25 İNTER-AMERİKAN İNSAN HAKLARI SİSTEMİ PDF
Preview 25 İNTER-AMERİKAN İNSAN HAKLARI SİSTEMİ
Alişan Çapan, İnter-Amerikan İnsan Hakları Sistemi (Tarihsel Gelişim ve Güncel Sorunlara Yeni Yaklaşımlar), Hukuk Kuramı, C. 1, S. 3, Mayıs-Haziran 2014, ss. 25-44. (Hakem denetiminden geçmiştir.) İNTER-AMERİKAN İNSAN HAKLARI INTER-AMERICAN HUMAN RIGHTS SİSTEMİ SYSTEM (TARİHSEL GELİŞİM VE GÜNCEL (HISTORICAL PROGRESS AND NEW SORUNLARA YENİ YAKLAŞIMLAR) APPROACHES TO CONTEMPORARY Alişan Çapan* PROBLEMS) Özet: Bu makalenin amacı Inter- Amerikan Abstract: The aim of this article is to analyze İnsan Hakları Sisteminin güncel durumun the actual situation of the Inter – American analiz etmek ve kendisine özgü sorunsallarını Human Rights System and try to formulate formüle etmeye çalışmaktır. Bu bağlamda, original solutions to its characteristic elinizdeki çalışma, odağına Inter Amerikan problematics. In this respect the main focus of Sistemin bölgedeki insan haklarını geliştirme the present article is to find out by which misyonunu hangi araçlarla yerine means the Inter – American System can fulfill getirebileceği sorununu alır. Latin its mission of promoting human rights in the Amerika’da ortaya çıkan yeni insan hakları region. The new human rights reality(ies) gerçekli(ği)kleri koruma mekanizmalarının, emerging in Latin America enforces söz konusu sistemin normatif temellerini redefinition of the protection mechanisms değiştirmeksizin yeniden tanımlanmasını without moderating the normative zorunlu kılmaktadır. foundations of the Inter – American Human Rights System. Anahtar Kelimeler: Inter-Amerikan İnsan Hakları Komisyonu, Yapısal İhlal, Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar, Önleyici Tedbirler, Keywords: Inter–American Comission of Grup Davası Human Rights, Structural infringement, Economic, Social and Cultural Rights, Preventive Measures, Class Action * Dr., İstanbul Bilgi Üniversitesi Hukuk Fakültesi, [email protected] 25 Çapan/ İnter-Amerikan İnsan Hakları Sistemi 4- Bahis Konusu Değişikliklerin Genel Olarak GİRİŞ Sistemin Meşruiyetine Halel Getirmeyecek Hukuk alanındaki hemen her incelemede olduğu gibi Şekilde Yapılmasına Yönelik Önerilerin İnter–Amerikan İnsan Hakları Sistemi’ni değerlen- Geliştirilmesi dirmek için kendi içinde çeşitli avantaj ve dezavantajları 5- Sonuç Bölümü olan farklı yaklaşımlardan hareket etmek mümkündür. Türkiye’de pek fazla araştırma konusu olmayan bu hak koruma sisteminin öncelikle tarihi gelişimi incelenebileceği gibi, sadece kurumlarına mercek I. İNTER – AMERİKAN İNSAN HAKLARI SİSTEMİNİN EVRİMİ VE GÜNCEL DURUMU tutmak da mümkündür, komisyon kararlarının ya da mahkeme hükümlerinin üye devletler tarafından ne 1. İnter-Amerikan İnsan Hakları Sisteminin derece yerine getirildiğini incelemek de. Bir başka Evriminden Kaynaklanan Birtakım Özellikler yaklaşım pekala içtihat alanındaki son gelişmelere İnter-Amerikan İnsan Hakları Sistemi’nin evrimi yoğunlaşmak olabilir. Bu incelemede ise yukarıda incelendiğinde, bölgede insan haklarının korunmasına değinilen öğelere tamamen arkasını dönmeyen ancak yönelik sürdürülen güncel tartışmalara ışık tutabilecek farklı bir yaklaşım benimsenmiştir. Öncelikle İnter- önemli yapısal özelliklere rastlanıldığı görülecektir Amerikan İnsan Hakları Sistemi’nin günümüzde içinde (Medina, 1988; Gonzales, 2001; Medina&Nash, 2007). Bu bulunduğu durumun analiz edilmesi ön görülmüş, bu nedenle konu ele alınırken öncelikle her türlü insan analizden yola çıkarak, sistemin bölgenin insan hakları hakkı koruma sistemi için geçerli olabilecek temel hedef alanındaki güncel ihtiyaçlarına cevap verme hedefini ortaya konacak, ardından bu veriden yola çıkarak İnter- sürdürebilmesi için yakın gelecekte hangi yaklaşımlar Amerikan İnsan Hakları Sistemi’ni değerlendirirken göz ışığında yenilenebileceği sorusunun yanıtı aranmıştır. önünde bulundurulması gereken kıstaslar belirlenecek İlerleyen bölümlerde de görülebileceği gibi incelemenin ve nihayet sistemin günümüzde arz ettiği durum temel önermesi Güney Amerika kıtasının insan hakları değerlendirilecektir. Bu değerlendirmeyle bölgede yeni alanında önceki dönemlerden farklı ve yeni bir bir insan hakları gerçekliğiyle karşı karşıya gerçeklikle karşı karşıya olduğu ve bu yeni gerçekliğin olduğumuzu, dolayısıyla da İnter-Amerikan İnsan beraberinde getirdiği sorunların (sistemin normatif Hakları Sistemi’nin bu yeni gerçekliğin beraberinde temellerine dokunulmaksızın) hak koruma mekaniz- getirdiği yeni sorunları çözebilmek için yeniden formüle malarının yeniden formüle edilmesi zorunluluğunu edilmesi gerektiğini ortaya koyabilmeyi umuyoruz. dayattığıdır. .1.1. Sistemin Amacı: İnsan haklarının etkin bir Bu ilk bakışta karmaşık görünebilecek önermeyi şekilde korunmasını sağlamak olabildiğince anlaşılabilir kılmak adına konu beş alt İnsan haklarının korunmasına yönelik bir hukuk sistemi başlık