47/1 Basilio Pujana

24 Pages·2007·1.19 MB·Indonesian

by  Igor Estankona

Cub 47-1 Pujana 25/6/07 16:53 Página 1
Cub 47-1 Pujana 25/6/07 16:53 Página 2
Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzak, liburuxka hau egiteko jasotako laguntzagatik, eskerrak eman nahi
dizkie:
• Mari Pili Pujanari
• Angel Larreari
• Iñaki Esparzari
• Juan Luis Zabalari
• Xenpelar Dokumentazio Zentroari
• Sendoa Argitaldariari
Zuzendaritza: Mikel Atxaga
Argitaraldia: 1.a, 2007ko ekaina
Ale-kopurua: 2.300
© Euskal Autonomia Erkidegoko Administrazioa
Kultura Saila
Argitaratzailea: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia
Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco
Donostia-San Sebastián, 1 - 01010 Vitoria-Gasteiz
Argazkilaria: Edorta Sanz
Maketazioa: José Luis Casado González
Fotokonposizioa: R.G.M., S.A.
Inprimaketa: R.G.M., S.A.
Padre Larramendi, 2 - 48012 Bilbao
ISBN: 978-84-457-2571-9 (Lan osoarena)
Egilea: 978-84-457-2575-7
IGOR ESTANKONA L.G.: BI -
47/1 Pujana 25/6/07 15:20 Página 1
k
a
n
i
e d
i l
r a
a p
d
a
u h
G a
Bete ezinezko
hutsunea
«
Basilio Pujana Etxeandia bertsolari eta
idazle handia Eubako Orue egoitzan Basilio Pujana Etxeandia (1913-2005)
hil zan pasa dan zemendiaren 24an.
Bertan egon dira bera eta emaztea ga-
tzen denak— tonu astun hori aukeratu zuen
ragarriletik. Emaztea handik gitxira
Basilio Pujanaren hutsune arinaz hitz egiteko.
joan jakon, eta osasunez sano makal
Gorbeiako txoria Gorbeiara itzuli zen finean,
egon da Basilio be hileokaz. Zulaiba-
luzaroan Bilbon bizi izan zen arren.Emaztea,
rren 1913an jaiotako Zeanuriko seme
Pilar Arnaiz, uztailaren 26an zendu zen, eta
honen izena letra larriz idatzita dago
Basilio Pujana bera azaroaren 24an. Burua
honez gero euskal herri-literaturan,
argi baina gorputzak erantzun ez, Pujanaren
bera halakoak izan dira eta kulturaren
sendikoek asko sufritu zuten hain gizon bizi-
euskarri urte ilunenetan.»
zalea ohean harrapaturik bezala ikustean.Ber-
2005eko abenduko Begitu aldizkariak tsolari eta idazleak ere antzeko inpotentzia
—Arratia, Ubide eta Zeberion bana- sentitzen ei zuen erresidentzian zegoelarik.
1
47/1 Pujana 25/6/07 15:20 Página 2
Basilio Pujana eta bere emazte Pilar Arnaiz, Bilboko Campo Bolantinen, euren azken argazkian
2
47/1 Pujana 25/6/07 15:20 Página 3
Zeanuriko elizako ateetan jende askok agur- tza egin zuten Felipe Arrese Beitiari eskaini
tu zuen elkar, eta protagonistaren inguruko zioten omenaldi batean. Bertso zaletasuna
oroitzapen gozoak zebiltzan arratsalde har- amarengandik jaso zuen,ama bertso kantaria
tako airean. Baita uzkurtasun antzeko bat izakeran. Historian galtzen diren kopletatik
ere, oharkabean pasatu zitzaiena gehienei, hasi eta herrietako aktualitatea errepasatzen
eta defuntu infinituek soilik sorraraz dezake- zuten bertso arinetaraino,Basilioren bertso-
tena.Basilio Pujana,izan ere,pertsona abera- -heziketa erreferentzia ugarikoa izan zela
tsa zen. Hunkitu eta guzti egiten dute bere igarri egiten da.Amak, etxean zein soloan,
bertso sorta onenek, berezko elegantziaren beharrean,bertsoak kantatzen zituen.Suton-
adibidea direlako.Baina,era berean,maitaga- doko lan bigunen garaian, Basilio Pujanak
rria gertatzen da bere noizbehinkako dorpe- «gerra europeoko» istorioak eta halakoak
zia ere. Ez zuen beti berdin kantatzen, ez dastatzen zituen:
zuen beti berdin idazten,eta ez zen beti ber-
din bizi izan. Librea izan zen. Faustino Etxe- Pakean arren jarri gaitzala
barria Dimako bertsolari eta idazleari galde- Jaungoikoaren graziak,
tu izan diote inoiz horretaz,Pujanaren izaera gerra gaiztoak dakartz mundura
alkar ezin ikusiak.
