Ahmed-i Yesevî’nin Rumelili Bir Takipçisi: Üsküplü Atâ "Tuhfetü’l-Uşşâk" PDF
Preview Ahmed-i Yesevî’nin Rumelili Bir Takipçisi: Üsküplü Atâ "Tuhfetü’l-Uşşâk"
Ahmed Yesevî'nin Rumelili Bir Takipçisi ÜSKÜPLÜ ATÂ TUHFETÜ’L-UŞŞÂK Prof. Dr. İ. Hakkı AKSOYAK Ankara 2017 İnceleme Araştırma Dizisi Yayın No: 41 Ahmed Yesevî’nin Rumelili Bir Takipçisi Üsküplü Atâ Tuhfetü’l-Uşşâk Hazırlayan Prof. Dr. İ. Hakkı AKSOYAK Yayın Koordinatörü Halil ULUSOY Teknik Redaksiyon Dr. Bülent KAYA ISBN 978-9944-237-56-7 Baskı Tarihi Nisan 2017 Baskı Merkez Repro Basım Yayın Ltd. Şti. www.merkezrepro.com Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığı Taşkent Cad. Şehit H. Temel Kuğuoğlu Sokak. No: 30 06490 Bahçelievler/ANKARA Tel: 0312 216 06 00 • Faks: 0312 216 06 09 www.ayu.edu.tr [email protected] Kitapta ifade edilen fikir ve görüşler sadece yazarlarının olup, Ahmet Yesevî Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığının görüşlerini yansıtmazlar. İÇİNDEKİLER SUNUŞ .............................................................................................5 ÖNSÖZ ............................................................................................7 KISALTMALAR ...........................................................................10 GİRİŞ .............................................................................................11 I. ÜSKÜP’TE BİR YESEVÎ DERVİŞİ: ÜSKÜPLÜ ATÂ ...........11 A. Hayatı ....................................................................................11 B. Eserleri ...................................................................................16 C. Edebî Kişiliği .........................................................................24 II. TUHFETÜ’L-UŞŞÂK ..............................................................30 A. Eser Hakkında Genel Bilgiler ...............................................30 1. Eserin Yazılışı ile İlgili Bilgiler ..........................................31 2. Vezin .................................................................................32 3. Kâfiye ................................................................................32 4. Beyit Sayısı ........................................................................39 5. Dili ....................................................................................40 6. Nüshaları ...........................................................................48 B. Eserin İçeriği ..........................................................................50 1. Başlangıç Bölümü .............................................................50 2. Konunun İşlendiği Bölüm .................................................52 3. Sonuç Bölümü ...................................................................61 III. TUHFETÜ’L-UŞŞÂK İLE KÂTİBÎ’NİN DEHBÂB’ININ KARŞILAŞTIRILMASI .........................................................64 IV. SONUÇ ....................................................................................76 V. KAYNAKLAR ...........................................................................81 VI. METİN ....................................................................................87 VII. DİZİN (Özel Adlar) .............................................................219 SUNUŞ hmet Yesevî’nin yetiştirdiği binlerce öğrenci, Yesevî mektebin- A den aldıkları inanç, bilgi ve bilinci Horasan'a, Deşti Kıpçak diye adlandırılan Sibirya’ya, Diyâr-ı Rûm diye adlandırılan Anadolu'ya ve Balkanlara ulaştırmışlardır. Yusuf Hemedânî'den yoğun bir tasavvuf eğitimi alan Yesevî, şeyhin dört halefinden üçüncüsü olmuş ve ilk iki haleften sonra şeyhinin yeri- ne geçmiştir. Hemedânî'den aldığı bir işaretle buradaki irşat makamını Şeyh Adülhalik Gücdüvânî'ye bırakarak Yesî'ye dönen Yesevî, büyük bir etki alanına ulaşacak olan Yesevîye Ocağı'nı kurmuştur. Bütün Türk yurtlarında İslam’ı tebliğle görevlendireceği müritlere, İslam’ın Zahirî ve Bâtınî ilimlerini öğretir. Rivayetlere göre, Ahmed Yesevî dergâhında yetişip Hint kıtasından İdil boylarına, Çin Sed- di’nden Tuna kenarlarına kadar uzanan geniş bir coğrafyaya tebliğ ve irşat göreviyle gönderilen dervişlerin sayısı, doksan dokuz bindir. Yine başka bir rivayete göre, Ahmed Yesevî’nin on iki bini kendi yaşadığı muhitte, doksan dokuz bini de uzak ülkelerde bulunan müridleri ve geleneğe uygun olarak hayattayken tayin ettiği pek çok halefi vardı. İlk halefi, Arslan Baba’nın oğlu Mansur Ata’dır. Mansur Ata, vefat edince, yerine oğlu Abdülmelik Ata; onun vefatından sonra yerine oğlu Tac Hâce, daha sonra da onun oğlu Zengi Ata geçtiler. Yesevî’nin ikinci halefi Harizmli Said Ata, üçüncü halefi, Yesevî tarzındaki hikmetleri ve menkıbeleriyle Türkler arasında büyük bir şöhret ve nüfuzu olan Süleyman Hakîm Ata’dır. Yeseviye silsilesi, bilhassa Seyyid Ata ile Sadr Ata’dan gelmektedir. Anadolu'da ve Rumeli'de Türk varlığının kökleşmesinde en büyük hisselerden biri, Yesevî takipçilerinindir. Osmanlı Devleti'nin manevi kurucuları olan Şeyh Edebâli, Hacı Bektâş Velî, Yunus Emre, Geyikli Baba Ahmed Yesevî'nin takipçileridir. Evliya Çelebi, gezdiği yerlerde rastladığı Yesevî dervişlerine ait makamları eserinde kaydederek, bu der- viş ve gaziler arasında Deliorman’daki Demirci Baba, Niyazabad’daki Avşar Baba, Merzifon’daki Pir Dede, Karadeniz kenarında Batova’daki Akyazılı, Bursa’daki Geyikli Baba, Abdal Musa, İstanbul Unkapanı’n- daki Horoz Dede, Bozok Sancağı Yozgat’taki Emir Çin Osman, Tokat merkezindeki Gaj-Gaj Dede ve Zile ilçesindeki Şeyh Nusret Evliya Çelebi’den Yesevî dervişleri olarak bahseder. Rumeli’nin fethinin manevi öncüsü olan Sarı Saltık da asıl adı Muhammed Buhari olan bir Yesevî dervişidir. Ahmed Yesevî'nin Hacı Bektaş'a yardımcı olarak gönderdiği Sarı Saltuk, Balkanlarda Müslümanlığı kökleştiren kişidir. 16. yüzyı- la kadar Türkistan ve Horasan'ın hemen her yerinde hatta Keşmir'de, Kâbil'de, İstanbul'da, Temeşvar'da ve Hicaz'da da Yesevî dervişlerine rastlanmaktaydı. İşte bunlardan biri de Üsküp’te yaşamış olan Tuhfe- tü’l-Uşşâk mesnevisinin şairi Üsküplü Atâ’dır. Şair Tuhfetü’l-Uşşâk mes- nevisinin sonunda onun neslinden geldiğini söylemektedir. Bizler de Ahmet Yesevî Üniversitesi olarak Ahmet Yesevî’nin eserlerinin yanı sıra onun Rumeli’deki takipçilerinden olan Üsküplü