41/1 Jon Gotzon Etxebarria

28 Pages·2005·1.92 MB·Indonesian

by  Angel Zelaieta

Cubierta Etxebarria 41/1 13/12/05 17:12 Página 1
Cubierta Etxebarria 41/1 26/12/05 17:28 Página 2
Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzak liburuxka hau egiteko, jasotako laguntzagatik, eskerrak eman nahi
dizkie:
• Pilar Prieto emazteari
• Ainhoa Etxebarria alabari
• Euskaltzaindiko Antonio Arana Martijari eta Josune Olabarriari
• Gernikako Udalari
`Liburu erabilienak
• ANSOTEGI, María José: «Un profesor de Gernika traduce los clásicos al euskera: “euskaldunizar” a
Cicerón», in El Correo Español, (1989), XII.10.
• ARANAMARTIJA, José Antonio: «Jon Gotzon Etxebarria Martin», in Euskera, (1996-1-2), 421-424.
• BASALDUA, R.: «Jon Gotzon Etxebarriaren omenez», in Akatz. Bermeo 1996.
• CAMPILLO, Marivi: «Un libro editado íntegramente en latín, recoge la vida de veinte sacerdotes
vascos», in El Correo Español, (1989), X.17.
• KINTANA, Xabier eta TOBAR, Joseba: Euskaldun Berriekin Euskaraz. Bilbao, 1975.
• LAINOPE: «Gernika liburuetan. Jon Gotzon Etxebarria», in Aldaba XXV. (1987).
Zuzendaritza: Mikel Atxaga
Argitaraldia: 1.a, 2005eko abendua
Ale-kopurua: 3.000
© Euskal Autonomia Erkidegoko Administrazioa
Kultura Saila
Argitaratzailea: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia
Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco
Donostia-San Sebastián, 1 - 01010 Vitoria-Gasteiz
Argazkilaria: Edorta Sanz
Fotokonposizioa: R.G.M., S.A.
Inprimaketa: R.G.M., S.A.
Padre Larramendi, 2 - 48012 Bilbao
ISBN: 84-457-2375-8 (Lan osoarena)
Egilea: 84-457-2376-6
ANGEL ZELAIETA L.G.: BI - 3288-05
41/1 Etxebarria 6/12/05 11:30 Página 1
a
i
r
r
e
b

n
u
d
l
a
k
s
u
E
Euskaldunekin topo
J
on Gotzon Etxebarria Martin Santur-
tzin jaio zen, 1934ko otsailaren 7an,
Jon Gotzon Etxebarria (1934-1996)
Fermin Reparaz kaleko 6an, eta 9an
bataiatu zuen Bonifacio Alcalde apai-
zak, San Jurgi elizan.Aita Ortuellakoa
(Gueñestik eta Castrotik hara joaniko tan iru urte ta Gasteiz’en beste sei.[…] Zaz-
familiakoa) zuen eta ama Santurtzikoa pi anai-arreba gara eta guztiak erdeldunak,
bertokoa, ama-parteko aitona Sala- neu izan ezik.Iñortxok ez du euskeraz jakin
mancatik etorria,eta amona Santurtzi gurean.»
bertokoa.Sendotza eliza berean hartu
Jon Gotzon zazpi seme-alabetatik (Concep-
zuen,1947ko abuztuaren 6an.
ción, Emilia, Begoña, José Ramón, Federico
«Portugalete’n —diotse Kintana eta eta Mari Carmen) hirugarrena izan zen,Juan
Tobarri— batxilerra hasi (bi urte) ta Ángel izenaz bataiatu zutena.Lehen bi batxi-
seminariora joan nintzan,Arteagara lerrak Portugaleten Anaia Menesianoek zeu-
(Castillo y Elejabeitia) Arratia’n. Ber- katen ikastetxean egin zituen.
