerinin dinamik
yapısını ve tarihsel sürecini okura aktarması açısından önemli bireseırJir.
Bu oylumlu ve zahmetli çaltşması nedeniyle İsmail Özmen'e, kitabı
okurla boluşturan Yayımlar Dairesi Başkanlığı'na ve emeği geçen herkese
teşekkürlerimi sunanm.
M. istemihan TALAY
Kültür B~kam

İÇİNDEKİLER
SUNU ....................................................................................................................... .
ALEVİ BEKTAŞİ DERKEN .................................................................................... 7
16. YÜZYILDA ALEVİ -BEKTAŞİ YAZINI ................. ~...................................... 11
BALIM SULTAN...................................................................................................... 15
KALLENDER ÇELEBİ .................................................... ;....................................... 23
YEMİNİ..................................................................................................................... 33
SERSEM ALİ BABA ................................................................................................ 83
MUHYEDDİN ABDAL............................................................................................. 87
KUL YUSUF ...... ...... .. .. ...... ............. ... .. .. ... .... ... .... ........ ...... ......... ... .. .. .. ....... .... .. ..... .. . 1 1l
HAKİRİ ..................................................................................................................... 113
HATAYİ .................................................................................................................... 117
ŞAHİ .......................................................................................................................... 191
PİR SULTAN ABDAL.............................................................................................. 195
SEREZLİ PİR SULTAN ABDAL............................................................................ 285
KUL HİMMET ........................................................................................................... 289
KUL İBRAHİM .......................................................................................................... 323
KUL HÜSEYİN ................................................................................................... :.... 325
PİR GAİP ABDAL.................................................................................................... 345
HÜSEYNİ ( HÜSEYİN ABDAL ) ............................................................................ 347
USULİ........................................................................................................................ 351
FUZlJLİ .... ......... ... .. .... .. ............ ... ...... .. .... .. ... .. .. .. . ..... ......... .... ........ .. ... ... .. ............. ..... 357
RUHİ-BAGDATLL................................................................................................. 421
viRANi ..................................................................................................................... 429
SEYYİD NİZAMOÔLU............................................................................................ 469
AZMİ......................................................................................................................... 487
HAY DERİ .... ......... ... .... . ... .. .... .. . .. .. .. . .. . .. .... .... . .. .. . .. ... ............ ... . ... .. ... ... .. ..... . .. ... .... .... . 489
SEHER ABDAL ........................................................................................................ 493
KANBERİ.................................................................................................................. 501
HA y ALİ BEG. ..... ......... ............ .. .. ...................... ..... . ........ ... . ........... ...... ........... ..... ... . 505
MECZUB ABDAL.................................................................................................... 511
Vlll ALEVi VE BEKTAŞİ ŞiiRLERI ANTOWJiSi
KELAMİ.................................................................................................................... 513
ASKERİ..................................................................................................................... 517
YETİMİ .............. ;...................................................................................................... 519
SAFİ .......................................................................................................................... 521
HAYRETİ.................................................................................................................. 525
FAzILi ................. -..................................................................................................... 535
FAZLİ ........................................................................................................................ 537
BOSNALI VAHDETİ BABA ................................................................................... 541
SANİ.......................................................................................................................... 549
YETİM ALİ ÇELEBİ ...... .............. .... ........ ........................................ .. ................ ...... 553
CAFERİ..................................................................................................................... 557
KOYUN ABDAL...................................................................................................... 561
