Table Of Content

этимни Бусагъат заман окъу-й-ма бил-е-ме кёр-е-ме ал-а-ма окъу'йса бил-е-се Сен кёр-е-се ал-а-са окъу-й-ду бил-е-ди Ол кёр-е-ди ал-а-ды м.ьла&шае:'. ^'•жятнвтсямжмъ ЖЕГИЛИУЮ згъан заман окъу-ду-м бил-ди-м кёр-дю-м ал-ды-м окъу-ду-нг бил-ди-нг кёр-дю-нг ал-ды-нг окъу-ду бил-ди кёр-дю БАЙРАМКЪУЛЛАНЫ А. М. ОРУСБИЙЛАНЫ И. Х.-М. БЛИМГЪОТЛАНЫ И. Ш. КЪАРАЧАЙ ТИЛ 5 КЛАСС АЛТЫНЧЫ ЧЫКЪГЪАНЫ Халкъ окъууну Къарачай-Черкес область управлениеси бегитгенди СТАВРОПОЛЬ КИТАЕ БАСМАНЫ КЪАРАЧАЙ-ЧЕРКЕС ВЕЛЮМЮ О ЧЕРКЕССК О 1990 С (075) (карач.) У 73. Джарашдыргъан художник Ф. И. Марков РЕЦЕНЗЕНТЛЕ: Сюйюнчланы X. И. Хубийланы К. Г. Къысхартылгъан энчи атла: A. X. — Аппаланы Хасан Л. — М. Ю. Лермонтов Б. А. — Боташланы Абидат Л. X. — Лайпанланы Хамид Б. А.-К. — Байкъулланы А.-Керим М. Г. — А. М. Горький Б. Д. — Байкъулланы Даут М. К. — Мечиланы Казим Бт. А.-К. — Батчаланы А.-Керим Н. О. — Н. Островский Б. У.—Байрамукъланы Умар П. — А. С. Пушкин Б. Ф. — Байрамкъулланы Фатима С. А. — Сюйюнчланы Азамат Б. X. — Байрамукъланы Халимат С. К. *— Суюн Капаев B. П. — В. Песков Т. — И. С. Тургенев Гарш. — В. М. Гаршин X. Г. — Хусин Гашоков Д. Т. — Дагъьтстан таурух X. К. — Хетагуров Коста Кр. — И. А. Крылов X. М. — Хубийланы Магомет Къ. И. — Къаракетланы Исса X. Н. — Хубийланы Назир КъТ — Къарачай таурух X. О. — Хубийланы Осман Къ. Д. — Къобанланы Дагир Ч. М. — Чотчаланы Магомет Кър. Я.—Кърымшаухалланы Ислам Ш. М. — Шаманланы Медиха J1. Т. — Л. Н. Толстой OBJ■: • . л я \Аси^ '_ЧЧЧо '-.тиоЫкл 430602С000 — 92 М 159 (03) — 89 73 ~ 90 Ставрополь китаб басманы © ISBN 5 — 7644 — 0304 — 9 Къарачай-Черкес бёлюмю, 1990 Ленин, сен кюнсе, Тёгесе джарыкъ, Ленин, — джашауса Юзюлмей барлыкъ. 3 АЛ КЛАССЛАДА ОКЪУЛГЪАННЫ КЪАЙТАРЫУ 1. Кюнню къалай ашыргъаныгъызны джорукъларын къаты къа- гъытха джазыгъыз, точкаланы орнуна керекли цифраланы салыгъыз. Къагъытны столну башында къабыргъагъа тагъыгъыз. 1. Эртденбла ... сагъатда къобаргъа. 2. Зарядка бла къол-бет джуууу — ... минут. 3. Эртден азыкъ — ... минут. 4. Школгъа ... сагъатда кетерге. 5. Школда — ... сагъатдан ... сагъатха дери. 6. Кюнорта азыкъ — ... минут. 7. Солургъа, ойнаргъа — ... сагъатдан ... сагъатха дери. 8. Дерслени хазырларгъа — ... сагъатдан ... сагъатха дэри. 9. Китаб окъургъа — ... сагъатдан ... сагъатха дери. 10. Тауукълагъа аш берирге — ... сагъатдан ... сагъатха дери. 11. Арбазны тазаларгъа, юй джумушланы етерге— ... са гъатдан ... сагъатха дери. 12. Аякъ эмда юс кийимлени кирсиз зтиу — ... минут. 13. Джукъларгъа хазырланыу — ... минут. 14. ... сагъатда джатаргъа. 2. Бир гитче хапарчыкъны аууздан джарашдырыгъыз. Хапаргъа бу сёзлени тюшюрюге кюрешигиз: агъач, пенал, къызыл, джашил, мор карандашла. джумушакъ резинчик, джюлгюшчюк, тетрадла, линейка, сахтиян портфель, къубас ботинкала, пионер галстук, джылы пальто, къулакълы бёрк. Джазыллыкъ хапарны аллы бериледи былайда. Андан арысын кеси- гиз джарашдырыгъыз. 4 ШКОЛГЪА ХАЗЫРЛАНАМА. Школгъа мен ингирден хазырланама. Ингирде сегиз са гъатха дэрслерими хазырлаб бошайма. Андан сора ручка- мы, карандашларымы, резинкамы, карандаш къыйыучу джюлгюшчюгюмю пеналгъа джыяма. 3. Тюбюнде берилген план бла хапарчыкъ джарашдырыб джазы- гъыз. ДЖАЙ КАНИКУЛЛАДА. 1. Каникулла къачан башландыла? 2. Сен джай къайда болдунг? 3. Неллай бир заманны солудунг? 4. Джай кёзюуде не зат зтиб турдунг? 