1
41/1 Etxebarria 6/12/05 11:30 Página 2
Arteagako Seminariora 12 urterekin sartu tu artean.Aretxen bidez jakiñarazo euskun
zen: «Hemen euskaldunak ezagutu nituen, baserritarrak etxerako bidea».
hots,euskaraz hitz egiten dutenak».Hemen-
Arteagako abadegai «txikitik» Gasteizko
txe izan zuen euskararen «teofania»: «Cum
«haundira» joan ohi ziren bizkaitar ikasleak,
ad deambulandum» hasierarekin (Ex.,89.IV).
Derioko seminarioa eraiki aurretik: «Cum
Gertaera honen berri eman zien Kintana- iam quintum» idatzi zuen in Excerpta 89-VI:
-Tovarri, eta ez latinezkoan bezain dotore: «Hiru probintzietakoak biltzen gintuzten bos-
«Mutiko gorriak giñala, bein mendi-mendian garren ikasturtea hasikeran». Hemen Jose
galdu giñan Zeanuri aldean. Baserriko muti- Maria Urrutia du irakasle:«[…] magister […]
kotxua arkitu genduan. Baña arek erderarik Latinarum»:«latin hizkuntza eta literaturaren
jakin ez ta gure taldekoak euskararik ez ta maisua, gipuzkoarra, euskaraz hitzegiten ze-
an egon giñan denpora pasa, bedar gañean kiena,eta bere jaioterriko hizkuntzaren mai-
jolasean arik eta gure lagun euskalduna ager- tale sutsua».(Ex.,89-XI).
Jon Gotzonek ironiaz dihardu,dudarik gabe.
Jose Maria Urrutia hau ez zen euskaltzale:
«Hogei urte barru euskara galdua da» esan
ohi zuen.Aldaregia ikasleak lan eta azter-
ketetan «Imanol» jarri ahala, Urrutia honek
«Manuel» ezartzen zion aldiro. Jon Gotzo-
nek berak «mina eragin nahian» jarduten
zuela horrelaxe dio.
Halakoak medio, bosgarren ikasturte hau ze-
haro erabakigarria gertatu zen Jon Gotzonen-
tzat.«Vasconum linguam discere» erabaki zuen:
«Ikusirik irri egiten zitzaiola euskal arazoari
eta euskaldunak eurak lotsatuta legez isilik,
minduta,erabaki hauxe hartu nuen:euskaldu-
nen hizkuntza ikastea».(Ex.,89-VII-VIII).
Esan eta egin, heldu zion esaniko bideari:
«Gurasoengana gabonetan itzultzean, euskal
gramatika baten bila hasi nintzen Bilbon,Gra-
San Jurgi eliza horretan bataiatu zuten Jon Gotzon, 1934ko
mática Vasca deitua, Pablo Zamarriparena,
otsailaren 9an
2
41/1 Etxebarria 6/12/05 11:30 Página 3
Santurtzi herria Jon Gotzonen haurtzaroan, XX. mendearen aurren aldera
Gasteizko seminarioan 7 urte egin zituen Etxebarriak: 2 latineko, 3 filosofiako eta 2 teologiako
3
41/1 Etxebarria 6/12/05 11:30 Página 4
Etsaiak kideen artean
bilatu nahi nuen liburu-dendetan;lehenago se-
(1956)
minarioan ikusia neukan.Toki guztietan eran-
tzun bera jasotzen nuen:Método Autodidácti-
Gasteizko seminarioan Humanitateen lauga-
co para el Estudio del Vascuence baizik ez
rren eta bosgarrena egin ondoren,Filosofia-
zutela.Hoberen iritzi nion,ez bainuen beste-
ko hiru urteak eta Teologiako lehen biak
rik aurkitzen.Erosi eta etxerako bidean ekin
egin zituen. Hauen azken biak eginez gero,
nion lehen ikasgaiari».(Ex.,89,VII-VIII).Gas-
apaiz bihurtuko zen, baina ez zen horrela
teizen izan zituen ikaskide euskaldun zaha-
gertatu:utzi egiten du bertan behera 1956an.