altında incelenecektir: değerlendirilirken çıkış noktası, herhangi bir hak 1- İnter–Amerikan İnsan Hakları Sisteminin koruma sisteminin temel hedefi olan, uluslararası Evrimi ve Güncel Durumu düzeyde tanınmış insan haklarından yararlanılmasının etkin bir şekilde garanti edilmesi hedefine uygun olup 2- Bölgede İnsan Hakları Alanında Yaşanan olmadığının değerlendirilmesi olması gerekir. Değişimler ve Bunların Doğurduğu İhlallere Uluslararası insan hakları hukuku alanında yaşanan Farklı Yaklaşımlar Getirilmesi Zorunluluğu gelişmeler sonucunda varılan nihai nokta, insan 3- Yeni bir İnsan Hakları Koruma Yaklaşımının haklarının korunmasının olabildiğince etkili kılınması Geliştirilmesini Gerektiren Alanların olmuştur. Bu alanda atılan her adımda bireylerin Belirlenmesi haklarından azami ölçüde yararlanmalarının garanti 26 Hukuk Kuramı, C. 1, S. 3, Mayıs-Haziran 2014 altına alınması hedeflenmiştir. Bu nedenle hak ihlallerine izin veriyordur. Bu gibi hak ihlallerinin katalogları ve garanti mekanizmaları, insan hakları devlet politikası sonucu ortaya çıktığı hallerde ulusal alanında karşılaşılan gerçeklere ve yaşanan hak üstü makamlar önünde yapılan değerlendirmenin ihlallerine cevap verecek şekilde yapılandırılmaya merkezinde, bireysel hak ihlali hallerinde olduğu gibi gayret edilmiştir. Dolayısıyla bahis konusu sistemlerin devlet ile başvurucu arasında bir hakkın genel anlamda insan hakları gerçekliğine bir bakışın yorumlanmasına ya da kapsamına ilişkin hukuki bir ifadesi olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. tartışma değil, ihlal iddiasında ileri sürülen olguların gerçekleşip gerçekleşmediğinin tespit edilmesi yer alır. 1.2. Hak koruma sistemlerinin etkililiğini Bu gibi hallerde ulusal üstü sistemlerin siyasi değerlendirirken dikkate alınması gereken unsurlar organlarının olaylara müdahalesi (insan hakları ihlaline Uluslararası insan hakları koruma sistemlerini yol açan davranışları değiştirme yeterliğine sahip ulusal değerlendirirken dikkate alınması gereken ilk unsur, bu kurumların eşitler arası bir baskıya maruz bırakılması sistemlerin uygulamadan yola çıkılarak aracılığıyla), ihlallerin ortadan kalkmasına hizmet yapılandırıldıkları gerçeğidir. Bu zorunluluk bahis edecek olumlu bir tutum değişikliğinin sağlanabilmesi konusu sistemlerde kaçınılmaz olarak çeşitli çelişkilerin için yaşamsal önem taşır. ya da boşlukların doğmasına yol açmıştır. Bu Öte yandan münferit, bireysel hak ihlalleri hallerinin sistemlerin gelişimi farklı nedenlerden ötürü daha çoğunda, devletin uluslararası antlaşmalarla bağlı tutarlı bir manzara arz eden ulusal düzenlemelerin olduğunu, hukukun üstünlüğünün geçerli olduğunu, tersine, çoğu zaman insani aciliyetler ve bunlarla başa kısacası bu devletlerin aslında birer hukuk devleti olma çıkmak için düşünülmek zorunda kalınmış somut olaya iddiasında olduklarını görürüz. Bu hallerde insan karşı etkili olmak zorunluluğu arz eden çözümler hakları ihlalleri meydana gelmekle birlikte devlet, bağlamında şekillenmiştir (Novak, 2003). bütün kurum ve kuruluşlarıyla bahis konusu ihlallerin Bu nedenle insan hakkı koruma sistemleri daha çok şu karşısında yer almakta ve bunların gerçekleşmesi sorulara verilen cevaplar çerçevesinde inşa önlemek için gereğini yapma iradesini açıkça ortaya edilmişlerdir: koymaktadır. Dolayısıyla bu tip insan hakkı ihlalleri a) Ne gibi bir insan hakkı ihlalinin bertaraf hallerinde asıl olan, sorunun ülke içinde kamu edilmesi söz konusudur? güçlerinin ve kamuoyunun işbirliğiyle çözülmesidir. b) Hızlı ve etkili bir çözüme nasıl ulaşılır? Ancak insan hakları ihlallerinin iç hukuk sistemlerinde çözüme kavuşturulamaması hallerinde uluslararası Bugüne kadar bu sorulara cevap aranırken çoğunlukla sistemin hukuk ya da hukuk benzeri mekanizmaları şu ayrımdan hareket edildiğini söylemek yanlış devreye girer. Her iki mekanizmanın işleyişi de devletin olmayacaktır; Büyük ölçekli ve sistematik insan hakları iyi niyetinin varlığı üzerine kurulmuştur. İhlalin ihlallerine karşı oluşturulan koruma mekanizmaları ve meydana geldiği devlet ya uyuşmazlığı kendi içinde bunun yanında münferit (bireysel) insan hakları çözmeye çalışacak ya da uluslararası düzlemde dostane ihlallerine karşı oluşturulan önlemler. Uluslararası çözümlere varmaya çalışacaktır. Son çare şüphesiz aynı insan haklarını koruma sistemlerinin hemen hemen iyi niyet temelinde ulusal üstü makamların vardıkları tamamı bu iki temel gerçekliğe çözüm üretmek, her iki çözüme itaat etmek olmalıdır. ihlal tipinin özünü teşhis etmek üzere yapılandırılmıştır (Nash, 2005). Yukarıda tanımlanan bu iki farklı insan hakkı ihlali tipi ile mücadele etmek için İnter-Amerikan sistemi içinde Yaygın ve sistematik insan hakları ihlallerine rastlandığı iki temel uluslararası kontrol mercii oluşturulmuştur: durumlarda ya bizzat hükümet politikaları bu ihlallerin İnter-Amerikan İnsan Hakları Komisyonu