bereziaz, eta besoak luzatuz erantzun izan
Alperrik dira ezin ikusi,
du, Basilioren bizitza ikaragarri zabala izan
tratu ta irabaziak,
zela adieraziz bezala,besarkatu ezina inondik
bertan itzita joan behar dabe
ere.
Munduan diran guztiak.
Guk ezagutzen dugun Basilio Pujana 1913ko
otsailaren 27an jaio zen Zulaibar auzoko
Ugarka-zelai baserrian. Baserri hori ez da
gaur egun existitzen, erreta desagertu bai-
tzen.Bederatzi neba-arreben artean zazpiga-
rrena izan zen.Anaia bat bera jaio aurretik
hil zen,ordea.Baserriko morroi hasi zen la-
nean sano gazterik,garaiko neska-mutil asko
legez.Urte bete zeregin horretan jardun on-
doren,harrobian hasi zen,astean 36 pezeta-
ko soldatarekin.
Kanterako lan bitarteetan herriko dantza
taldean aritzen zen.1929an Otxandion dan- Jaiotetxea
3
47/1 Pujana 25/6/07 15:20 Página 4
Hamasei urterekin hasi zen erakusten erri- kontuak— Zeanurira hurreratu zen. Dome-
ma jantzirako erraztasun hori.Xamurtasuna, ka iluntzea zen, tabernan ari zen bertsotan.
arintasuna,halako erdeinu bat lehiari eta el- Basilio Pujanaren anaietako batek esandako-
kar gailentzeari… Basilioren estiloa bestela- aren harira berotu egin zen dimoztarra. Ba-
koa zen, amaren ezpainen xamurtasuna eta silio gaztea bera baino hobea zela esan zion,
gogoetarako joera lehenesten zituena. Or- antza.Anaia Basilioren bila joan zen etxera,
duan Zeanurin zeuden bertso kantariak mi- Bertso-ren kontra bertsotan egin behar zue-
resten zituen, eta haien pare kantatu nahi la eta, ohetik jaikiaraziz. «Heldu ginenean
zuen.Bertsolari handiok ziren Bizente Etxe- gauza bero zegoen» kontatzen du Basiliok
zarraga Zidorra,Beobideko Patxi eta Alkibar- Euskal Herriko Bertsozale Elkarteak 1990eko
go Paulo Sagarna Astronomoa.17 urte zituen Bertsolari Egunaren harira ateratako libu-
lehen aldiz jendaurrean bertsotan aritu ze- ruxkan,«gaileta batzuk eta gaseosa hartu eta
nean. Zeanurin bertan izan zen, aipatutako hasi ginen; nik aldi hartan zer galdu gutxi
Paulo Sagarna eta Zidorrarekin. Zidorra neunkan eta ez nengoen bildurrez». Bertso
idazlea, bertsolaria, antzerkigilea eta politi- txarrak bota arren oihu eta txalo egiten
kan saiatua izan zen,eusko gogoaren galera- zuen jendeak.Halako batean Uriartek aurre-
ren urgentziak bere idazlan guztietan ageri rago kantatutako bertso bat errepikatu
direlarik. Basilio Pujanaren belaunaldikoen- zuen.«Orduan bai sortu zen iskanbila.» Bere
tzat lokarri baten antzekoa izan zen,hizkun-
aldekoek heldu eta goraka altxatu zuten
tza eta herria maitatzen irakatsi ziena lehe-
Pujana.
nagokoen eran. Patxik eta Astronomoak
Zeanuriko Udala batzorde gestore baten
freskotasuna zer zen erakutsi zioten,ostera.
