Akıl ve Tutku - Jane Austen

427 Pages·2008·1.49 MB·Turkish

by  Jane Austen

ÖNSÖZ
Akıl ve Tutku (Sense and Sensibility) 1811 yılında
yayınlandı. Jane Austen'ın yayınlanan ilk romanıdır ve tıpkı
iki yıl sonra yayınlanacak olan ikinci romanı Gurur ve
Önyargı gibi, adından da anlaşılacağı üzere, bir karşıtlıklar
romanıdır. Her birinde iki kahramanın farklı karakterleri
romana adı verir.
Gurur ve Önyargımda Elizabeth önyargılı, Darcy ise
gururludur; iki karakterin bu özellikleri yaşayacakları hayata
ve ortak hayata etki eder; dramatik sonuçlar, üzüntüler yaratır;
bize "keşke biraz anlayışlı olsalar da birbirlerini
kaybetmeseler," dedirtir; nihayet, taraflar yeterince acı çekip
akıllandıkları, inatlarından sıyrılmayı becerdikleri zaman,
anlayış yoluyla uzlaşma sağlanır. Sevenler kavuşur; rahat bir
nefes alırız.
Aynı yapı Akıl ve Tutku'da da iş başındadır. Burada
kahramanlarımız iki kızkardeş. Biri ondokuz, diğeri onyedi
yaşında. Mevzu, yine, aşk: Farklı karaktere sahip iki kızın aşk
deneyimini nasıl farklı yaşadıkları, neler çektikleri, daha da
önemlisi neler çektirdikleri ve nasıl sonuçlandırdıkları. Bu
deneyim boyunca düğüm her iki kızın karakterlerinde yatıyor.
Tabii, romanın düğümü de.
Büyük kız Elinor akıllı, sağduyulu bir kız. İçgüdüleri hata
yapmamak, sorun çıkarmamak, imkanlarını ve haddini
bilmek, açık vermemek, gururunu, itibarını korumak, usul
adap gözetmek üzerine kurulu. Küçük kız Marianne ise
ablasının tam tersi. Biraz haylaz. Kural tanımaz, kulağı
duygularında, psikoloji jargonuyla söylersek 'impülsif' ve
'reaksiyoner'; zaptedilmesi zor bir kız, yani. Elbette, bugünkü
anlamıyla herhangi bir ahlaki zaafiyet kastedilmiyor. Ama
bugün de etrafımızda duyduğumuz tarifle, 'tutkularıyla
yaşayan' biri. Başkalarının ne dediği, onu ne kadar ayıpladığı
umurunda değil. İkiyüzlülükten nefret ediyor ve duygularını
cesaretle, coşkuyla yaşıyor. Ve dürüst. Bizi hem korkutup
kızdıran, hem de hayran bırakan bir yanı var. Elinor formların
kızıdır, Marianne ise serbestliğin. Elinor düzen ve güven
demektir, Marianne macera ve tedirginlik. İkisi de yetişkinlik
hayatlarına ilk adımlarını romanın ilk sayfalarında atacaklaA
aşkla tanışacak ve kendilerini hayata karşı ölçmeye
başlayacaklardır.
Romanın hareketi Marianne'in enerjisinden, ağırlığı ise
Elinor'un düşüncelerinden gelir. Elinor, hissederiz, hep
yerleşik (ya da iyice yerleştirilmek istenen) ahlaka uygun
sözler ederek yazarın sözcülüğünü yapmaktadır. Romanın bir
aşamasında bunu farkettiğimiz zaman Elinor'un tavsiyelerine,
uyarılarına kulak vermemenin hayırlı bir iş olmayacağını da
anlarız. Kızkardeşinin ve annesinin bunu anlaması biraz
zaman alacaktır.