rrek esan digutenez,eurok ere euskaraz jar-
Badirudi lehenago Orixerekin gertatua gerta-
dun zezaten gogor egiten omen zien, eta
tzen dela Jon Gotzonekin ere.Izan ere,biok
etxeko euskara alfabeta zezaten eta euskal
apaizgorako bokaziodunak izan arren, nagu-
testuak irakur zitzaten bultza egiten.
siek ez dituztela begi eta estimazio onez
J.A.Arana Martijak jakin zuenez,«Ikasle ona
ikusten,eta bizitza zibilera itzultzen dira biok.
omen zen, gehien bat gramatika eta latin
ikasketetan. Latinezko klasikoak irakurri eta Gasteizen euskal hizkuntza eta euskal ara-
ondo meneratu zituen orduan. Grekoa ez zoez arduratua ari zela,kideen aldetik isekak
horrenbeste, berak esan zidanez; Federiko eta gorrotoak pairatu zituen. «Enrike Abia-
Krutwig-ekin “Jakintza Baita” akademian ho- nek, Gasteizen ikaskide ginela, euskaldunen
betu zuen zekiena». auziari gorroto ziona, gaztetan izan zuen
Seminarioko lagunekin, Jon Gotzon
lehen lerroaren erdian eta atzean
bere ezkerretara Julen Kaltzada eta
Martin Orbe
4
41/1 Etxebarria 26/12/05 16:59 Página 5
Lehen idatziak eta
traumarengatik, diotenez, kalez ninjoan honi
irakasle (1956-1960)
irri egin nahi izan zidan, ziostalarik:“Beldur
diot liburu bakarreko gizonari”».(Ex.,89,6).
Argitara ematen duen lehen artikulua «Oar-
Oroitzapen gaiztoz dakar paperera, baita giren Batzaldia» izan liteke, 1955ean. Hiru
ere,José Luis Ciordia ikaskidea.Eztabaidaren urte geroago, 1958an, «Haize errota», «Ba-
batean, hots egin omen zion: «Ez diot bat kartadean», «Jaungoikoari», «Aberriari», eta
ere utilitaterik ikusten hizkuntza honi ikasia «Adiskideari» Karmelen, Dirauket izengoitiaz,
izan dadin».(Ex.,89,VII-VIII). eta «Ama», «Pozaren pozez», aldizkari be-
rean, 1959an; «Ituna», «A. Machado Zelaia»,
Ez ditu ahantziko,ezta ere,José María C.eta
«Gabirel’i», «Maitearen ondoan» eta «Zer-
Javier R.de A.Okerki,Aldaya zeritzan batek,
bait» Olertin, 1959an. Idazten eta argitara-
Aldaregia deitura hartu nahi zuela eta, JMC
tzen hasteko,Bilboko San Antongo parrokoa
horrek esan omen zien: «Ecce homunculus
zen Klaudio Gallastegirengan aurkitu zuen
iste,qui nomen vasconicum vult imponere sibi»:
Jon Gotzonek babesa. San Antongo Kateke-
«Hona gizontto hau,bere buruari euskal ize-
siaren lege-laguntzarekin argitaratu zituen
na ezarri nahi dion hau»,deitura biok euskal-
1965etik aurrera klasikoen itzulpenak,euskal
dun direla kargutu barik.(Egiatan,seminario-
klasikoez ikerketak,erlijiozko gaiak,hiztegiak
an sartzean,Aldaya idatzi zuten paperetan.
eta euskara ikasteko materialak. Don Klau-
Oker zegoela eta,Aldaregia jarri zuten).