5. Колхозгъа, совхозгъа къалай болушдунг? 6. Ананг бла атанга уа? 7. Къарт адамладан кимге болушаса? Айтым. 4. Окъугъуз. Хапарнм айтымлагъа бёлюгюгюз, тыйгъыч белгнлени сала джазыгъыз. Айтымны баш членлерини тюблерин сызаргъа унут- магъыз. Солуу кюн джетди Мазан Солтан бла Люда наныкъ джы- яргъа кетдиле ала терен ёзенде суучукъдан ётдюле сохтала чырпылы чауулну ёрге чыкъдыла наныкъ бишгенди наныкъ терекчикле сынжырдыла ала наныкъланы кёлтюралмай бюгюлгендиле ючюсю да челеклени толтурдула кеслери да наныкъдан тойдула ойнай-ойнай челекленн да кёлтюрюб элгэ къайтадыла къалай игиди наныкъ джыйгъан сиз на ныкъ джыйгъанмысыз. 5. Айтым деб неге айтылгъанын эсге тюшюрюгюз. Айтымны тюр- люлери ненчадыла? Къайсыладыла? Юлгюле айтыгъыз, аланы тетрад- лагъа джазыгъыз. 5 6. Айтымланы окъугъуз. Баш членлени, юлподеча, айырыб джазы- гьыз. Юлгю. Мен къобдум. ОКЪУУ ДЖЫЛ БАШЛАНДЫ. Биринчи сентябрда эртде къобдум. Анам шхууур берди. Джангы галстугуму къысдым, китабларымы сумкагъа сал- дым. Къууаныб, школгъа кетдим. Нёгерлерим джолда мен- нге тюбедиле. Барыбыз да, кёзюу-кёеюу хапар айта, школ гъа бардыкъ. Устазла аллыбызгъа къараб тура едилэ. Къууанчлы тю- бешдик. Бир кесекден биринчи къонгурау къагъылды. Хар класс кеси башха сюелди. Окъуу джыл къууанч бла башланды. 7. Айтымны члени деб неге айтадыла? Айтымны къаллай членлерин билесиз? Аны баш членлери къайсыладыла? Башчы бла хапарчыдан къалгъан сёзлеге соруула салыгъыз, сан- сыз членлерин эсге тюшюрюгюз. Атны джалгъаныуу. Болуш аффикслени тюз джазыу. 8. Берилген атланы болушлада джалгъагъыз, болуш ахырланы сыз- чыкъ бла айырыгьыз, тюблерин тартыгъыз. Сёзню аягъында келген н таууш бериучю бла башлаучу болушлада къалай эшитилгенин сынагъыз, къалай джазылгъанын да айтыгъыз. Боран, чалман, гебен, гёзен. Юлгю. Баш б. сохан джюген Иел. б. сохан- ны джюген-ни Бэр. б. сохан-нгх джюген-нге Там. б. сохан-ны джюген ни Ор. б. сохан-да джюген-де Башл. б. сохан-дан джюгенден о \ Айтыллыгъы. Сёзню аягъында н таууш бериучю бо лушда нг тауушча Ештиледи, алай болса да сёзню тамырын бузмай, н харифни джазаргъа керекди. 9. Айтымланы джазыгъыз, точкаланы орнуна керекли болуш аф- •фиксни салыгъыз. 1. Мурат, самолёт... миниб, Нарсанагъа кетди. 2. Кюн ёзен... кеч тиеди. 3. Устаз Осман... ана тилден «тёрт» сал- ды. 4. Колхозгъа болушургъа тамада классланы сохталары бичен... чыкъдыла. 5. Дерсле башланыргъа сохтала бичен... къайтдыла. 6. Къартджыгъа, уча келиб, гебен... къонду. 7. Эгечим кёлек... тюйме тикди. 8. Кече танг... дери джау- гъанлай турду. 10. Берилген сёзлени болушлада джалгъагъыз, болуш ахырланы тюблерин тартыгъыз. Бериучю болушда эки нг нек болгъанын айыры* гъыз. Башлаучу бочушда аффикс къалай эшитилгенин, къалай джазы л- тъанын айырыгъыз. Танг, дженг. Ю л г ю. Баш б. танг дженг Иел. б. танг- ны дженг- ни Бер. б. танг- нга дженг- нге Там. б. танг- ны дженг- ни Ор. б. танг- да дженг- де танг- дан дженг- ден Башл. б. Айтыллыгъы: 1) аягъында нг болгъан сёзде бериу чю болушда эки нг (нгнг) джазылады; 2) сёзню аягъында нг таууш болса, башлаучу болушда -нан, -нен эшитиледи, алай болса да -дан, ден джазылады. 11. Айтымланы джазыгъыз; скобкалада берилген сёзлени болушлагъа салыгъыз. Скобкаланы къоратыгъыз. 1. Мингни (минг) къошсанг, эки минг болады. 2. Керти (тенг) тенглик эте билирге керекди. 3. (Сен) ненча джыл 7