Jane Austen ahlakçı bir yazardır; doğruyu göstermeyi
sever. Daha az yetenekli bir yazarda bir felakete
dönüşebilecek bu ahlakçı tutum, bu düzeltme içgüdüsü Jane
Austen'da hikaye kalitesini ve sevimliliğini hiçbir şekilde
zedelemez. Çünkü onun ahlakçılığı, tüm eleştiri tarihi
klişelerine rağmen ısrarla dikkat çekmek isterim ki, politik
olduğundan çok estetik temellidir. Davranışlarımız,
sözlerimiz muhtemel sonuçları bakımından
değerlendirilmeden önce ilk andaki duygusal etkilerine göre
değerlendirilir. Dolayısıyla, aslında eleştirilen, sık sık,
hareketin 'şık' olmadığıdır 'yakışmadığı'dır.
Marianne'in davranış ve sözlerinin Elinor'da rahatsızlık
yarattığı bir çok durum aslında ablası olarak onun gururunu
yaraladığı, kendisini de, ne kadar içinden geliyor, dürüstçe
sergileniyor olursa olsun, 'seviyesiz' gösterdiği için eleştiri
konusu olur Bence Elinor kadar Jane Austen da hayatı şekiller
üzerinden gören biriydi. İronisindeki çabukluğun açıklaması
da bu olmalı.
Yine de Akıl ve Tutku 'nun önemi, etkisi ve güzelliği
romana adını veren çatışmadan çok, o süreç içinde sürpriz bir
şekilde ortaya çıkan ikincil sonuçlardan gelir. Bunlardan biri
bakış açısı zenginliğidir. Olayları Elinor açısından takip
ettiğimiz için onunla birlikte kavradığımız bir olayı bir süre
sonra başkasından dinleyip de aslında eksik kavramış
olduğumuzu görmek bizde harikulade bir etki yaratır. Bu
okurda sadece büyük yazarların yaratabildiği ve okurla
oynayan, okura kendini saf hissettiren çok özel bir etkidir,
yanılsama içinde yanılsama yaratma oyunudur. Aynı şekilde,
zaman zaman romandaki diğer karakterler de sıraları gelip
kendi adlarına konuştukları zaman, o ana dek ne sanmış
olursak olalım, şaşırarak onlara hak vermeye başlarız. Akıl ve
Tutku, içindeki herkesin biraz haklı olduğu ender romanlardan
biridir. Okurun sık sık mahçup olmak zorunda kaldığı çok
ender romanlardan biridir.
Nihayet, Akıl ve Tutku diğer tüm başarılarından önce, aile
olmakla ilgili bir romandır. Manik bir aşk yaşayan bir
kızkardeşe abla olmak, öyle bir kıza anne olmak ve hep aynı
sadakatle, ona inancını kaybetmeden, ondan şüphe etmeden
anne olmak görmezden gelinemeyecek bir örnektir. Romanın
asıl dersi bence burada yatar. Çoğumuz çocuk sahibiyiz ya da
olacağız. Kızımız ölçüsüz, kontrolsüz bir aşka kapılıp gittiği
zaman biz de ona Marianne'in annesinin ona güvendiği kadar
güvenebilecek miyiz, onun ne yaptığını bildiğine, yanlış bir
şey yapmayacağına inanabilecek miyiz? Hele ablası bile
inanmıyorken!
Aile olmanın gururu üzerine, 'biz' olmanın özel talepleri
üzerine daha güzel anların anlatıldığı bir roman okumadığımı
söylemek isterim. Edward'ın annesiyle ablası Elinor'u
herkesin içinde küçük düşürmeye çalıştıkları zaman
Marianne'in onları azarlayıp, sonra Elinor'un yanma gitmesi
ve boynuna sarılarak ona "Bunların seni üzmelerine izin
verme!" demesi unutulur bir sahne değil. -Ama ilginçtir, bizi
hayran bırakan, bir oda dolusu insanı yerine çivileyen bu
hareket Elinor'un hiç hoşuna gitmez -bu hareket ona zayıflık
gibi gelir. İnsan, işte! Jane Austen'ın bize bütün zenginliği
içinde verdiği şey.
