Table Of Content

УДК 4 С (кум) (075) ББК 81. 2 (кум)-922 Г -12 Гьажиагъматов Н. Э., Сабанчиев А. А. Къумукъ тил: 5 класлар учун охув китап. Дагъыстан Республиканы Билим берив министерлиги бегетген. Уьчюнчюлей чыгъарыла. - Магьачкъала: НИИ педагогика издательствосу, 2002 - 152 б. Гаджиахмедов Н. Э., Сабанчиев А. А. Кумыкский язык: Учебник для 5 класса. - Махачкала: изд-во НИИ педагогики, 2002. - 152 с. УДК 4 С (кум) (075) ББК 81.2 (кум))-922 © Дагучпедгиз, 1994 © Гаджиахмедов Н.Э., Сабанчиев А.А., 2002 ©Издательство НИИ педагогики, 2002 18В1Ч 5 - 94328 - 045 - 6 БИРИНЧИ СЕНТЯБРЬ - БИЛИМЛЕНИ ГЮНЮ Ил му булан гьюнерге къыйын тёкмей, Гьай алдынлыкъ, сени алма юой де ёкъ. Яшлыгьында хадирин билип гиргенге Гёзел мактап, сенден арив уьй де ёкъ. А.Салаватов. Соравлагьа жаваплар беригиз. 1. Мактап деген сёзню сиз нечик англайсыз? 2. Сизин мактабыгьыз гьакьында хабарлагъыз. 3. Мактапны суратлайгьан ерин охугъуз. 4. Бизин Ватанны яшёрюмлери дагьы да кьайсы охув ожакьларда билим ала? 5. Юртдан башгьа ерде охуйгьан сизин къызардашларыгьыз, агьа- ларыгьыз бармы? Оланы гьакьында хабарлагъыз. 6. Сиз кьайсы предметлени айрокъда кёп сююп охуйсуз? 7. Сиз нечик касбуланы билесиз? Шоланы кьайсына сизин ай рокъда бек иштагьыгьыз геле? 8. Мактапны битгенде сиз кьайсы касбугъа ес болма сюесиз? 9. Шо муратгъа етмек учун сиз не чаралар гёресиз? Шиъруланы чебер охугъуз. Аналагьа берейиклер дюньяны! Аналаны кьучагъына берейик. Кёп савутлар сакьланагьан дюньяда Бир савут да кьаламы экен, гёрейик. М. Атабаев. Бола бусам, болуп болма Элчиси гьар юрекни, Къоймас эдим атылмагьа Дюньяда бир тюбекни П. Абукова. 3 1. Ватан Давну гьакъында сиз не билесиз? 2. Давда ортакъчылыкъ этген сизин юртлуланы гьакъында хабар- лагьыз. 3. Ватан давну игитлерине багьышлангьан нечик хабарлар, шиъ- рулар охугьансыз? 4. Давсузлукьну болдурмакь учун бизин гьукумат нечик къаст эте? 5. Ватан давгьа багьыщлангьан бир шиъруну гёнгюгюзден уьйре- нип гелигиз. 4 АЯВЛУ ОХУВЧУЛАР! СИЗИН ЯНГЫ ОХУВ ЙЫЛЫГЬЫЗ БУЛАН КЪУТЛАЙБЫЗ! Китапны сююгюз! Китап, яшлар, сизин байлыгьыгьыз! Сиз китапны сюйме, ону аявлап сакълама, китапгьа абур ва сый этип билме герексиз. Сиз школаны библиотекасындан оьзюгюзге тарыкъ бола- гьан китапланы алма боласыз. Шо китаплар гьар заман сав ва таза турма герек. Китап сизин аявлу кьурдашыгьыз да болма герек. Шо ки таплар булан гелеген йыл башгьа охувчулар пайдаланажагъын сиз унутмагьыз! Къумукъ ТИЛ. Яшлар, бизин ана тилибиз - къумукъ тил. Къумукъ тилни къумукъ халкъы яратгъан. Къумукъ тилде сёйлейгенлер Дагьыс- тандан кьайры башгьа республикаларда да яшай. Къумукъ тилде тизив