ve İnter- yapılması sonucunu doğruyordur ya da hükümet resmi Amerikan İnsan Hakları Mahkemesi. anlamda devlet ajanı olmayan üçüncü kişilerin hak 27 Çapan/ İnter-Amerikan İnsan Hakları Sistemi 1.3. İnter-Amerikan İnsan Hakları Sisteminin yönelik uyguladıkları politikalara karşı hayli eleştirel Değerlendirilmesi bir tutum takındığı açıktır1. İnter-Amerikan İnsan Hakları Sistemi’nin 1960 ilâ 70’li Doksanlı yıllardan itibaren Komisyon’un raporlama yılları kapsayan ilk döneminin, bölgede yaşanan yaygın yönteminde bir değişimin yaşanmaya başladığı ve sistematik insan hakları ihlalleriyle damgalandığını gözlenmektedir. Bu dönemde Komisyon, ülke söylemek yanlış olmayacaktır (Medina, 1988). Bu raporlarının yanı sıra tematik raporlar hazırlamaya dönemde bölgede hüküm süren bir dizi sol ve sağ başlamış, İnter-Amerikan İnsan hakları Sistemi’ne dâhil eğilimli diktatörlüğün ortak özelliği, gerek iktidarda olan ülkelerde yaygın olarak gözlemlenen kimi ihlalleri kalmak gerekse uzun vadeli toplumsal projelerini konularına göre ele alma yoluna gitmiştir2. Tematik hayata geçirmek için sistematik şekilde insan hakları raporlarda ihlaller, münferit vakalara indirgemeyerek ihlallerine yol açacak yöntemler benimsemek olmuştur. ve ülke temelinde sınırlandırılmayarak, konulara göre yer yer kültürel, hatta yapısal bir sistematik izlenmiş; Bu koşullar altında Komisyon’un 1960 yılından böylelikle bölgeye özgü insan hakları ihlalleri algısının başlayarak görevi, aslen bu yaygın ve sistematik insan genişlemesine hizmet edilmiştir. hakları ihlalleriyle mücadele etmek olmuştur. Şüphesiz bu süreç her şeyden önce bahis konusu ihlallere karşı Yine karmaşık bir yapı arz ettiğini yukarıda etkin bir sonuç alabilmek için daha çok uygulamaya belirttiğimiz bu ikinci dönemde, özellikle seksenli yıllar yönelik yöntemlerle mücadele etmeyi boyunca, Komisyon ile Mahkeme arasındaki ilişkinin gerektirmiştir(Medina& Nash, 2007). Komisyon, bu hayli sorunlu olduğu söylenebilir. Bu iki kurumun dönemde kıta genelinde yaşanan yaygın ve sistematik insan hakları ihlalleriyle mücadele etmenin bir yolu 1 Bu doğrultuda bkz. İnter-Amerikan İnsan Hakları olarak, “ülke raporları” hazırlama yoluna gitmiştir Komisyonu’nun (İAİHK) 1986 (çevrimiçi (Gonzales, 2001). Bahis konusu raporlar, meydana gelen http://www.cidh.oas.org/annualrep/86.87sp/Indice.htm, olaylara dair gerçekleri tüm detaylarıyla ortaya koyma erişim 26.06.2014), 1993 (çevrimiçi nitelikleriyle bu özel ihlal tipi ile mücadele etmede en http://www.cidh.oas.org/annualrep/92span/indice.htm, uygun araç olarak kabul edilegelmişlerdir. erişim 26.06.2014), 1996 (çevrimiçi http://www.cidh.oas.org/annualrep/96span/IA1996Indice.h İnter-Amerikan İnsan Hakları Sistemi’nin ikinci dönemi tm, erişim 26.06.2014) ve 1998 (çevrimiçi olarak adlandırılabilecek seksenli ve doksanlı yılları http://www.cidh.oas.org/annualrep/98span/Indice.htm, özellikle karmaşık bir dönem olarak nitelendirmek erişim 26.06.2014.) yılları raporları. Aynı doğrultuda bkz. mümkündür. Bu dönemde her ne kadar aynı Komisyonun 28/92 sayılı Arjantin (çevrimiçi demokratikleşme sürecinde olan devletlerin sisteme http://www.cidh.org/countryrep/Argentina80sp/indice.htm teorik anlamda bir bağlılıkları olduğu söylenebilirse de, , erişim 26.06.2014) ; 29/92 sayılı Uruguay (çevrimiçi uygulamada ulusal üstü kontrol mekanizmalarıyla http://www.cidh.org/countryrep/Uruguay78sp/indice.htm, devletler arasında ciddi bir uyuşmazlığın gözlendiği erişim 26.06.2014) 36/96 sayılı Şili (çevrimiçi belirtilmelidir (Gonzales, 2001). Bu uyumsuzluğu http://www.cidh.org/countryrep/Chile85sp/Indice.htm, anlamak için dönemin siyasal iklimini doğru okumak erişim 26.06.2014) ve 1/99 sayılı El Salvador (çevrimiçi gerekir. Demokrasiye geçiş süreci bölgenin birçok http://www.cidh.org/countryrep/ElSalvador94sp/indice.ht ülkesinde çeşitli sorunları da beraberinde getirmiştir. m, erişim 26.06.2014) Raporları. Bunların önemli bir bölümü geçmiş dönemlere yayılan 2 Komisyon bu bağlamda kadın hakları, terörizm, yerli bir dizi insan hakları ihlalleri ile nasıl mücadele halklar, cezaevi koşulları gibi farklı konularda önemli edileceği noktasında yoğunlaşmaktadır. Bu bağlamda kabul edilebilecek raporlara imza atmıştır. Detayları için Komisyon’un bazı ülkelerin yakın geçmişlerinde bkz. (çevrimiçi www.cidh.org/pais.esp.htm, erişim yaşanan insan hakları ihlallerinin yargılanmasına 26.06.2014) 28 Hukuk Kuramı, C. 1, S. 3, Mayıs-Haziran 2014 uyum içinde çalışması zaman almış, aralarında doğan bahis konusu “yeni gerçekliği” anlaşılabilir bir şekilde ciddi anlaşmazlıklar sistemin uyumlu bir şekilde tarif etmekten geçer. Kanımızca bu yeni gerçekliği üç gelişmesine engel olmuştur. Komisyon yıllar boyunca ana unsur üzerinden tarif etmek olanaklıdır: bazı nizalı davaları Mahkeme’ye yollamaktan özellikle 1- Sistemin çözüm üretmek zorunda olduğu yeni kaçınmış3; buna karşılık