Hamdi Koç
BİRİNCİ KİTAP
Dashwood ailesi Sussex'e uzun zaman önce yerleşmişti.
Büyük mülk sahibiydiler; evleri arazinin ortasındaki Norland
Park'taydı ve nesiller boyu burada gayet edepli bir şekilde
yaşamış, civardaki insanların saygısmı kazanmışlardı.
Mülkün son sahibi çok ileri yaşa kadar gelmiş, hayatının
büyük bölümünde kızkardeşini can yoldaşı ve evinin kahyası
olarak yanında bulundurmuş bekar bir adamdı. Ama bundan
on yıl önce kızkardeşinin ölümü evinde büyük bir değişim
yaratmıştı; kızkardeşinin boşluğunu doldurmak için Norland
mülkünün yasal varisi olan ve kendisinin de mülkü miras
bırakmayı düşündüğü yeğeni Mr Henry Dashwood'un ailesini
evine davet ve kabul etmişti. Yeğeniyle karısının ve
çocuklarının eşliğinde yaşlı Bey'in son günleri rahat geçti.
Hepsine olan bağlılığı arttı. Mr ve Mrs Henry Dashwood'un
onun isteklerine gösterdikleri ve pek öyle çıkarcılıktan değil,
ama iyi kalplilikten gelen aralıksız ihtimam ona yaşının
tadabileceği her konforu sağladı; çocukların neşesi de
hayatına ayrı bir keyif kattı.
Mr Henry Dashvvood'un önceki evliliğinden bir oğlu,
şimdiki karısından da üç kızı vardı. Aklı başında, saygın bir
delikanlı olan oğlu, annesinin reşit olduğunda yarısı ona kalan
büyük servetinden makul bir gelire sahipti. Kısa süre sonra
gerçekleşen kendi evliliği de aynı şekilde servetine servet
kattı. Dolayısıyla Norland mülkünün sahipliği onun açısından
kızkardeşleri için olduğu kadar önemli değildi; çünkü
babalarının o mülkü miras almasından onlara düşebilecek
payın dışında kızların pek bir çeyizi olamayacaktı.
Annelerinin hiçbir şeyi yoktu; babalarının ise elinde topu topu
yedi bin poundu vardı, ilk karısının serveti de çocuğuna
ipotekli olduğu, ona sadece hayat boyu faiz geliri kaldığı için.
Yaşlı bey öldü; vasiyeti okundu ve hemen her vasiyet gibi
sevinç kadar hayal kırıklığı da yarattı. Mülkünü yeğeninden
başka birine bırakacak kadar adaletsiz ya da nankör
davranmış değildi; -fakat mülkü yeğenine öyle şartlarla
bırakmıştı ki değerinin yansı yok olup gidiyordu. Mr
Dashvvood mirası kendisi ya da oğlu için olduğundan çok
karısı ve kızları için istemişti: -fakat miras oğluna ve oğlunun
dört yaşındaki oğluna ipotek edilmişti, üstelik ona araziyi
kiraya vererek ya da değerli ormanlarını satarak en yakını
olan, gelire en muhtaç olan kişilere bakma imkanı bile
bırakmadan. Herşey, babası ve annesiyle yaptığı seyrek
Norland ziyaretleri sırasında iki üç yaşındaki çocuklarda
olağandışı olan cezbedici özellikleriyle, yarım yamalak
konuşması, bildiğini okuma arzusu, kurnaz hileleri ve
gürültüsü patırtısıyla, amcasının sevgisini hem de yıllardır
yeğeninden ve kızlarından gördüğü tüm yakınlığın değerini
hafifletecek ölçüde kazanmış bu çocuğun mülkiyetine
verilmişti. Bununla beraber, vicdansız olmak da istememiş ve
üç kıza duyduğu sevginin işareti olarak onlara kişi başı bin
pound bırakmıştı.