dioren editorial hau «aventura quijotesca en
JMC.horren kide zen R.de A.-ri «Alias El Pollo» la que encontré un colaborador extraordi-
deitzen dio,eta bioi «Carmina Amatoria» ize- nario, José Ángel Etxebarria, euskaldunberri
neko poema irrigarria opesten (Ex., 89, XI). zanturzano,con dominio poco común en las
Behin bisitan joan zitzaizkion senideek oilas- lenguas clásicas, y que alumbró docenas de
ko bat eraman omen zioten, garaiko ikaski- folletos en los que se complacía en traducir
deek esan digutenez: kideei konbiterik egin y presentar en versiones bilingües a Virgi-
gabe, isil-isilean, berak bakarrik irentsi omen lio y Horacio» esan ohi zuen don Klaudiok
zuen,eta horregatik «Alias El Pollo» goitizena. berak.
Jon Gotzon eta gainetiko euskaldunentzat Latina eta grekoa irakasten ari izan zen hu-
Gasteizko egotaldia benetan jasanezina ger- rrengo urteetan Algortan eta Bilbon,Atenea
tatu zitzaien: «Inguratzen gintuzten guztiek akademian. Orduan ezagutu zuen Arana
gorrotoa zieten euskaldunei, euskarari, eta Martijak, 1957an,Verdes-Atxirikaren liburu-
ez zuten tarterik galtzen gu iraintzeko». -dendan. Jon Gotzon, euskarazko liburuak
(Ex.,89,V). erostera joaten zen eta,salgai zeudenak eta
5
41/1 Etxebarria 6/12/05 11:30 Página 6
Gaixorik (1961)
ezkutuan gordetzen zituztenak. Orixe zen
orduan Jon Gotzonen eredua latinaren gra-
Jon Gotzonek berak dioskunez, «Bizitzako
matika eta joskera aztertzeko euskara on
goraberak beartuta, nerbioak osatzeko»
baten bidean.
Mondragoeko gaixo-etxean egiten du ego-
Garai honetan, mekanografia aldetik aurre- taldi bat. Hemen, orrialde hunkigarria idaz-
ratu egiten da: «Ikusi daikenez idaz-makiña ten du,oso-osoan ematen duguna:
lortu dot, ekiñaren ekiñaz.» diotso Santur-
«Mondragoe’ko zoro-etxea»
tzitik, 60.VIII.6an,Aita Onaindiari. Era be-
Zeruko Argiaren irakurleen artean gutxik
rean,latin-literatura klasikoa itzultzearen ba-
jakingo dute nolakoa dan zoro-etxe bat ba-
lioaz ere zeharo kargutua dabil: «Martial’en
rrutik. Oraintxe noakie esaten alik argien
ziri-bertsoak euskereraz jantzi dodaz eta
eta laburren.
bertsotan […]», eta militantzia azkarrean
dihardu: «Laster bialduko dautsot beste Bizitzako goraberak beartuta, nerbioak
osatzeko araxe eraman nitun nere ezurrak
BERTSOLARIAK’en diru-pilloa», esaten dio
eta azala, orain iru urtetsu dirala. Apaiz
Santurtzitik,65.VIII.8an Onaindia horri.
gazte bat, adiskide zintzoa dudan M’tar An-
der, lagun nula. Ate nagusiaren aurrean ba-
ratz eder-zabala, lorez eta belar goxoz ongi
apainduta. Oitura danez, lenbiziko bi egu-
nak gelatik irten gabe eman nitun. Artu
bear nitun pastillak eta inyezioak (gogora-
tze utsak lauorritan jartzen nau) ixiltzen
noa. Ez dezazutela iñoiz olakorik probatu
bear, otoi. Irugarren egunerako asi nintzan
ibiltoki zabal batera jatsitzen. A ikuskizun
negargarria! Adiñeko gizonak eta mutil gaz-
teak batetik bestera gelditu gabe, norae-
zean, marmarka, deadarka, parrezka ta
bakar-izketan, soiñeko zatarrez estalduta.