Mahkeme de kendisini bir insan hakları ihlali türünün varlığı, Komisyon’un hiyerarşik olarak üstünde 2- İnsan hakları alanında ulusal üstü ve ulusal konumlandırarak usuli işlemlerini düzeltmekten geri koruma sistemleri arasında yeni bir ilişki durmamıştır (Medina, 1988). Keza benzer şekilde iki türünün tanımlanması, kurum arasındaki çekişme yönetmeliklerde yapılan değişikliklerin koordine edilmesi konusuna kadar 3- Başvurucuların sisteme dair yeni bir algı sıçramıştır. geliştirmeleri. Nihayet bu ikinci dönemi, mahkemenin arka arkaya Ancak bu üç unsurun bir araya gelmesiyle insan verdiği bir dizi kararla sistemin bireysel hak ihlalleri haklarının korunmasına dair yeni bir perspektif karşısında etkili bir koruma sağlayabileceğinin oluşturmak mümkün olacaktır. Dolayısıyla işe bu gözlenmeye başlandığı bir dönem olarak kayıtlara unsurların her birini daha yakından incelemekle geçmesi açısından olumlu değerlendirilmek gerekir. başlamak yerinde bir tercih olarak görünmektedir. Mahkeme içtihadındaki bu gelişme, doksanlı yıllarda 1. Yeni bir İnsan Hakları İhlali Türü: Yapısal Hak Peru’ya ilişkin davaların hemen tamamında ve iki binli İhlalleri yılların başında Kolombiya kaynaklı çocuklara ve yerli halklarına ilişkin davalarda bir adım daha ileri gitmiş; Daha önce de belirttiğimiz gibi uluslararası insan bireysel başvuruların kapsamının ötesine geçilerek, yeni hakları koruma sistemleri içinde yer alan İnter- açılımlar sergilediği gözlenmeye başlanmıştır. Amerikan İnsan Hakları Sistemi’nin bugüne kadar “yaygın ve sistematik” ile “bireysel ve münferit” olmak Şüphesiz bu açılımlar, İnter-Amerikan İnsan Hakları üzere iki temel ihlal türü ile mücadele ettiği Sistemi’nin makalenin ilerleyen bölümlerinde “Yeni gözlenmektedir. Kanımızca günümüzün giderek İnsan Hakları Gerçekliği” olarak adlandırdığımız karmaşıklaşan gerçekliği içinde, Güney Amerika’nın güncel sorunsala uygun yeni çözümler üretme kendine özgü koşulları dikkate alındığında artık noktasında hatırı sayılır bir birikim oluşturmaya “Yapısal” olarak adlandırabileceğimiz üçüncü bir ihlal başladığına işaret etmesi açısından son derece türünden söz etmek mümkün, hatta ondan da öte önemlidir. zorunlu hale gelmiştir. II. YENİ BİR GERÇEKLİK Bahis konusu ihlallerin karakteristik özelliği, toplumun Güney Amerika kıtasında insan hakları ihlalleri belirli gruplarının (çocuklar, yerli halkları, göçmenler, alanında yeni bir gerçeklikle karşı karşıya olunduğu ve kadınlar bu gruplara örnek olarak gösterilebilir) temel İnter-Amerikan İnsan Hakları Sistemi’nin bu yeni hak ve özgürlüklerinin ihlali sonucunu doğuran ya da gerçekliğin doğurduğu sorunlara da çözüm üretmek mümkün kılan unsurun, devletin yapılanması sorumluluğunu taşıdığı, bir süredir dillendirilen bir (kurumsallaşması) olmasıdır. Üstelik ihlale yol açan bu görüştür. Şüphesiz bu sorumluluğu nasıl yerine hukuki ve siyasi yapılar, aynı zamanda kültürel bir getirebileceğini tartışmanın yolu da her şeyden önce temel üzerinde yükselmektedir ki bu da bahis konusu ihlallerin sürdürülebilmesine yardımcı olmakta, çoğu zaman bu korumasız grupların maruz kaldıkları hak 3 Mahkeme, 1979 yılında görev yapmaya başlamış, buna karşılık Komisyon’un Mahkeme’ye ilk davayı yollaması ihlallerini görünmez kılmaktadır. Dolayısıyla bu 1986 yılını bulmuştur. Bu konuyla ilgili daha ayrıntılı bilgi “yapısal” hak ihlallerine karşı yürütülecek mücadele için bkz. Medina, 1990: 439-464. 29 Çapan/ İnter-Amerikan İnsan Hakları Sistemi hukuki ve siyasi olduğu kadar kültürel bir boyut da gruba ise özgürlüğünden yoksun bırakılanları örnek içermek zorundadır. gösterebiliriz5. “Yapısal” olarak nitelendirdiğimiz bu hak ihlallerine Bu konuda değineceğimiz son unsur, hakların ihlal yakından bakıldığında şu temel tespitleri yapmanın edilmesine devlet tarafından verilen tepkiyle mümkün olduğu görülecektir. Her şeyden önce bu bağlantılıdır. Toplumun belirli kesimlerinin bazı kategoride yer alan hak ihlallerinin devletin kurumsal haklarının aşırı derecede zayıf, ihlale açık durumda yapılanmasıyla yakından ilintili olduğu söylenebilir. olması, devletin bu alanlarda harekete geçmesi Devletin kurumları ve ön gördüğü işleyiş usulleri, yükümlülüğünü ortaya çıkarmakta, bu durumun telafi toplumun belirli bir kesiminin haklarının ihlal edilmesi için kamu gücü tarafından organize bir faaliyet edilmesine cevaz vermekte, kolaylaştırmakta ya da en yürütülmesi zorunluluğu doğmaktadır. Bu gibi hallerde azından bu ihlalleri gerektiği gibi engellememektedir. devlet makamlarının atıl kalması ya da alınan Bu noktada münferit bir ihlalden değil; toplumun hatırı önlemlerin hak ihlallerine uygun zemin oluşturan sayılır bir kesimini etkileyen ihlallerden bahsettiğimizin ortamı değiştirmekten uzak oluşu yapısal bir ihlale altını çizelim. Öte yandan devletin bu grupların işaret etmektedir6. haklarını ihlal etmek doğrultusunda bir planı hatta Şüphesiz yukarıda