Atâ’nın da ese- rinin basılmasının doğru olacağını düşünerek elinizdeki bu kitabı hazır- ladık. Ahmed Yesevî'nin Rumelili Bir Takipçisi Üsküplü Atâ Tuhfetü’l-Uşşâk adlı kitabın hazırlanmasında emeği geçen Prof. Dr. İ. Hakkı Aksoyak’a şahsım ve üniversitem adına en kalbî şükranlarımı sunuyorum. Prof. Dr. Musa YILDIZ Mütevelli Heyet Başkanı ÖNSÖZ üyük mutasavvıf Hoca Ahmed Yesevî hikmetleriyle kültür tari- B himizde yeni ufuklar açtı; bu etki ile Hakim Ata, Uzun Hasan Ata, Seyyid Ata, Sadr Ata, Bedr Ata, Mansur Ata, Sait Ata, Süleyman Ata ve Zengî Ata gibi pek çok Yesevî dervişi yetişti. Üsküplü Atâ da kendisini Yesevî dervişi olarak kabul eden bir şairdir. Kaynaklar şai- rin Divan’ı, Tuhfetü’l-Uşşâk mesnevisi ve Mevlit adlı eserlerini haber veriyorlar. Atâ’nın Divanı’nın tam metni elimize ulaşmamıştır. Tuhfe- tü’l-Uşşâk mesnevisinin iki nüshası elimizdedir. Tuhfetü’l-Uşşâk, İran şairi Kâtibî’nin Dehbâb (Tecnîsât) adlı mesnevi- sinin kısmen çevirisidir. Atâ, eserine yer yer eklemeler ve çıkarmalar yapmıştır. Tuhfetü’l-Uşşâk’ta Atâ’nın Ahmed Yesevî’yi’ye bağlı olduğu- nu ifade ettiği; Nakşîliğin kurucusu Hoca Bahaeddin’i (ö.1389), Emir Buharî’yi ve Abdullah İlahî’yi saygıyla andığı beyitler Dehbâb’da yoktur. Böylece XVI. yüzyılın ilk çeyreğinde olgun yaşta bulunan bir Osmanlı şairinin eserinde bir yandan Ahmed Yesevî bir yandan da Nakşî eko- lünün temsilcileri aynı anda anılmıştır. Anadolu sahasında Emir Bu- harî ile ilgili ilk manzum övgüleri bulundurması da Tuhfetü’l-Uşşâk’ın önemli biri özelliğidir. Tuhfetü’l-Uşşâk’ın Ankara Millî Kütüphane ve Saraybosna Kütüphane- si nüshaları elimizdedir. Prof. Dr. Fuat Köprülü, eserin bir nüshasının özel kütüphanesinde olduğunu söylüyorsa da bu nüshaya ulaşılama- mıştır. Saraybosna nüshasının başında eserin adı Uşşâk-nâme olarak ÜSKÜPLÜ ATÂ yazılmıştır. Ancak şair mesnevisinde eserinin adını Tuhfetü’l-Uşşâk olarak anar. Beş bölümden oluşan çalışmamızın genel plânı şu şekildedir: I. Bö- lüm’de, Üsküplü Atâ’nın hayatı, eserleri ve edebî kişiliği hakkında kay- nakların verdiği bilgileri bir araya getirdik. II. Bölüm’de, Tuhfetü’l-Uşşâk hakkında kaynaklardaki bilgiler verildi; eser biçim ve içerik bakımdan incelendi. Üsküplü Atâ’nın Tuhfetü’l-Uşşâk adlı mesnevisinin iki nüshası tespit edilebilmiştir: Ankara Millî kütüphane, Yz. A. 2188. (=A.) ve Gazi Hüsrev Begova Kütüphanesi (Saraybosna) R. 2421 (=G.). Tuh- fetü’l-Uşşâk’ın elimizde bulunan iki nüshasının beyit sayısı farklıdır. A. nüshası 1398; G. nüshası 1327 beyittir. Bazı beyitler A. nüshasında ba- zıları ise G. nüshasında yoktur. İki nüshadan hazırladığımız metin ise 1413 beyittir. Atâ, Tuhfetü’l-Uşşâk’ı, ünlü İran şairi Kâtibî’nin Dehbâb diğer adıyla Tecnîsât adlı mesnevisini esas alarak kaleme almıştır. Deh- bab’ın beyit sayısı Türkiye’de yapılan iki çalışmaya göre Dehbâb 1170 beyittir. Kâtibî, 10 bâb’a ayırdığı mesnevisinin her bâb’ında 5 hikâyeye yer ve- rir. Atâ da Tuhfetü’l-Uşşâk’ı aynı plân ile meydana getirmiştir. Tuhfe- tü’l-Uşşâk’ın iki nüshası da plân bakımından Dehbâb’ı izlemekle bir- likte bazı bablardaki hikâye sayısı bazen fazla bazen eksik çıkmaktadır. Metni