esku zegoen 1934an. Udal hark ez zuen bai-
Baita pastoreek ere.Pako Aristiri elkarrizke-
menik eman Uribeko Urkisteko jaiak herrita-
ta batean kontatu zion zazpi urterekin An-
rrek ohitura zuten legez ospa zitzaten. Na-
ton artzaina ezagutu zuela, artzaina ardiak
haste txiki bat eta guzti sortu zen eta guardia
zaintzen egoten zela eta Basilio txikerra hari
zibilek gazte bat jo zuten.Bertso batzuk para-
entzuten. Berak esana da: «Anton Etxeba-
tu zituen Pujanak gaiaren inguruan, baina
rriak,Basilio Etxebarria famatuaren aitak,be-
oraindik «bertsolaria ez naz ni baina» hasi zi-
rak ateratako bertsoak kantetan ekiten eu-
tsan. Harenak entzunez, amari beste apur tuen ahapaldiak,hamaika guztira:
bat, Urkiolatik ekarritako paperak irakurriz
Bertsolaria ez naz ni baina
eta abar,halantxe hasi nintzen ni».
bai bertsolarien laguna,
Behin Esteban Uriarte bertsolari entzute- txarto nahi ondo jartzera noa
tsuaren anaia —Bertso esaten zioten, atera gaur entzule euskalduna.
4
47/1 Pujana 25/6/07 15:20 Página 5
Bilboko ur uherrak eta
Roke kaleko 3.ean,Bilbok Ibaizabalek busti-
gerra
tako ortu guriak izan ohi zituen leku bere-
an. Baina hori denboran arean aurreratzea
Hamasei-hamazazpi urte zituela Bilboko tai-
litzateke.
ler batean hasi zen Basilio Pujana. «[Kante-
ran baino] gutxiago irabazten, baina pozik». Giroak eta halabeharrak asko markatu zuen
Tornero ikasten zuen, eta gauez «Artes y Basilio Pujanaren belaunaldia. Espainiako
Oficios»en marrazketa klaseak hartzen zi- II.Errepublikaren sasoian bertsolaritza ideien
tuen.Badirudi orduan hasi zitzaiola odolean batailaren parte izan zen, eta geroago ga-
nahasten Zeanuri uzten ari izanaren damua leraren hileta-kantu. Zeanuriko parroko
eta hiri erdaldunean euskaldun izatearen Benito Atutxa eta bertako alkate Eleute-
zama.Fontecha eta Salazar kaleko tailer ba- rio Goikoetxearen gerizpean loraldia izan
tean hasi zen lanean. Gerora tailer propioa zuen bertsolaritzak,eta bertsolariak mezua-
zabaldu zuen, bazkide batzuk lagun, San ren eroale bihurtu ziren, mitinlarien euren
Bilboko etxean
5
47/1 Pujana 25/6/07 15:20 Página 6
parean. 1932an Arteako Batzokia zabaldu Faszistak datoz eta
zutenean kantatzera gonbidatu zuten Pu- Euskadira sartzen,
jana. Bertan ziren Luis Arana buruzagi jel- goazen gudari danok
geure aberria zaintzen
tzalea eta O’Grady politiko irlandar erre-
publikarra. Sasoi berean —1934an— ireki
zituen ateak Basilioren herriko batzokiak Gure aberri laztanak
ere, eta Jose Maria Artetxerekin batera dei egin dausku-ta
goazen gudari danok
atera zen kantuan. 1935ean Dimako Este-
izkilluak hartuta
ban Uriarte eta Basarri izan zituen lagun,
Zeanuriko sei abadek meza berria eman
zutenean.
Arratiarren borroka
izan da intxortan,
21 urterekin soldaduska egitera joan zen
Mola ta errekete
Aragoira, Zaragozara, Pontoneroen batailoi-
gelditu dira bertan
ra. Gerra piztu zen soldaduskatik etxeratu
eta lau hilabetera, Pujanatarren ama hil eta
Ikurriña goi-goian
hirugarren egunean. 36ko gerran Ibaizabal
daukagu zabalik,
batailoiko gudari izan zen.Pujana da «Eusko
ez da iñor munduan
Gudariak» ereserkiaren hitzen egileetako
eratsiko dabenik
bat,Jose Maria Garate eta Alejandro Lizaso-
rekin batera. Joseba Tapiaren Agur Intxorta
Nai-ta etorri Mola
maite, 1936-37 gudako kantuak diskoan
ta mila rekete.