ana unsurlarından hareketle eğilimi olduğundan söz edilemeyecek olsa da var olan tanımlamaya çalıştığımız “yapısal ihlal” kategorisi, kurumsal yapılanma bu tür ihlallere yol açmaktadır. diğer hak ihlali tiplerinin varlığını dışlamamakta, hele Bu tip ihlallerin ikinci bir özelliği, hakları ihlal edilen hele bunların aşıldığı anlamına gelmemektedir. Tam özneler temelinde karşımıza çıkmaktadır. Genelde tersine, bu yeni ihlal türü bölgede yaşanan insan hakları “yapısal” hak ihlalleri, toplumun rahatlıkla ihlallerini daha kapsamlı bir şekilde tanımlama amacını tanımlanabilir ve ayırt edilebilir bir kesiminin haklarını gütmekte, bir nevi tamamlayıcı işlev görmektedir. etkileyecek, hatta bahis konusu ihlaller, kişilerin bizzat Bireysel / münferit hak ihlalleri halihazırda İnter- belirli bir gruba ait oldukları için gerçekleşecektir4. Amerikan İnsan Hakları sisteminin, özellikle de Mahkeme’nin çalışmalarında merkezi bir önemi haizdir. Yapısal hak ihlallerinin üçüncü özelliği, sübjektif bir öğe Yaygın ve sistematik hak ihlalleri kategorisine gelince, olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu tip hak ihlalleri maalesef bölgede halen Mahkeme tarafından çözüme gerçekleştiğinde toplum bir bütün olarak belirli bir kavuşturulması gereken bu tip hak ihlallerini yansıtan grubun haklarının ihlal edilmesi olgusuna mesafe vakalar mevcudiyetini korumaktadır7. koymaktadır. Bu durum, kimi zaman karşı çıkmayarak ihlali görmezden gelme şeklinde tezahür edebileceği gibi, kimi hallerde de belirli bir grubun haklarının 5 Bu, kadınlara karşı şiddet vakalarında ciddi bir şekilde ihlaline yol açan durumun açıkça onaylanması şeklinde karşılaşılan bir durum olmuştur. Bkz. İAİHK, Meksika’nın Ciudad Juarez kentinde kadın haklarının durumu: Şiddete kendini gösterebilmektedir. İlk gruba çocukları, ikinci ve ayrımcılığa maruz kalmama hakkı OEA/Ser.L/V/II.117 Doc. 1 rev. 1, de 7 Mart 2003. 6 Bu bağlamda hayli geliştirilmiş bir yoruma ulusal bir yargı kararında rastlıyoruz. Kolombiya Anayasa Mahkemesi T-153/1998 ile T-025/2004 sayılı kararlarında “Anayasal Olmayan Koşullar” kavramını ortaya koymuş, 4 Mahkeme son yıllarda verdiği kararlarda eşitlik ilkesi ve bu gibi hallerde devletin alacağı önlemlerin kilit unsur ayrımcılık yasağı kavramları üzerinden tam da bu noktaya olduğunu ifade etmiştir. işaret etmektedir. Bu doğrultuda kararlara bir örnek için 7 Örnek olarak 2005 ilâ 2006 yılına ait şu vakaları bkz. Fermin Ramirez davası 2005 (çevrimiçi hatırlatmak yeterli olacaktır. Moiwana Topluluğu vs. http://joomla.corteidh.or.cr:8080/joomla/index.php?option= Surinam 2005 (çevrimiçi com_content&view=article&catid=40:resumen&id=1358, http://www.forestpeoples.org/topics/legal-human- erişim: 26.06.2014) rights/publication/2010/case-moiwana-village-v-suriname- 30 Hukuk Kuramı, C. 1, S. 3, Mayıs-Haziran 2014 Son olarak her yeni kavramsallaştırma çabasında 2. Ulusal ile Bölgesel Hak Koruma Sistemleri olduğu gibi yapısal hak ihlalleri kavramının kullanışlı Arasındaki Etkileşim olup olmadığının sorgulanması gerektiğini ifade İnsan Hakları alanında yeni bir gerçekliğe işaret eden etmeliyiz. Nihayetinde böyle bir kavramsallaştırmanın ikinci önemli gelişme, ulusal üstü hak koruma basit bir entelektüel çaba olmanın ötesine geçtiği oranda sistemleri ile ulusal hak koruma mekanizmalarının konunun uzmanları için bir anlam ifade edeceği günümüzde giderek yoğunlaşan etkileşimidir. ortadadır. Bu soruya klasik hak ihlali kategorilerinin Yirminci yüzyılın sonundan başlayarak yirmi birinci sınırlarını aştığı ve bahis konusu hak ihlallerini çözüme yüzyılın ilk yıllarına uzanan süreçte uluslararası kavuşturmakta daha doyurucu imkânlar tanıdığı hukukun insan hakları alanında ortaya koyduğu takdirde olumlu cevap vermek gerekir. Bu bağlamda normatif ve içtihadi gelişimin, ulusal hukuk düzenlerini yaygın ve sistematik hak ihlalleri kategorisine giderek daha çok etkilemeye başladığını, bununla baktığımızda devletin bu ihlallerin meydana gelmesi bağlantılı olarak da temel hak ve özgürlüklerin için bir plan doğrultusunda hareket etmesi kavramsal temellendirmesine yönelik tartışmalara yeni gerekliliğinin varlığıyla karşılaşırız. Oysa “yapısal” unsurlar kattıklarını söyleyebiliriz. olarak adlandırdığımız ihlal kategorisinde böyle bir devlet planının varlığını ortaya koyma zorunluluğu Uluslararası hukukta yaşanan bu normatif ve içtihadi yoktur; hak ihlalini gösteren sonuca işaret etmek yeterli yaratım sürecinin İnter-Amerikan İnsan Hakları Sistemi olacaktır8. üzerinde de ciddi etkileri olmuştur. Bu bağlamda vurgulanması gereken temel etki, Avrupa hukukunda Bireysel ya da münferit hak ihlallerine gelince bu gerçekleşen insan hakları hukuku tartışmalarıyla kategoride yer alan ihlal vakalarında da bir ya da birden uluslararası hukukun aynı alanda gösterdiği kuramsal fazla kişinin kamu ajanlarının işlem ya da eylemleri ve içtihadi gelişimi