Adolf Menzels illustrasjoner til «Fredrik den stores verker»

8 Pages·1944·7.277 MB·Norwegian

by  coll.

BIBLIOTEKET
K&H
JONALGALLERIETS
EC- OG HÅNDTEGNINGSAMLING
ADOLF MENZELS
ILLUSlRASJONER
TIL «FREDRIK DEN STOJRES VERKER»
Mai 1944.
kunst
arkitektarogdesign
Biblioteket
Nasjonal Samlings Rikstrykkeri
fp-'
ADOLF MENZEL
(f. 8/12 1815 i Breslau, d. 9/2 1905 i Berlin)
er blitt betegnet som grunnleggeren av den nyere tyske
Det er i den forbindelse særlig hans «Balkongværelset» en tenker
på. Et lett vindpust får et lyst gardin til å svulme innover i et
solfylt værelse, det er hele motivet i dette hanebrytende bildet,
«som Menzel malte et kvart hundre år før Manet, og hvor impre
sjonstisk letthet og saklighet er forenet» (Laurin). Og dog var det
fra først av skapt bare som en øvelse på vegen mot det han seiv
hetraktet som sitt livs mål, det han lengtet sterkest etter å få arbeide
med: det historiske maleri. På dette område har han pustet strøm
mende liv og varme inn i en kunstgren som til da var temmelig
tørr i Europa. I arbeider som «Kong Wilhelms avreise til arméen
31. juli 1870» og «Cercle hos keiser Wilhelm I» har han gitt en strå
lende karakteristikk av sin egen samtid, av mennesketypene og det
udefinérbare som kalles miljøet, ånden, stemningen i tiden.
Den tid han særlig viet sin interesse var allikevel ikke hans
egen, men lå 100 år forut for den. Den skikkelsen, livis livsløp fra
vuggen til graven han tryllet fram igjen med like brennende beund
ring som skarp psykologisk forståelse, det var den store Fredriks.
— Slik at en ikke kan nevne Menzels navn uten straks å tenke på
hans helt, på xokoko og opplysningstid, på filosofer ved det runde
taffel i Sanssouci, på syvårskrigens prøvelser og seir. — Der er
målerier som «Fredrik den Stores taffel i Sanssouci», «Fløytekon
sérten i Sanssouci», «Fredrik den Store og hans armé ved Hoch
kirch», og der er litografier og de mange hundre hokillustrasjoner
i tresnitt.
Det var som bokillustratør Menzel først tok skrittet over i den
kunstneriske løpebane. Egentlig var han litograf og arbeidet i sin
fars verksted. Ved arbeidet her og ved selvstudiuin var det han
skaffet seg sine kunnskaper som kunstner. På akademiet gikk han
hare noen måneder. Disse første årene som litograf ga ham respek
ten for det gode håndverk, som han seiv hevdet var den første be
2
X
tingelse for all god kunst, og som ble det faste grunnlag for hans
sprudlende fantasi. Faren var egentlig lærer, men hadde forlatt
dette yrket og isteden opprettet et litografisk verksted i Breslau.