(Gaztelupeko Hotsak, 2001) dago entzungai
ez da inor sartuko
bertsio osoa:
bizirik garen arte
Eusko gudariak gera
Agur Intxorta maite
Euskadi askatzeko,
gomutagarria,
gerturik daukagu odola
Arratiako mutillen
bere aldez emateko
Garaitzaren tokia
Irrintzi bat entzun da Ez da sartuko iñor
goiko tontorrean ez Euskal Errian
goazen gudari danok eusko gudariren bat
ikurriñan atzean zutik dagon artian.
6
47/1 Pujana 26/6/07 16:39 Página 7
o a
i
k r
e a
t l
a o
b s
- t
t r
a e
B b
Gerraren haustura
P reso egon zen gerra ostean Basilio
Araba Bizkaia Txapelketa 1987. Lekeitioko saioa. Jose Mari Aranbarri,
Pujana (Santoña,Santander,Cadiz) eta
J. Arrizabalaga, Juanjo Respaldiza, Liborio Urrutia, Basilio Pujana,
Pedro Bizkarguenaga, Josu Arriola, X. Laka
zigor-lanetara kondenatu zuten. Beste
hiru anaiak oraindik kartzelan zirela,
ren.Bestalde,bertso giroan jarraitu zuen Pu-
gerra amaitu eta urte betera etxeratu
janak. Esate baterako,Txirritari eskainitako
zen. Bizipen gogor horiek zeanurizta-
omenaldian kantatu zuen 1962an. 1959,
rraren ahotsa loditu zuten, eta Fran-
1960, 1962, 1964 eta 1987an hartu zuen
kismoaren gau luzeari eusteko adore-
parte Bizkaiko Txapelketan, eta 1959, 1960
tu zen, ahanzturaren kontra kantatuz
eta 1964ko edizioetan finalera iritsi zen.
eta idatziz aukera zuen bakoitzean.
Arratiako bertsolari txapelketa irabazi zuen
Anaia Raimundoren Kolonbiako er-
62an eta 64an, eta baita Zeanurin egindako
besteak,esate baterako,marka sakona
1959ko txapelketa ere. Kepa Intxausti eta
utzi zion bertsolariari.
Basilio Pujana dira, honenbestez, Bizkaiko
1944an ezkondu zen Pilar Arnaizekin, Bertsolari Txapelketa bateko finalera inoiz
lau seme-alabaren guraso izango zi- heldu diren arratiar bakarrak.
7
47/1 Pujana 25/6/07 15:20 Página 8
Bizkaiko Txapelketako finala. Ostean txapelarekin ageri da Pujana (1959-09-06)
Bertso-paper sariketetara aurkeztu zituen Jaun hori:
hainbat bertso-sorta, baina ez zuen suerte
handirik izan. Berak kontatua da, ordea, Berba bi baino ez, esateko Zeanurin egin-
go dan bertsolarien txapelketea agustua-
Donostiako Aurrezki Kutxak antolaturiko
ren 16an barik 15ean izango dala, arratsal-
lehiaketa batean hartu zuela parte, 1963an
deko bostetan. Bertan txapeldun urtetan
izan zela dirudi, eta laugarren saria irabazi.
dauenak Bilbora joan hala izango dau,
«Beste hirurak giputzak ziren. Ni harro,
agustuaren 30ean, eta Bizkaiko beste al-
bizkaitar saritu bakarra neu izan nintzela
derdi batzuetan txapeldun gelditu direana-
eta.»
kaz jokatu.
1959ko uztailaren 6rako Arratiako kanpora-
keta jokatzeko prestakizunak gertu daude, Irigoienek darabilen zerrenda luzea da,baina
Alfonso Irigoienek Zaratamoko Jose Anto- hiru aurkezten dira: Basilio Pujana eta Jose
nio Uriarteri idatzitako gutunean irakur dai- Maria Artetxe zeanuriztarrak eta Ramon Yu-
tekeenez: rrebaso igorreztarra.Andra Marietan Zeanu-
8