yakından takip eden Latin Amerika nedeniyle hak ve özgürlüklerinin ihlal edildiğini Anayasacılık hareketi üzerinde olmuştur. Bahis konusu görürüz. Bu gibi hallerde kurumsal ya da kültürel etkinin en yoğun gözlemlendiği alan ise Latin Amerika anlamda tayin edici bir durum söz konusu değildir. ülkelerinin anayasa yargısının içtihatlarıdır. Özellikle Dolayısıyla kurumsal bir tepkiden çok, bireysel bir doksanlı yıllardan itibaren gerek anayasa hükümlerinin davranış biçiminden söz edilebilir. Bireysel hak ihlali değişmesi, gerekse bu değişimle bağlantılı olarak yeni mantığıyla yapısal bir ihlali çözüme kavuşturmak bir anayasal yargı içtihadının ortaya çıkması anayasal istediğimizde iki ayrı sorunla karşı karşıya kalırız. sistemler ile uluslararası hukuk arasında ciddi bir Sadece somut olay çözüme kavuşturulmak istenirse yakınlaşmayı da beraberinde getirmiştir. Yeni anayasa çözüm yetersiz kalacak, eğer olay temelden çözülmek metinlerinin geliştirilmesi (Kolombiya, Venezüella), istenirse somut hak ihlali ile rabıtası kopacaktır. kimi anayasaların ciddi reformlardan geçmesi (Arjantin, Şili) ya da yeni yargı makamlarının oluşturulması (Kosta Rika) gibi örnekler, yeni bir anayasal gerçeklikle inter-american-court-hu-3, erişim:26.06.2014); Mapiripan karşı karşıya bulunulduğuna dair tartışmaları Katliamı 2005 (çevrimiçi derinlemesine beslemiştir (Fix-Zamudio, 2003). http://www.crin.org/en/library/legal-database/mapiripan- massacre-v-colombia, erişim: 26.06.2014). Bu yakınlaşma sürecine işaret eden ilk adım, şekli 8 Pueblo Bello Katliamı 2006 (çevrimiçi anlamda uluslararası hukukun, özellikle de uluslararası http://www.refworld.org/docid/501f94502.html, erişim: hukukun hak koruma yöntemlerinin iç hukuk 26.06.2014, Ituango Katliamı 2006 (çevrimiçi düzenlerince kabul edilmesi olmuştur9. İkinci adım, http://www.globalhealthrights.org/health-topics/child-and- adolescent-health/ituango-massacres-v-colombia-2/, erişim: 9 İnsan haklarına ilişkin uluslararası normların iç hukuk 26.06.2014.) düzenince kabul edilip bağlayıcı hale gelmesi noktasında 31 Çapan/ İnter-Amerikan İnsan Hakları Sistemi uluslararası normatif deneyimin müktesebatıdır. Bu başvurulması noktasında bir seçim yapma müktesebattan anlaşılması gereken, uluslararası özgürlüğünün varlığına işaret eder. ilkelerde ve içtihatlarda ifadesini bulan uluslararası 3. İnter- Amerikan İnsan Hakları Sisteminin Sivil standartların ulusal hukukun insan hakları Toplum Tarafından Daha İyi Anlaşılması ve muhakemesine ve içtihadına dâhil edilmesidir. Bu Kullanılması noktada bölgede kayda değer örnekleri Arjantin, Kosta Güney Amerika’da yeni bir insan hakları gerçekliği ile Rika ve Kolombiya teşkil etmektedirler (Nash, 2008). karşı karşıya olduğumuzu gösteren üçüncü unsur, Yukarıda aktarılan veriler ışığında Latin Amerika sistemin sivil toplum tarafından algılanmasına yönelik bölgesinde bireysel hakların korunması alanında yeni bir yaklaşımın ortaya çıkması ve bununla bağlantılı uluslararası ile ulusal hukuk ilişkilerinde yeni bir tablo olarak başvuru sayılarının ciddi oranda artmasıdır. ile karşı karşıya olduğumuz söylenmelidir. Son yıllarda Şüphesiz sivil toplumun ulusal düzeyde çözümlenmesi yaşanan değişimlerin sonucu olarak bölgede artık yeni mümkün olmayan hak ihlallerinin İnter-Amerikan bir demokratik hukuk devleti kavramı belirginleşmeye İnsan Hakları Sistemi tarafından çözülebilme başlamıştır. Yeni bir anayasal demokrasiye işaret eden potansiyelini keşfetmesiyle bu koruma mekanizması, bu kavramsallaştırma, hem ulusal anayasacılık insanların haklarını savunmak için güvenebilecekleri bir hareketlerinden hem de uluslararası insan hakları yöntem olma noktasında büyük mesafe kat etmiştir. Bu hukukundan çeşitli kavram devşirmekle, Latin farkındalık, sistemin sadece bir grup seçkin için değil; Amerika’nın Yasal ya da Anayasal Hukuk devletlerinin toplumun çok daha geniş kesimleri için de bir çözüm geleneksel standartlarının ötesine geçmiş olmaktadır10. umudu olması anlamına gelmektedir. Yukarıda değindiğimiz süreç, ulusal ve uluslararası Bu gelişmeyi, üç farklı boyutta gözlemlemek hukuk sistemleri arasında yeni bir ilişkiye işaret mümkündür. Öncelikle başvurularda niceliksel olarak etmektedir. Her iki sistem her defasında etkileşim içine ciddi bir artış söz konusudur. İnter-Amerikan İnsan girerek insan haklarını olası ihlaller karşısında en iyi Hakları sistemine yapılan başvurular her geçen gün şekilde koruma altına alma arayışına girmektedirler. artmaktadır. Sisteme başvurmak için geniş olanaklar Dolayısıyla bugün gelinen noktada uluslararası insan sağlayan sözleşmenin 44. maddesi11 bu artışta ciddi rol hakları koruma sistemlerinin ulusal hak koruma oynamakta ve vatandaşlar da bu olanaktan her geçen mekanizmalarının tamamlayıcısı konumuna geldiğini, gün artan bir şekilde faydalanmaktadırlar. ikincil (yedek) bir sistem olmadıklarını belirtmek İkinci