Det var på den tiden litografiet var oppfunnet og gikk sin seiers
gang over Europa. I 1830 flyttet han med verkstedet til Berlin, for
at sønnen kunde få bedre utviklingsmuligheter. Men hare et par
år etter døde han, og den 17-årige Adolf måtte overta å forsørge
familien med litografyrket. En kunde tenkt at levebrødsarbeidet,
flommen av litograferte visittkort, vignetter, annonser, boktitler
vilde kvalt den kunstneriske higen. Men der bodde en energi, en
jernvilje og en arbeidskraft i den lille, nesten dvergaktige mannen
som kunde måle seg med hans ideals, den store Fritz’s. Og snart
henleder han oppmerksomheten på seg med sine litografier til
Goethes dikt «Kiinstlers Erdenwallen». I 1834 skaffet de 19-åringen
enstemmig opptakelse i kunstnerforeningen. Så fulgte en serie lito
grafier til den Brandenburg-Preussiske historie (1834/36), tresnitt
illustrasjonene til en barnebok av Emilie Feige (1836) og til «Peter
Schlemihl» (1839). Han hadde.no gitt slike prøver på sine egen
skaper som illustratør, sin fantasi, oppfinnsomhet og sin evne til
å trenge inn i det historiske stoff, at det fait naturlig for liistori
keren Frantz Kugler å overlate ham illustreringen av sin planlagte
folkebok «Fredrik den Stores liv». Og her fikk han en oppgave
riktig etter sitt hjerte og sind! I de 400 tresnittillustrasjonene som
han fullførte i løpet av 3 år, brøt han helt nye veger. Han betraktet
den riktige miljøskildring som en av grunnbetingelsene for historisk
illustrering og styrtet seg derfor inn i et studium av drakter, por
tretter, interiører, uniformer som var en vitenskapsmann verdig.
Seiv østerrikiske slagberetninger gransker han! Det avgjørende
er allikevel hvordan han evnet å trenge inn i og levendegjøre selve
tidens ånd, la hele tidsepoken manifestere seg i den sentrale skik
kelsen, kongen. Han får fram det menneskelige ved ham, karakter
utviklingen, på en måte som gjør Kuglers nokså tørre hok til et
fremrakende kunstverk. «Alt i «Peter Schlemihl» hadde han vun
net den store illustratørs evne til å treffe overtonen i hokens innhold
og la den prege klangfargen i liver enkelt vignett» (Willy Kurth).
Denne evnen kommer til full utvikling i boken om Fredrik. Men
hap gjør også nye landevinninger! «Mens «Schlemihl»-illustrasjo
3
nene er preget av tidens vanlige tresnitt-teknikk, er skjematisert,
får han under arbeidet med Kugler lært xylografene opp til å
gjengi hans stx*ek exakt i sin fulle friskhet og spenstighet, slik- at
lysvirkningen, stofflighetén, den maleriske rikdommen i hans teg
ning kommer til sin fulle rett. En må holde seg for øye at Menzels
tid ikke kjente den reproduksjonsteknikk som er så fullkommen i
våre dager. Det xylograferte tresnitt var det middel som ble brukt,
og Menzel tegnet direkte på treblokken, som så ble skåret ut av
fagfolk. Til å begynne med hadde han en hård kamp med xylo
grafene, som omsatte hans spirituelle tegningei*, hvor hver linje
var aksentuert og betydningsfull, hver detalj nøye gjennomtenkt,
til sin egen standardiserte form. Men til slutt hadde han fått ut
dannet sin stab av medarbeidere, Unzelmann, Hermann Miiller,
Albert og Otto Vogel, Kretzschmar, og i Menzels neste oppdrag,
illustrasjonene til Fredrik den Stores verker, utviklet de xylografiet
til den høyeste fullkommenhet.
Det var kong Fredrik Wilhelm IV som tok initiativet til denne
praktutgaven av «Fredrik den Stores Verker». De 30 bind ble bare
trykt i et meget lite opplag, som kongen forbeholdt seg seiv og
brukte som gaver til fortjente embetsmenn eller andre han vilde
vise en særlig gunst. Den var ferdig trykt i 1849, men kom ikke i
bokhandelen. Først i 1882 ble illustrasjonene alene gitt ut i 300
eksemplarer, trykt etter de originale treplatene og ledsaget av en
kort, forklarende tekst til hvert bilde. Det er denne utgaven Ko]>
berstikksamlingen har et eksemplar av. Fire år seinere kom der
en ny utgave i større opplag, trykt etter klisjeer av treplatene.