Mr Dashwood'un hayal kırıklığı ilk başta şiddetli oldu;
ama mizacı neşeli ve iyimserdi; daha uzun yıllar yaşamayı
haliyle umabilirdi ve idareli yaşarsa, zaten geniş olan ve
neredeyse hemen işletilmeye müsait bir mülkün ürün
gelirinden hatırı sayılır bir meblağı kenara koyabilirdi. Ama
gelişi epey geciken servet onun topu topu bir yıllık geliri
oldu. Amcasından sonra fazla yaşamadı; son miraslar da
dahil, dul eşine ve kızlarına sadece on bin pound kalıyordu.
Hayati tehlikesi öğrenilince hemen oğlu çağrıldı; Mr
Dashwood hastalığın izin verdiği bütün gücü ve ısrarıyla
oğluna üvey annesinin ve kızkardeşlerinin bakımını vasiyet
etti.
Mr John Dashwood'da ailenin diğer üyelerindeki güçlü
duygular yoktu; ama öyle bir zamanda öyle bir vasiyet
konuşmasından etkilendi ve onları rahat ettirmek için elinden
geleni yapmaya söz verdi. Bu teminat babasının içine su
serpti; sonra Mr John Dashwood sağduyu çerçevesinde onlar
için elinden ne gelebileceğini düşünecek zaman buldu.
Kalpsiz bir delikanlı değildi, eğer biraz duygusuz, hatta
bencil olmak kalpsizlik değilse: ama genel olarak itibar edilen
biriydi, çünkü gündelik işlerini görürken usul, adap gözeterek
hareket ederdi. Daha sevimli bir kadınla evlenmiş olsaydı
daha da muteber bir hale gelebilirdi: -evlendiği zaman çok
gençti ve karısına çok düşkündü. Ama Mrs John Dashwood
kocasının güçlü bir karikatürüydü; -daha dar kafalı ve bencil.
Babasına söz verdiği zaman kendi içinde muhakeme edip
kızkardeşlerinin servetlerini kişi başına bin pound hediye
ederek artırmayı düşündü. Sonra gerçekten bu kadarının
elinden geleceğine karar verdi. Halihazırdaki gelirine ek
olarak yılda dört bin poundu, artı annesinin servetinin kalan
yarısını düşünmek kalbini ısıttı ve ona cömertlik yapacak
gücü olduğunu hissettirdi. "Evet, onlara üç bin pound
verecekti: bonkörce ve gösterişli olacaktı! Bu onları iyice
rahat ettirmeye yeterdi. Üç bin pound! böyle kayda değer bir
meblağı fazla rahatsız olmadan ayırabilirdi." -Bütün gün bunu
düşündü, sonra art arda birçok gün, ve pişman olmadı.
Babasının cenazesi kalkar kalkmaz Mrs John Dashwood
niyetini üvey annesine bildirmeden çocuğu ve yardımcılarıyla
çıkageldi. Kimse onun gelme hakkına karşı çıkamazdı;
babasının öldüğü andan itibaren ev kocasınındı; ama
davranışının nezaketsizliği büyüktü ve sadece sıradan
duygulara sahip olsa bile Mrs Dashwood'un durumundaki her
kadın için hayli can sıkıcı olurdu ama onun içinde öyle güçlü
bir şeref duygusu, öyle tutkulu bir soyluluk vardı ki, bu tür
herhangi bir hakaret kimden geliyor ve kime yönelik olursa
olsun onun için ağır bir tiksinti kaynağıydı. Mrs John
Dashwood kocasının ailesinden kimsenin hazzettiği biri
değildi; ama şimdiye kadar durum gerektirdiğinde başka
insanların refahı için ne kadar az ilgiyle hareket edebileceğini
onlara gösterme fırsatı da olmamıştı.