шиърулар, романлар, поэмалар, лове- стлер, хабарлар, яшлар учун ёмакълар язылгъан. Тил бизге бир-биревню англама, мурадыбызны айтма, оьзге адамны англама, газетлер, журналлар, китаплар охума кёмек эте. Бизин Ватанда яшайгъан халкълар къыркъгьа ювукъ тилде сёйлей. Оьзлени ана тилинден кьайры рус тилни де уьйренелер, Къумукъ тилде сёйлейген адамланы санаву 350 мингге ети- ше. Бизин ана тилибизни кёп сюеген шаирлер о тилге кёп-кёп шиърулар багъышлагьан. Чебер охугъуз, гёнгюгюзден уьйрени- гиз. Кюйленген бир гюл авузлу тил берген, Кёп сюймей аз сюейими анамны, Анам берген айбат тилим болмаса, Бал татырмы барлакъ оту таламны, Гь, Анвар. 5 г Башлап сагьа тынглагьанман бешикде, Башлап сени эшитгенмен анамдан. Ана тилин анасындай сюймейген, Ана элин сюе лесе инанман. А.Жачаев. Соравлагьа жавап беригиз. 1. Адамланы яшавунда тил нечик гьажатлыдыр? 2. Тил деп негер айта, билемисиз? 3. Къумукъ тилде чыгъагьан нечик газетлеге, журналлагьа языл- гьансыз? 4. Къумукъ язывчуланы, шаирлени атларын эсгеригиз. 5. Сизин юртда къумукъ тилден кьайры тилде сёйлейгенлер яшай- мы ? Олар кимлердир? 6. Къумукъ тилден башгъа тил билемисиз? О къайсы тилдир? 7. Бизин аявлу ва уллу Ватанны ичинде яшайгъан халкълагьа къайсы тил экинчи ана тили гьисаплана? 8. Неге бизин Дагъыстангьа кёп тиллени ватаны деп айта? 9. “Ана тилин сюймеген ана элин сюймес” деп автор не айтма сюе? 2. “Мени ана тилим” Деген темагьа гиччирек сочинение языгьыз. Сочинениегизде ана тил сизге нечик аявлу, сиз ону сюеген юойню гьакъында языгьыз. 6 БАШЛАПГЪЫ КЛАСЛАРДА ГЕЧИЛГЕН МАТЕРИАЛНЫ ТАКРАРЛАВ 1. Сёзню тизими 3. Тюпде берилген шиъруда ёлугьагъан бир тамурлу сёзлени та- быгъыз, оланы тамурун, кьошумчаларын айырыгьыз. Шо сёзлени таб- лицагъа гёре чечигиз. Атлыны языгъы чыгъып, Атны чабывун буза. Астаракъ атдан тюшюп, Яшны уьстюне бара. Къарап, къоркъгъанын гёрюп, “Инивюм!” ~деп ялбара. Сен чи бир яш игитсен, Атынг ким, юртунг кьайда? Не учун мунглу гёзлеринг? Ондан сагьа не пайда?! А. Сулейманов. Сёзню тизимине гёре чечмек учун таблица Сёзлени тюбю Сёз Гекстден сёзлер сёз яратыв тюрлендиреген тамуру кьошумча кьошумча Уьлпо: ат - лы - ны 4. Бюртюклени орнуна маънасына гёре къыйышагьан къошумча- ланы салып, тетрадларыгьызгьа гёчюрюп языгъыз. Белгиленген сёзле ни кьошумчаларын, тамурларын айырыгьыз. Баширни оьзюне ювукълашагъанын гёрген кьой къалын- лыкъ... гирди, ону арты булан Башир де гирди. Къалгьанлары бу якъдан о якъ... тикленгенлер. О ягъада Башир кьой... къувалай, ялангьач къаркьарасын бутакьлар тырнай, аякъларына чырма- вукълар илинип, йыгьыла, къойну тас эте, дагьы да таба ва тута. 7 Башир къойну тутгьан кюювде сув ягьа... токьтай. Ону къайтарып нечик чыгьарма герекни гьакьында ойлаша. М. Хангишиев. |ортакь тамуру булангьы сёзлеге кьардаш сёзлер деп айтьша.