TUFEYLİ" .................................... .............................. .................... ............................ 567
ARŞİ .......................................................................................................................... 569
NEMAYİ ................................................................................................................... 571
HÜSREV ............ -........................................................................................................ 575
ŞEMSİ........................................................................................................................ 579
FEYZİ HASAN BABA............................................................................................. 583
KUL ADİL ....... ............ .......... .......................... ........... ........................................ ...... 585
KUL BAYRAMLI..................................................................................................... 587
MİSALİ .......................................................... :........................................................... 589
KUL MAZLUM ..... ,.................................................................................................. 593
HÜSNİYE BACI .............................. _......................................................................... 595
KARAFERYELİ HASAN......................................................................................... 597
KAZIMI..................................................................................................................... 599
NEBATİ.................................................................................................................... 599
HELAKİ .................................................................................................................... 601
SURURİ .................................................................................................................... 603
İSLAMDA GİZEMCİLİK TANIMI ve KAYNAKLAR .......................................... 605
TASAVVUFİ İSİMLER VE KAVRAMLAR SÖZLÜÔÜ........................................ 613
SÖZLÜK.................................................................................................................... 661
KAYNAKÇA ................. .......... ............................................... .................................. 733
SUNU
İnsanlık tarihine koşut bir geçmişe sahip olan "sözlü yazm" diğer yazınlara göre tüm
gençliğine, diriliğine, gücüne, yeniliğine karşın çok daha yaşlı gözükmektedir. Gerçekten
de öyledir. İnsanoğlunun ilk konuşmaya başladığı yarım yamalak sözcükler, tümceler,
söylemeye başladığı her yerde sözlü yazın da baş vermeye - üretilmeye başladı. Sözlü
yazın yalnız ilkel topluluklara ait bir tür sayılmamalıdır.' En ilkel toplumdan en ileri dü
zeyde uygarlaşmış, teknik olanaklara kavuşmuş toplumlara değin sözlü yazın yerini, işle­
vini, ağırlığını korumuştur, halen de korumaktadır. Varlığından, işlevinden, öneminden
hiç bir şey yitirmemiştir. Öyleyse, sözHi yazın kiiçiimsenemez. İlk yaratıcı kaynak odur;
düşünce, duygu çırıl -çıplakken ilk kez onun sunduğu giysilere, örtülere sarınarak dışarı
çıkar. Yazılı yazın sonra onu cenderesine alır. Yazılara şekillere hapseder. Sözlü yazın
değişkendir, diridir, donuk, katı ve sıkıcı değildir. Düşünce ve duyguyu bulunduğu du
rnmdan başka durum ve biçimlere sokabilir ve bunu yaparken yeterki yeni halini şeklini
ona sevdirebilelim, beğendirebilelim. Sözlü yazın değişkendir derken bu, durumdan du
ruma göre ueği~ir, tutarsızdır, güvenihm::z, kargaşayı sever anlamıııa gelmez. Sözlü yazın
söylenmeyi, tekrarı çok sever. Saklanması öyle kolaylaşır. Düşman onun yerini bulamaz,
saklayıcısı göstermeden. Aslında tüm halkların öyküsü, bilmediğimiz yönleri, nitelikleri
hep sözlü yazında gizlidir. Oraya girince bütün bunları bulur, görürsünüz. Sözlü yazın!­
mızın tarihi yazılmamıştır. Elbette herşeyin bir tarihi, bir öyküsü, başladığı ve bittiği iki
belirsiz nokta arasında bir yaşantısı ve bunun da bir anlatılış şekli vardır. Söylenceler, ma
sallar, destanlar, dualar, büyüler daha ağırlıklı olarakta yaşamı düzenleyen, deneyim ve
birikime dayalı sözler, deyişler, anlatılar, şiirler sözlü yazını oluşturur. Sözlü yazının yara
tıcı, bekçisi, taşıyıcısı halktır.
Sözlü yazı hakkında bu kısa açıklamadan sonra, Türk toplumunun da sözlü yazın ye
teneğinin yüksek ve nitelikli düzeyde olduğunu söyleyebiliriz. Bunu onun gezgin -göçebe
bir toplum oluşuna bağlayabiliriz. Türk toplumu içinde Alevi - Bektaşilerin baskıların,
horlama ve itmelerin etkisiyle sözlü yazına daha çok yer ve önem verdikleri belli. Bu
onların belleğini daha çok geliştirmiş. Söze -saza saygılı davranmalarını, sözü - sazı kut
sallaştırmalarını sağlamıştır. Alevi -Bektaşiler, sözlü yazının her türünü kolayca kullan
mış en nitelikli, olgun yapıtlarını sözlü yazınla vermişler. Sözlü yazının Şah İsmail Hatayi
ile gerilediğini, kalemin, divitin onunla bu yazına girdiğini söyleyenler varsa da, yazının
icadı ile sözlü yazın toplumlarda yer yer yazılı biçime dönüşmeye başlamıştır. Zaten bu
nun böyle olduğunu söylemede de hiçbir sakınca yok. Ben çalışmalarımı, dikkatimi daha
çok sözlü yazına yönelttim. Sözlü yazın söz, fıkra, şiir, dua, öykü, epope, masal - mata!
şeklinde oluşuyor. Düzyazı (nesir) dediğimiz türü, şiirin karşıtı durum olarak görüyoruz
ve biz bunu "uzun söz -sözlü metin" şeklinde vurguluyoruz.
2 A_LEVİ VE BEKTAŞi ŞiiRLERİ ANTOf:OJJSL_ _______________
Bunun da hepsinin en güzel örneklerini - hem de yığınla -Alevi -Bektaşi topluluğu
belleğinde bulabiliriz.