I 6 år arbeidet Menzel med de 200 illustrasjonene. Teknisk
raker de høyere enn Kuglerverket. Men de er ikke så umiddel
bare og opprinnelige, så malerisk rike. Oppgaven lå jo også anner
ledes an. Her skulde han gi billedlig framstilling av abstrakte tan
ker, som han ofte måtte lese mellom linjene i teksten, levende
gjøre de allegorier diktene er fulle av. Han skulde ikke lenger
skildre begivenhetene utenfra, han skulde se dem med sin helts egne
øyne, en oppgave som forresten passet utmerket for ham, så åndelig
beslektet han var med den kongelige forfatter og med hele opplys
ningstiden. De er vittige og pointrike på en måte som er i full
overensstemmelse med teksten. Han støtter seg ikke til ordlyden,
4
men gir en fri omdiktning av det tema kongen angir. Velger ofte
et motiv som slett ikke er nevnt i teksten, men som allikevel utdyper
og forklarer meningen. Av og til kan det utarte til en slags rebus
oppstilling, som når han illustrerer Fredriks «Pauli ord» til broren
ved flidens døde bi blant sammenkrøllede spillkort og tegninger
(kat. nr. 42). Det hender at han lar sitt vidd endog gå ut over
den forgudede forfatter seiv, som i sammenlikningen mellom antik
kens kunst og den franske (kat. nr. 43). En seinere tids omvur
dering av enkelte av kongens synspunkter gir han uttrykk for når
han lar Fredrik sette MachiavellPs bilde opp på gapestokken i
1740, og så fester en laurbærkrans over det med årstallet 1840.
Genial er tegningen til kongens «Betraktninger over forholdsreg
lene i tilfelle av en ny krig med Østerrik»» (kat. nr. 79) — livor
den spenstige løve Preussen kretser om den tungtbevegelige koloss
Østerrik —, og vignetten med den sårede hånd som rekker strids
hansken på (kat. nr. 17). I bildet av Fredrik som på sin hvite
hest jager fra slagmark til slagmark gir han et inntrykk en ikke
glemmer av den frykteligste tid av syvårskrigen da kongen var truet
av overmektige fiender på alle fronter og måtte ta kampen opp med
dem etter tur (kat. nr. 14). Og illustrasjonen av kureren som rider
med sine depesjer gjennom det fredelige sommerlandskapet er fylt
av en trykkende førkrigsstemning. Det er utrolig for en fylde han
får presset inn i det lille formatet som stod til hans rådighet. Om
slagsvignetten med tegningens genius og passeren gir et morsomt
uttrykk for hans kamp med de tilmålte 12 em.
Samtidig med dette verket arbeidet Menzel med et supplement
til Kuglerboken «Fredrik den Stores soldater». Det utkom i 1853
men hører til hans svakere arbeider.
Foruten i bokillustrasjonene og de store måleriene beskjeftiget
lian seg med Fredrik og hans tid i litografiene «Fredrik den Stores
bær», som utkom i 30 eksemplarer 1851—57, og i de praktfulle
tresnitt i serien «Fra kong Fredriks tid, Krigs- og fredshelter».
Nesten etter en menneskealder vender han tilbake til den grafiske
utførelse av motivet i tresnittet «Den gamle Fritz», til Scherers
historie. Kanskje hans mest geniale framstilling av mennesket og
kongen.
Nini Bø.
5
1. -Vignett til kap. fav «Min tids historie».
2. «««« «« IIII «« «« «« ««
3. « « « IV « « « «
4. « « « IV « « « «
5. « « « VII « « « «
6.«««X « « « «
7. « « « I « «Syvårskrigens historie»
8. « « « XIII « «Min tids historie».
9. « « « II « «Syvårskrigens historie».
10. « « « III « . « «
11. « « « V « « «
12. « « « IV « « «
13. « « « VIII « « «
14. « « « VI « « «
15. « « « IX « « «
16. « « « X « « «
17. « « « XI « « «
18. « « « XIV « « «
19. « « « XV « « «
20. « « « I « «Erindringer om freden ved Hubertus-
burg».