| 5. Тюпде берилген сёзлеге къошумчалар кьошуп, бир тамурлу сёз лер этап, языгъыз. Оланы таблицагьа гёре чечигиз. Яз, бав, тав, чач, от. 6. Шу сёзлер бир тамурлуму, тергеп къарагъыз. Сёзлени маънала- рына тергев беригиз. Бир тамурлу сёзлени айырып языгъыз. 1. Язда, яза, язлыкъ, язывчу. 2. Бузлу, бузав, бузлав, буза, бузукь. 3. Йыр, йырлы, йырав, йырчы. 4. Яш, яшда, яшав, яшлыкъ, яшай. 7. Тюпде берилген сёзлени тизимине гёре чечигиз. Уьлпо: дослукъну. Тавлардан, язывчу, тюзлюклер, биченликде, юртлуларым, игитлик, юзюмчюлюк, денгизге. Диктант язмакъ учуй эсделик 1. Текстни тергевлю кюйде охугьуз, ону маънасын аян эти- гиз 2. Белгиленген яда къутгъарылгъан сёзлени язылышын анг- латыгъыз. 3. Текстни бирдагьы керен охугьуз, язылышы къыйын сёз леге тергев беригиз, оланы язылышын англатыгъыз. 4. Диктантны бирдагьы керен охугьуз, токьтав белгилени англатыгъыз. 2. Къошма сёзлер 8. Тюпде берилген текстни охугьуз. Эки тамуру бар сёзлени та- быгьыз, оланы этилген кююне тергев беригиз. Эки тамур къошулгъан сонг сёзню маънасы нечик алышынагьанын англатыгъыз. 8 Комсомол путёвкалар яхшы намусу булан ишлейгенлеге бе- риле эди. Шо путёвкаланы алгьанлар, аслу гьалда, бютюнсоюз къурулушлагъа бара. Хасавюртлу жагьил улан Ислам Солтанму- радов оьзюн КАТЕК-ге (Канско-Ачинский ягъарлыкь энерге тика комплексни къурулушуна) йибермекни гьакъында язгъан кагъызында: “Бу къурулушгъа мен де бармасам, ким бара дагьы”, - деген сёзлер бар. Шолай жагь уланланы ва къызланы кьайратлы загьматы булан бизин уьлкеде нечесе уллу заводлар, фабриклер, электростанциялар, темир ёллар, сугьарыв канал- лар къурулгьан. Ташкёмюрге халкъ “кьара алтын” деп негьакъ айтмай. Таш- кёмюр - уьлкебизни аслу байлыгъы. Онда Дагьыстандан яшё- рюмлени бригадасы да ишлей. (“Къарчыгъа” журналдан). Эки сёзден биригип этилген сёзлеге къошма сёзлер деп ай- тыла. Шолай сёзлер бир маънаны англата, бирче де языла. Ма сала, къаракъуш, яланаякъ, оьгюзьемиш. 9. Тюпде берилген къошма сёзлени нечик этилгенин айтыгьыз. Шо сёзлени уьчюсю булан жумлалар тизип, тетрадларыгьызгьа язы- гъыз. Белбав, Къойсув, къозукьулакъ, Тангчолпан, къарачач, оьгюзьемиш, бетьявлукь, кьаракьуш, кьолъявлукь, гёзьяш. 10. Эки тамур биригип этилген юртланы, адамланы атларын тет- радларыгъызгьа языгъыз. 11. Дёртлюклени чебер охугьуз. Къошма сёзлени табыгъыз, язы- лышына тергев беригиз. 1. Шонча шолай кем зат болса оьктемлик, Неге дагьы кьаракьушну макьтайбыз. Къаябашда оралгьанын бир гёрсек, Оьмюр бою эсибизде сакьлайбыз. А. Сулейманов. 