Mrs Dashvvood bu bayağı davranışı öyle keskin bir
biçimde hissetti ve gelinine bunun için öyle içerledi ki, önce
büyük kizirim telkinleri onu gitmenin uygun olup olmadığı
üzerinde düşünmeye, sonra da üç çocuğuna duyduğu derin
sevgi onu kalmaya ve ağabeyleriyle ihtilafa düşmekten
kaçınmaya ikna etmese, gelini gelince evi temelli
terkedecekti.
Tavsiyeleri gayet etkili olan büyük kızı Elinor güçlü bir
anlayış ve sakin bir muhakeme yeteneğine sahipti; daha on
dokuz yaşında olsa da bu özellikleri onu annesinin akıl hocası
yapıyor ve ona Mrs Dashvvood'un genellikle sağduyusuzluğa
varan aceleciliğini, hepsine faydalı olacak şekilde, sık sık
dengeleme şansı veriyordu. Harikulade bir kalbi vardı; -
davranışları sevecendi; duyguları güçlüydü, ama duygularını
nasıl idare edeceğini de biliyordu: henüz annesinin
öğrenmediği ve kızkardeşlerinden birinin asla öğrenmemeye
kararlı olduğu bir bilgiydi bu.
Marianne'in yetenekleri birçok bakımdan Elinor'dan aşağı
kalır değildi. Akıllı ve zekiydi, ama her konuda aceleciydi;
üzüntüsü de, neşesi de ölçü tanımazdı. Cömert, sevimli, ilgi
çekiciydi: tek eksiği sağduyuydu. Annesiyle arasında çarpıcı
bir benzerlik vardı.
Elinor kızkardeşinin tutku aşırılıklarını endişeyle
izliyordu; ama Mrs Dashvvood bunlara değer veriyor, destek
oluyordu. Başlarına gelen felaketin şiddeti konusunda şimdi
birbirlerine cesaret veriyorlardı. İlk başta onları güçsüz kılan
ızdırap gönüllü olarak yenileniyor, aranıyor, tekrar tekrar
yaratılıyordu. Kendilerini büsbütün kederlerine verdiler; her
düşünüşte sefalet duygusunu olabildiğince artırmaya çalıştılar
ve gelecekte teselli olabileceğini düşünmeye inatla karşı
koydular. Elinor da derin bir keder içindeydi; ama yine de
mücadele edebiliyor, kendini ortaya çıkarabiliyordu.
Ağabeyiyle konuşabiliyor, geldiği zaman yengesini karşılayıp
ona usulünce ilgi gösterebiliyor annesini de aynı şekilde
ortaya çıkması ve aynı şekilde dirayetli olması için ikna
etmeye çalışabiliyordu.
Diğer kızkardeş Margaret iyi huylu, iyi niyetli bir kızdı;
ama Marianne'in coşkusunu onun aklına sahip olmadan
şimdiden epeyce benimsediği için, on üç yaşında, hayatının
daha ileri bir döneminde ablalarına yetişeceği konusunda
umut vermiyordu.
Mrs John Dashwood kendini Norland'ın hanımı ilan etti;
kayınvalidesi ve eltileri misafir durumuna düştüler. Yine de
onlara misafir olarak gayet kibar davrandı; kocası da kendisi,
karısı ve oğulları dışında herhangi birine karşı olabileceği
kadar nazikti. Norland'ı evleri gibi görmeleri için ısrar bile
etti; Mrs Dashwood'un aklına civarda bir ev bulabilinceye
kadar orada kalmaktan daha makul bir plan gelmediği için
teklifi kabul edildi.
Herşeyin eski mutluluğu hatırlattığı bir yerde kalmak tam
ona göre bir şeydi. Neşe dönemlerinde kimse ondan daha
neşeli olamaz, zaten mutluluğun kendisi olan iyimser
mutluluk beklentisine ondan fazla sahip olamazdı. Ama