Alevi - Bektaşi yazını üzerine çalışmaların hiçte kolay olmadığını, konunun geçmiş
zaman içinde geniş, çok geniş bir alana yayılarak dağıldığını, çoğu nokta ve yerlerinin ka
ranlıklara gömülü, dağılmış, pörsümüş, "yok" durumda olduğunu, üzerinde resmi ideoloji
baskısının sürüp gittiğini, resmi yerlerden, özel kişilerden döküman, belge almaya çalış­
manın aslan ağzından nimet almak kadar zor olduğunu, bu konuda son yıllarda yayın pat
laması olmasına karşın ne yazık ki yapıtların çoğunun, birbirinin tekrarı durumunda bu
lunduğunu üzülerek gördüm, şaşırdım, çaresiz kaldım.
Yeniden başa döndüm; Besim Atalay'ın 1327'de eski yazı ile yayınladığı Alevi -
Bektaşi edebiyatı kitabından, Saadeddin Nüzhet Ergun'un 1932'den başlayıp 1957'1ere
kadar yayına sunduğu dört ciltlik isimleri bile değişik Alevi - Bektaşi Nefesleri kitap
larına döndüm. Bu kitaplar konunun temeli, nüvesi, ilki durumundaydı. Abdulbaki Gölpı -
narlı'nın 1963'de yayınladığı Alevi - Bektaşi Nefesleri kitabından, Ali Rıza Öğc'nin
(Kadiri Baba'nın) Alevi - Bektaşi Nefes ve Şiirleri adlı yapıtına daldım, birşeyler aldım,
onlarca, yüzlerce kitap, binlerce sayfa gezdim. Doymadım, durmadım. Fuad Köprü'nün
değerli yapıtlarından, yazılarından ışıklar kaptım. Köylülere, derneklere, ocaklara, yol
oğullarına, bel oğullarına gittim. Eli kalem tutanlardan, saz çalıp coşanlardan, bantlardan,
kasetlerden yardım dilendim. Divanlarda, cönklerde gezdim, yattım, kalktım. Nerede bir
çiçek gördüysem fotokopisini aldım, yazdım topladım. Fuzuli, Seyyid Nesmi, Hayreti,
Hayali, Naili, Nebi, Bağdatlı, Seyrani, Virani, Ruhi. Cahit Öztelli'nin, Atilla Özkırımlı'­
nın, Rıza Zelyut'un, Turgut Koca'ların daha nice nice ustaların izlerinde yürüdüm, sayfa
sayfa taradım durdum, topladım durdum. Topladıkarımı ak kağıtlar üzerine döktüm, ge
ceyi gündüze kattım, yolun sonuna yaklaştım, 'ta 13. yüzyıldan kalkıp 19. yüzyılın kapıla­
rına değin geldim. zaman denizinde 600 yıllık yol yürüdüm. Sona varamadım daha inşal­
lah Tanrı yardım eder, nasip ederse sona varma niyetindeyim, buuda azimli ve kararlıyım.
Bazı masallarımıza şöyle bir tekerlemeyle girilir:
"Az gittik uz gittik, dere tepe düz gittik, altı ay bir güz gittik, bir de gerimize dönüp
baktık ki ne görelim ancak bir arpa boyu yol gitmemişmiyiz" yani yerimizde saymışız.
Ben de bu kitapta öyle mi yaptım. İşin sonuna doğru yaklaştıkça bu sorunun yanıtının
"hayır" olması beni sevindiriyor. Başlangıçta, kitap yayın bolluğu işin kolay olduğunu
sandırsa da, Alevi - Bektaşi yazını üzerine çalışmanın ne değin zor olduğunu biliyordum:
Konularının soru ve sorunlarının geçmiş zaman içinde (13. yüzyıldan bu yana) çok geniş
ve çok uzun bir geçmiş alana kum taneleri gibi serpildiğini, dağınıklıktan, ilgisizlikten
büyük çoğunun yitip gittiğini, kalanlarında korkup karanlıklarda gizlendiğini, onları taşı -
yan belleklerin artık yorularak ipin ucunu bıraktığını gördükçe şaşmamak, hayretlere
düşmemek olanaksız, onu da biliyorum.
Aslında Alevi -Bektaşiler üzerine son yıllarda yazılanlarda görülen yayın patlaması -
nın pek de öyle önemli bir yenilik, düzeyli buluşlar getirmediğini, birbirlerinin yinelen
meleri biçiminde sürüp gittiğini üzülerek gördüm. Şaşırdım, üzüldüm, umarsız yeniden