oluştururken plân bakımından Farsça aslına daha çok uyan A. nüshasını esas aldık. Buna rağmen bu nüshada da plâna göre eksik ve fazlalıklar meydana geldi. Tuhfetü’l-Uşşâk’ta II. Bâb ve X. Bâb’ta beş hikâye yerine dört hikâye bulunuyor. IV. Bâb’ta ise beş olması gereken hikâye sayısı bir fazlası ile altı olarak yer alıyor. Hikâye sayılarındaki eksiklik ve fazlalık eserin Farsça aslı üzerinde yapılan iki çalışmada da görülmektedir. Buna rağmen yaptığımız karşılaştırma sonucu III. Bâb’dan bir hikâyeyi II. Bâba aldık. Bu durum Tuhfetü’l-Uşşâk ile Deh- bâb’ın plân bakımından karşılaştırılmasında engel oluşturmuştur. III. Bölüm’de Tuhfetü’l-Uşşâk, Kâtibî’nin Dehbâb’ı ile karşılaştırıldı. VI. Bölüm, Tuhfetü’l-Uşşâk’ın metnine ayrıldı. Eserin sonunda VII. Dizin (Özel Adlar) yer almaktadır. İlk baskıdaki tam dizin yerine, bu 8 TUHFETÜ’L-UŞŞÂK baskıda özel adlar dizinine yer verilmiştir. Metinde okuyamadığımız ibareleri üç nokta ile gösterdik. Metne yaptığımız eklemeleri parantez içerisinde verdik. Anlaşılamayan beyitlerin yanına soru işareti koyduk. Üsküplü Atâ’nın Tuhfetü’l-Uşşâk mesnevisinin Ankara Millî Kütüpha- ne nüshasını yayına hazırladık ve çalışmamızı bur özetini bir makale haline getirdik. Atâ üstüne çalıştığımızı belirtmemiz üzerine rahmetli M. Ali Tanyeri şairin çeşitli mecmualardan topladığı şiirlerini vermek lutfunda bulundu. Kendilerine bu konudaki katkılarından dolayı teşek- kür ederim. Söz konusu şiirlerden yararlanmamıza önayak olan değer- li arkadaşım Prof. Dr. Hatice Aynur’a; Atâ’nın Mecmau’n-nezâir’deki şiirlerini gönderen Prof. Dr. M. Fatih Köksal’a ve Manchester, John Rylands, nr: 68’deki Mecmua’nın mikrofilmini veren Dr. Mehmet Kal- paklı’ya da katkılarından dolayı teşekkür ederim. Nüshaları karşılaştı- rırken yardım eden öğrencim İncinur Dr. Atik Gürbüz ile Dr. Mehmet Gürbüz’ün emeklerini de burada anmak isterim. Birinci baskı için tanı- tım yazısı kaleme alan Dr. Kaplan Üstüner’e de ayrıca teşekkür ederim. Metindeki otuz kadar kelimeyi onaran ve yeni anlamlar öneren değerli bilim insanı Prof. Dr. Semih Tezcan’a teşekkür ederim. Çalışmaları her zaman teşvik eden hocam Prof. Dr. Mustafa İsen’e müteşekkirim. Eserin, şu anda bitmiş olan ilk baskısı Bosna-Hersek Dostları Vak- fı’nın başkanı Sayın Saffet Erdem’in maddi katkıları ile gerçekleşti. Yeni baskı ise Ahmed Yesevî Üniversitesi Mütevelli Heyeti’ni temsilen Prof. Dr. Musa Yıldız’ın tavsiyesi ve desteği sayesinde oldu. Kendile- rine Üsküplü Ata’nın Tuhfetü’l-Uşşâk mesnevisinin yanısıra Ahmed Yesevî ile ilgili eserleri basma konusundaki ciddi çabalarından dolayı dilimiz ve edebiyatımız adına şükranlarımı sunarım. Prof. Dr. İ. Hakkı AKSOYAK Ankara, 2017 9 KISALTMALAR A.: Arapça akk.: akuzatif bk.: bakınız C.: Cilt DTCF: Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi F.: Farsça gen.: genetif H.: Hicrî Haz.: Hazırlayan. Hz.: Hazret iy.: iyelik eki Ktp. Kütüphanesi M.: Milâdî nr: numara ö.a.: özel ad s.: sayfa. S.: Sayı. TDAY: Türk Dili Araştırmaları Yıllığı TDED: Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi TDK: Türk Dil Kurumu TTK: Türk Tarih Kurumu y.a.: yer adı
The list of books you might like