2. Язбашны тынышыдай Генже ел эше бугюн. Дюньяны танышыдай Исивлю иржайгьан гюн. А. Залимханов. 9 3. Атны ялыдай енгил Атъялманман, атьялман. Атылып да ялманып Жанлардан артда къалман. Б. Магьамматов. 3. Оьзбашына къолланагъан толу маъналы ва къуллукъчу тил гесимлери Оьзбашына къолланагъан толу маъналы тил гесимлери предметлени, белгилени, гьаракатны, санавну гёрсете. Оьзба шына къолланагъан толу маъналы тил гесимлер шулардыр: ат- лыкъ, сыпатлыкъ, санавлукъ, ишлик, гьаллыкъ. Послелоглар, байлавучлар, гесекчелер, модал сёзлер - кё- мекчи тил гесимлер. Толу маъналы тил гесимлер булан тенглеш- диргенде, кёмекчи тил гесимлер предметлени, белгилени, гьа ракатны, санавну гёрсетмей ва жумланы уьюрлери болмай. 12. Шиъруну чебер охугьуз. Толу маъналы тил гесимлени гёрсетигиз. Акъ чачлы азиз анам, Аявлу кьумукъ юртда Яшынг булан кьуванып Яшайсан гьар умутда. Кёп насиплер ёрайсан Сен магьа гёнгюревде, Билемен, сенден артыкъ Сюймей мени бирев де. Къолумдан гелсе, анам, Гёрсетмен сагьа къайгъы. Билемен анам ёкъну Биргине-бирден кьайры. А. Акъаев. 13. Тюпде берилген сёзлер къайсы тил гесимлери экенни жаялар- да языгъыз. Олардан башгьа тил гесимлер этигиз. Уьлгю: гёз (атл.) - гёзел (сып.) - гёзле (ишл.) 10 Бил, ая, баш, йыр, таш, чечек, агьым. 14. Текстни охугъуз. Белгиленген сёзлеге соравлар салыгьыз, олар къайсы тил гесимлери экенни айтыгъыз. Бырынгъы заманларда бийик тавларда яшайгьан сабанчы болгъан. О бек ярлы болгъан. Сабанчыны оьзюню къолу булан оьсдюрген емиш баву болгъан. Бав, тав бетин елей, бадырап- балкъып гёрюне. О бав вахуллап агъагъан етти оьзенни сувун да, етги кёкню чыгъын да ичип оьсген. Емишни кёбюне залим те- реклени бутакьлары ерге тийип тура. (“Къарчыгьа” журналдан). 4. Атлыкъ 15. Текстге нечик баш салмагьа ярай? Баш да салып, гёчюрюп алыгьыз, атлыкъланы санавун ва гелишин белгилегиз. Давдан сонг уьч-дёрт йыллар гетген. Язбаш. Гюн шайлы оьрге гётерилген. Туварчыны авазы дёрт ягъаны янгырта. Ав- лакъ ишге барагъан адамланы тавушлары эшитиле. Тереклерде бюлбюллер, гьавада торгъайлар чарнай, отланы ичинде ченгерт- килер чыртыллай. М. Хангишиев. 16. Текстни охугъуз. Атлыкъланы табыгъыз, олагьа соравлар са лып, санавун ва гелишин токъташдырыгъыз. Ярланы бийиклиги элли метр болгъандыр. Камил шо яр- дагъы тешиклени гьар къайсы булан да таныш. Гёпорчюнлени, жагьаланы, кикимавланы шоссагьат гёрсетип бере. Гёгюрчюн йымырткъаланы алагьаны саялы бир гезик ону пионерлени жыйынында уялтгъан эдилер. Буса да, яшлар ярлагьа бек оьрле- неген Камилге игитге йимик къарай эдилер. К. Абуков. жагьаланы кикимавланы 11