21. « « « XYI « «Syvårskrigens historie».
22. « « « II « «Erindringer».
23. « « avhandling om krigen i 1778.
24. « « «Brevveksling mellom Østerriks keiser og keiserin-
nedronning og Preussens konge om den bayerske
arvefølge».
25. « « «Studie over den tyske litteratur».
26. « « «Betraktninger over den nuværende politiske til-
stand i Europa».
27. « « «Forord til herr Voltaire’s Henriade».
28. « « «Antimachiavelli».
29. « « «Avhandling om grunnene for å gi lover og å opp-
heve dem».
30. « « «Tale om satirikerne».
31. « « «Tale om smedeskrifter».
32. « « «De prinsipper den preussiske regjering liviler på».
6
33. Vegnett til «Essay over regjeringsformene og berskerenes
plikter».
34. « « oden «Standhaftighet».
35. « « «Ode til grev Briihl».
36. « « «Epistel til d’Argens».
37. « « «Epistel til min bror Ferdinand».
38. « « «Epistel til Stille».
39. « « «Epistel til H. Podewils».
40. « « «Epistel til min søster von Bayreutb».
41. « « «Epistel til Darget».
42. « « «Epistel til min bror Henrik».
43. « « «Epistel til de la Motte Fouqué».
44. « « «Epistel til Casarion».
45. « « «Stanzer til en læge».
46. « « «Ode til min bror Henrik».
47. « « «Ode til germanerne».
48. « « «Ode til min søster von Braunscliweig».
49. « « «Epistel om tilfeldighetene. Til min søster Amalie».
50. « « diktet «Til prinsesse Amalie om de fredsforhand-
linger som strandet».
51. « « diktet «Stoikeren».
52. « « «Epistel til min søster von Braunscliweig».
53. « « «Epistel om formeget og forlitet. Til fru v. Morrien».
54. « « dikt til prinsesse Amalie. Innbydeise til souper.
55. « « «Epistel til frøken v. Knesebeck».
56. « « dikt til maleren Pésne.
57. « « «Brev fra kardinal Richelieutilkongen av Preussen».
58. « « Brev fra markisen av Pompadour til dronningen av
Ungarn».
59. « « «Brevveksling med herr de Beausobre».
60. « « « « « v. Grumbkow».
61. « « « « Fontenelle».
62. « « « « Rollin».
63. « « « « , fru v. Camas».
64. « « « « markisen av Chatelet».
65. « « « « baron de la Motte Fouqué».
66. « « 3 brev Ua Rousseau.
7
i
67. « « første del av «Brevveksling med Voltaire».
68. « « annen del av «Brevveksling med Voltaire».
69. « « tredje del av «Brevveksling med Voltaire».
70. « « «Brevveksling med kurfyrstinnen av Sachsen».
71. « « Brevveksling med d’Alembert».
72. « « «Fredriks brevveksling med sin mor, dronning
Sofie».
73. « « «Fredriks brevveksling med sin søster Wilhelmine».
74. « « «Brevveksling med Gustav III».
75. « « «Fredriks brevveksling med sin far».
76. « « «Krigens hovedprinsipper, anvendt på de preussiske
tropper».
77. « « Instruks for generalmajor i kavalleriet».
78. « « avhandling om «kunsten å anlegge en leirplass».
79. « « «Betraktninger over de forholdsregler som blir å ta
i tilfelle av en ny krig med Østerrik».
80. « « avhandling om «armeer som marsjerer».
81. « « «Instruks for inspektører i infanteriet».
82. , « « «Instruks for oberster og samtlige offiserer av husar-
regimentet».
4
Nasjonalmuseet for kunst
arkitektur og design
*. Biblioteket
«4$ *
NASJONALMUSEET FOR KUNST,
ARKITEKTUR OG DESIGN
t
niiiiniiniii BIBLIOTEKET
8 163726