boyut, başvuruların niteliğindeki zenginleşme gerekir. Bu konum, uygulamada olası hak ihlalleri olarak ifade edilebilir. Artık “yaşam hakkı” ya da hallerinde en etkin koruma sağlayan sisteme “kişilerin bedensel bütünlüğü” gibi vakaların yanı sıra sıklıkla “ifade özgürlüğü” gibi daha sofistike hakların ihlaline ilişkin başvurulara rastlanmaktadır. Arjantin’de iki temel hususun önemine işaret etmek gerekir. Bunlardan yaşanan “El Corralito”12 olayını takip eden günlerde birincisi, bu normların nasıl bir usuli süreç aracılığıyla iç hukuk düzenlerine dâhil edileceği, ikincisi ise nasıl bir 11 Madde 44: “Sözleşmeye üye ülkelerin birinde ya da birden hiyerarşik bağlayıcılığa sahip olacaklarıdır. Mukayeseli fazlasında yasal olarak tanınmış herhangi bir sivil toplum hukuk bugün bize göstermektedir ki her iki konuda da kuruluşu, bir kişi ya da kişi topluluğu, taraf ülkelerden birinin belirleyici olan, devletlerin en üst hukuk normu olarak sözleşmede tanınan temel hak ya da haklarını ihlal ettiği iddiası ile komisyona başvurabilir.” Anayasadır. 12 El Corralito sözü Arjantin’de 2001 yılının Aralık ayında 10 Avrupa hukuk sisteminde Yasal devlet / Anayasal devlet Fernando de la Rua hükümeti tarafından tasarlanan ve tartışmasının içeriğine ilişkin bir çalışma için bkz. Ferrajoli, vatandaşların banka ile emeklilik fonlarındaki 2003: 13-30. hesaplarından para çekmelerine çeşitli kısıtlar getiren yasal 32 Hukuk Kuramı, C. 1, S. 3, Mayıs-Haziran 2014 yapılan başvurular, tam da böyle bir gelişmeye örnek durumun beraberinde getirdiği yeni sorunları çözmeye teşkil etmesi açısından önemlidir. Binlerce kişinin en elverişli hak koruma sisteminin nasıl olması komisyona hak ihlali iddiasıyla başvuru yapması, hem gerektiğinin tespit edilmesi zorunluluğu doğmaktadır. niceliksel olarak (yaklaşık 3000 başvuru) hem de Kanımızca bu tespiti sağlıklı bir şekilde yapabilmek için niteliksel olarak (yeni hak ihlali iddiaları) ciddi bir sorulması gereken temel sorular şunlar olmalıdır: İnter- değişimin yaşanmakta olduğunu ortaya koymaktadır. Amerikan İnsan Hakları Sisteminin hangi unsurları bu bağlamda yeniden formüle edilmeli, hangi unsurlar Konuya ilişkin üçüncü boyut, başvurucuların kimliğine değiştirilmeli ve son olarak ne gibi unsurlar sisteme ilişkin olduğu için “sübjektif” boyut olarak eklenmelidir. tanımlanabilir. Gerçekten de her geçen gün sistemi önemli bir hak arama yöntemi olarak kabul edip İlk bakışta hayli kapsamlı ve karmaşık bir görüntü arz başvuruda bulunan aktörlerin çeşitlenmekte olduğu eden bu sorulara sağlıklı cevaplar üretebilmek için gözlenmektedir. Artık başvurular sadece alışılageldik sorunlar normatif unsurlar, kurumsal unsurlar ve usuli bazı uluslararası örgütlerle (Cejil, Human Right Watch) unsurlar olmak üzere üç farklı alt başlık altında sınırlı kalmamakta, yeni başvurucular ortaya incelenecektir. çıkmaktadır. Bazı vakalarda başvurucular arasında 1. Normatif Unsurlar doğrudan devlet desteği alan kurumların bile yer alması Normatif alanda genel anlamda hak koruma hayli dikkate değer bir gelişmedir13. Devlete karşı mekanizmasını, özelde ise sözleşmenin kendisini başvuruda bulunanın, bizzat devlet tarafından tartışmaya açmamak en doğru yaklaşım gibi desteklenen bir kurum olmasının yaratabileceği görünmektedir. Şüphesiz yukarıda ayrıntılı bir şekilde sorunlar bir yana sadece bu örnek bile sisteme incelemeye çalıştığımız yeni insan hakları gerçekliğinin başvuranların giderek çeşitlendiğine iyi bir örnektir. beraberinde getirdiği sorunların yeni bir sözleşme metni Sistemin işleyişine dair yukarıda değindiğimiz tüm bu kaleme alınmak suretiyle giderilmesi yoluna gitmek her değişimler, artık sistemin gerçekliğinde derinlemesine zaman mümkün, hatta oldukça da cezbedici bir çözüm bir farklılaşmanın yaşandığını göstermektedir. yolu olarak düşünülebilir. Ancak var olan sözleşme metninin tartışmaya açılmasının halihazırda sözleşme III. YENİ İNSAN HAKLARI GERÇEKLİĞİNİ tarafından güvence altına alınmış olan haklar açısından KARŞILAYABİLMEK İÇİN YENİ SİSTEM İÇİ ÇÖZÜMLER ÜRETİLMESİ bir daraltmaya gidilmesi tehlikesini de barındırabileceği göz ardı edilmemelidir. Nihayetinde devletlerin Güney Amerika’da son yıllarda şekillenmeye başlayan kendilerini hukuken bağlayacak ulusal üstü metinlerin bahis konusu yeni insan hakları gerçekliği karşısında bu oluşturulma sürecinde sorumluluktan kaçma refleksi göstermeleri sık rastlanan bir durumdur. Dolayısıyla düzenlemeyi ifade eder. Vatandaşların ekonomik kriz sistemde normatif bir değişikliğe kapı aralayacak her nedeniyle bankalardaki birikimlerini çekmeleri sonucunda türlü müzakere sürecinde sistemin temelini/ özünü sıcak paranın Arjantin dışına çıkarak olası bir bankacılık oluşturan mekanizmaların dokunulmazlığı ilkesinin krizini de beraberinde getirmesi olasılığını engellemek esas alınması yerinde olacaktır. amacıyla getirilen düzenleme yaklaşık bir yıl