Billa zazu or lagun egoki bat, txo, datozan
egunetarako! Geroago egonlekuz aldatu
ninduen. Jantoki estu baten danak batera,
osagaiak eta konpontzerik etzutenak. Egu-
nero launa «peninsular» ematen zizkiguten
Jon Gotzon, neba-arrebekin eta amarekin bazkal-ondoan. Dutxak, danak gela batean.
6
41/1 Etxebarria 6/12/05 11:30 Página 7
Gaixorik, «Mondragoe’ko zoro-etxean»
Alboko patio batean zoroenak ugelez-eta nolako lana eman bear izan nizun egun aie-
lotuta. Zaitzailleak, noizean bein, ur-aga ba- tan! Azkenean aurkitu nun lagun zintzo bat:
tegaz jarraitu oi zieten, zoro gaixoekin jo- Aramaio’ko baserritar jatorra. Lukas izene-
lastutzeko. Gizon-itxurarik ere etzuten gai- koa, gero bertan il zana. Jaungoikozale ta
zo aiek. Abereak bezela ibilten ziran. Irurak euskaltzale benetakoa. Ta zer esanik ez,
aldean sukalde-ondoko leio batetik askaria ordenako lekaide bat edo beste gurekin
saltzen zuten dirua zutenentzat. Gauza itu- pelota-jokuan aritzen zana.
nagorik! Guk mats-aleak jan-ala beste ba- Bai mundu ikasgarria zoro-etxe batekoa!
tzuk ibilten ziran lurrean aztraka ondakiñak Danetik zegon an. Iñartziarren tripak jaten
jateko. A zer nolako begirakune itzalak bo- zebillen gizon zirtzilla. Irudi lizunak egiten
tatzen zizkiguten, eskuetan txokolate edo ziardun urtetan aurreratua. Lagun-urkoai
ogi-zati bat ikusi ezkero! Iluntzean oeratu- kalte egiteko beti aitzaki-billa zebillen gaz-
-orduan ezin kendu burutik eguneko irudi te lotsagabea. Bere ganorabako izketaldia-
ta ikusitako gauza itsusiak. Aingeru Jagolea, kaz danak aspertuta zitun leloa. Andita-
7
41/1 Etxebarria 6/12/05 11:30 Página 8
sun-ametsetan galdutakoa. Ta besteak beze- antxe bakarrik entzun nitun nere bizitza
la lur-azalean ibilliaz aztuta ez gelditzearren, guztian entzun ditudan maittezko itz gozoe-
zugatz-puntaraiño Elizaren zuzendu-bea- nak; andrazkoen zoro-etxeko kapellauak,
rraz itz egiten igoten zan beste ura. Gutxi Isasa’tar Zeperin jaunak, ezagutu ta berea-
gorabera, gure munduan bezela. Izatekotan laxe jalki zizkidan Paul Deunarenak: «Dili-
an alde auxe dago: zoroak an ez dutela gentibus Deum omnia cooperantur in bonum».
iñor usteltzen beren zorakeriakaz. (Erromakoei,8-28).
Benetan giro zapalgarria gizon zentzudun
(Pasarte hau ezagutzen dutenek esan digute-
batentzat. Dana-dala, dana etzan galtzea
nez,Zeperin hau andoaindarra zen.Urnietan
izan. Antxe irakurri nun lekaide batek utzi
apaiz zela, gerrakoan atxilotu, Ondarretan,
zidan idaztian, Gertrudis G. de Avellane-
Gasteizko Seminarioan eta Angoston espe-
da’k Gernika’ko Arbolari egindako olerkia.
txeratu, Bizkaiko Arantzazu, Kortezubi eta
Antxe ezagutu nun lenbiziko aldiz lengo
«Umien Deia», «Goiz-Argi», alboko ardan- Lemoiza urrundu eta Santa Agedako kape-
tegiko neskatilla euskaltzale amorratua ta lautzan bukatu zuen).
Harri eta Herridela eta, Arestirekin eztabaidan
8