yürürlükte kalmış, 2 Aralık 2002 yılında bağlayıcılığını yitirmiştir. Bu konuda öne sürülebilecek bir başka itiraz da yeni 13 Fermin Ramirez vs. Guatemala vakasında, başvurunun normatif açılımların peşinde koşmak yerine bu alanda komisyon önüne Ceza Savunması Enstitüsü tarafından harcanacak çabanın var olan kuralların daha etkin bir getirilmiş olması bu alanda bir ilk teşkil etmektedir. Bkz. hak koruması sağlayabilmesine olanak tanıyacak bir Fermin Ramirez davası 2005. yoruma tabi tutulması için gösterilmesinin daha doğru http://joomla.corteidh.or.cr:8080/joomla/index.php?option= com_content&view=article&catid=40:resumen&id=1358 olacağıdır. Bizzat İnter- Amerikan İnsan Hakları (Erişim Tarihi: 26.06.2014) Mahkemesi’nin kendi içtihadı sistemden kaynaklanan 33 Çapan/ İnter-Amerikan İnsan Hakları Sistemi bazı olumsuzlukların aşılması konusunda ciddi adımlar çözüme kavuşturulması icap eden bireysel hak atılabileceğini göstermiş olup, çabaların bu yönde ihlallerinin gelecekte tekrar etmemesine yönelik yoğunlaştırılması daha anlamlı olacaktır. alınması gereken önlemlere ilişkin daha geniş bir vizyon sunabilmektedir. 2. Kurumlar: Rollerin ve İlişkilerin Yeniden Tanımlanması Bu noktada yeri gelmişken Komisyon’un siyasal bir kontrol mekanizması olarak yerine getirdiği işlevin İnter-Amerikan İnsan Hakları Sistemi’nin karşı karşıya öneminin altını bir kez daha çizmek isteriz. olduğu güncel sorunlar dikkate alındığında kurumsal Komisyon’un hazırladığı ülke raporları ve tematik açıdan getirilebilecek ilk eleştirilerden biri sistemin raporlar kanımızca sistemin olmazsa olmaz unsurları bütünlüğünün sağlanmasına yönelik daha kararlı arasında yer almaktadır. Sistemin halihazırda içinde adımlar atılması gerekliliğidir. Bunu sağlamak için ilk bulunduğu koşullar altında komisyonun bu yapılması gereken, iki temel sözleşmesel kurum faaliyetlerini bir kenara bırakması düşünülemez. Tam arasında (Komisyon ile Mahkeme) daha iyi bir tersine bu faaliyetler güçlendirilmeli, birçok vakada koordinasyonun sağlanması ve sistemin bir bütün bireysel hak ihlallerinin gerçekleşme olasılığını haber olarak daha uyumlu hale getirilmesidir. Her iki organ veren bir alarm vazifesi gördükleri unutulmamalıdır14. arasında koordinasyonun sağlanması, özellikle yukarıda değindiğimiz “yapısal hak ihlalleri” ile etkin 3. Usuller bir şekilde mücadele edilebilmesi için elzemdir. Bu tip Latin Amerika’nın karşı karşıya olduğu yeni insan hak ihlallerinde daha önce ayrıntılı bir şekilde hakları gerçekliğinin, İnsan Hakları Sistemi tarafından aktardığımız farklı sebeplerden ötürü ulusal üstü hak özümsenmesi ve sistemin tüm unsurlarıyla bu yeni koruma sistemlerinin sadece bir organının ya da gerçekliğin sorunlarına cevap verebilmesi için usulünün üreteceği çözümler yeterli olmayacaktır. incelenmesi gereken üçüncü ve son alt başlık usul Yapısal hak ihlallerine karşı etkin bir çözüm üretmek kurallarıdır. Gerek Komisyon gerekse Mahkeme’nin için siyasi ve hukuki çözümlerin birlikte uygulanması daha etkin bir koruma sağlayabilmesi için, usul gerekecektir. Siyasi çözüm, devletleri yapısal hak kurallarının ayrıntılı bir şekilde gözden geçirilmesi ve ihlallerine yol açan koşulları ortadan kaldırmaya bazı değişikliklere gidilmesi yerinde olacaktır. Bu yönelik tedbirler almaya zorlarken hukuki çözümler, bağlamda öncelikli olarak etkin bir koruma somut vakalarda ortaya çıkan zararların giderilmesi için sağlanmasını engeller hale gelmiş düğüm noktaları ele vazgeçilmez bir işlev yüklenmektedirler. Bu bağlamda alınacaktır. Bu makale kapsamında her sorunlu noktaya her bir aşamanın insan haklarının etkin bir şekilde kati çözümler getirmek mümkün olamayacağından, korunması için gösterilen bütünsel bir çabanın yaklaşımımız daha çok çözüm sürecine katkıda parçalarını oluşturduğunun iyi anlaşılması bulunabileceğini umduğumuz yeni sorular sormakla gerekmektedir. sınırlı tutulmuştur. Sözleşmesel kurumlar arasında koordinasyonun Bu noktada ileri süreceğimiz bazı görüşlerin zaman sağlanmasıyla kast ettiğimiz, somut bir takım adımların zaman sistemin uygulamasıyla birebir örtüşmediği atılmasıdır. Örneğin, her iki organın işleyişini düzenleyen sözleşme hükümleri birlikte ele alınmalı ve 14 Bu bağlamda Komisyonu devre dışı bırakan Avrupa mütekabil reformlar koordinasyon içinde İnsan Hakları Sistemi’nin geçirdiği tecrübe ilginçtir. Bu gerçekleştirilmelidir. Aynı şekilde yaygın ve sistematik kararla bireysel başvurulara ilişkin ciddi bir filtreleme hak ihlallerine ilişkin komisyon çalışmaları ile münferit olanağı ortadan kalktığı gibi, daha da önemlisi insan ve bireysel hak ihlallerine ilişkin başvurular birlikte hakları ihlallerinin mevcut olduğu hallerde bunları değerlendirilmelidir. Birçok durumda komisyonun yönlendirmeye yarayan bir mekanizmadan mahrum yapacağı değerlendirmeler, mahkeme tarafından kalınmıştır. 34
Description:The list of books you might like
