Table Of Content

H üÊË„UÁ⁄U—H 1593 •ãàÿ∑§◊¸-üÊÊh¬˝∑§Ê‡Ê [◊⁄UáÊÊ‚ãŸ-•flSÕÊ∑§ ∑Î§àÿÊ¥‚Á„UÃ ‚ê¬ÍáÊ¸ üÊÊh¬˝Á∑˝§ÿÊ∑§Ê ÁŸM§¬áÊ] ¬Á⁄Uc∑Î§Ã ∞flÔ ¢ ¬Á⁄UflÔ Áœ¸Ã ‚¢S∑§⁄UáÊ àfl◊fl ◊ÊÃÊ ø Á¬ÃÊ àfl◊fl àfl◊fl ’ãœÈ‡ø ‚πÊ àfl◊fl– àfl◊fl ÁfllÊ º˝ÁfláÊ¢ àfl◊fl àfl◊fl ‚flZ ◊◊ ŒflŒflH ¬˝áÊÃÊó ¬¢0 üÊË¡Ê·áÊ⁄UÊ◊¡Ë ¬Êá«Uÿ “•ÁÇŸ„UÊòÊË”— ¬¢0 üÊË‹Ê‹Á’„UÊ⁄UË¡Ë Á◊üÊ ¬¢0üÊË⁄UÊ◊∑Î§cáÊ¡Ë ‡ÊÊSòÊË ªËÃÊ¬˝‚, ªÊ⁄Uπ¬È⁄U Áfl·ÿ-‚ÍøË Áfl·ÿ ¬Îc∆UÔU-‚¢ÅÿÊ Áfl·ÿ ¬Îc∆-‚¢ÅÿÊ 1. ◊¢ª‹Êø⁄UáÊ........................................... 1 [ 6 ] üÊÊh◊¥ ÃÈ‹‚Ë∑§Ë ◊Á„U◊Ê........... 20 ,, 2. ‚ê¬ÊŒ∑§Ëÿ ÁŸflŒŸ ............................ 2 [ 7 ] üÊÊh◊¥ ÃËŸ ªÈáÊÊ¥∑§Ë •Êfl‡ÿ∑§ÃÊ.. ,, 3. ¡ÊŸŸÿÊÇÿ •Êfl‡ÿ∑§ ’ÊÃ¥ó [ 8 ] üÊÊh◊¥ ª˝ÊsÔ ¬Èc¬ .................... ,, [ 1 ] üÊÊh∑§Ë ¬Á⁄U÷Ê·Ê..................... 4 [ 9 ] üÊÊhŒ‡Ê ................................ ,, ,, [ 2 ] üÊÊh∑§ÃÊ¸∑§Ê ÷Ë ∑§ÀÿÊáÊ .......... [10] üÊÊh◊¥ ¬˝‡ÊSÃ •ãŸ »§‹ÊÁŒ ...... ,, [ 3 ] üÊÊh‚ ◊ÈÁQ§.......................... [11] üÊÊh◊¥ ¬˝‡ÊSÃ ’˝ÊrÊÔáÊ ............... 21 ,, [ 4 ] üÊÊh Ÿ ∑§⁄UŸ‚ „UÊÁŸ............... 5 [12] ¬˝‡ÊSÃ •Ê‚Ÿ......................... ,, ,, [ 5 ] üÊÊh Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹∑§Ê ∑§c≈UÔU....... [13] üÊÊh◊ ¥ ÷Ê¡ Ÿ∑§ ‚◊ÿ ◊ÊŸÒ •Êfl‡ÿ∑§ ,, [ 6 ] Á¬Ã⁄UÊ∑¥ §Ê  üÊÊh∑§Ë ¬Ê˝ÁåÃ ∑§Ò‚  „UÊÃ Ë „UÒ?.. 6 [14] Á¬á«U∑§Ë •c≈UÔUÊ¢ªÔUÃÊ .................. ,, ,, [ 7 ] ’Ê˝rÊáÔ Ê-÷Ê¡ Ÿ‚  ÷Ë üÊÊh∑§Ë ¬ÌÍÃ.. [15] Á¬á«U∑§Ê ¬˝◊ÊáÊ....................... ,, [ 8 ] œŸÊ÷Êfl◊¥ ÷Ë üÊÊh∑§Ë ‚ê¬ãŸÃÊ.... 7 [16] üÊÊh◊¥ ¬ÊòÊ ............................ ,, [ 9 ] üÊÊh∑§ •Áœ∑§Ê⁄UË ................... 8 [17] üÊÊh◊¥ ¬ÊŒ-¬˝ˇÊÊ‹Ÿ-ÁflÁœ ........ [10] üÊÊh∑§ ÷Œ............................ 9 9. üÊÊh◊¥ flÖÿ¸óÁŸÁ·h ’ÊÃ¥ó [11] ◊àÎ ÿÁÈÃÁÕ ÃÕÊ Á¬Ã¬Î ˇÊ◊ ¥ üÊÊh ∑§⁄UŸÊ [ 1 ] üÊÊh∑§ÃÊ¸∑§ Á‹ÿ ÁŸÁ·h ‚ÊÃ ’ÊÃ¥ 22 ,, •Êfl‡ÿ∑§............................... 10 [ 2 ] üÊÊh÷ÊQ §Ê∑§ Á‹ÿ  •Ê∆U flSÃ•È Ê∑¥ §ÊÁŸ·œ ,, [12] üÊÊh∑§Ë ‚¢ÁˇÊåÃ ÁflÁœ.............. 11 [ 3 ] üÊÊh◊¥ ‹Ê„U∑§ ¬ÊòÊ∑§Ê ‚fl¸ÕÊ ÁŸ·œ ,, 4. flÊÌ·∑§ÁÃÁÕ¬⁄U ÃÕÊ Á¬ÃÎ¬ˇÊ∑§Ë ÁÃÁÕÿÊ¥¬⁄U [ 4 ] üÊÊh◊¥ ÁŸÁ·h ∑È§‡Ê................. ,, Á∑§ÿÊ ¡ÊŸflÊ‹Ê ‚Ê¢∑§ÁÀ¬∑§üÊÊhó [ 5 ] üÊÊh◊¥ ÁŸÁ·h ªãœ................. ,, [1] flÊÌ·∑§UÁÃÁÕ¬⁄U ’˝ÊrÊÔáÊ÷Ê¡ŸÊà◊∑§ [ 6 ] üÊÊh◊¥ àÿÊÖÿ ¬Èc¬.................. ,, ‚Ê¢∑§UÁÀ¬∑§üÊÊh ......................... 12 [ 7 ] ÁŸÁ·h œÍ¬ ........................... ,, [2] ¬¢ø’Á‹ÁflÁœ............................ [ 8 ] üÊÊh◊¥ ÁŸÁ·h ’˝ÊrÊÔáÊ.............. 23 ,, [3] flÊÌ·∑§ÔUÁÃÁÕ¬⁄U •Ê◊ÊãŸŒÊŸÊà◊∑§ [ 9 ] üÊÊh◊¥ ÁŸÁ·h •ãŸ ................ ,, ‚Ê¢∑§UÁÀ¬∑§üÊÊh ......................... 13 [10] üÊÊh◊¥ ◊Ê¢‚∑§Ê ÁŸ·œ............... [4] ‚◊SÃ Á¬Ã⁄UÊ¥∑§Ê ’˝ÊrÊÔáÊ÷Ê¡ŸÊà◊∑§ 10. üÊÊh‚ ¡ªÃ˜Ô∑§Ë ÃÎÁåÃ...................... 23 ‚Ê¢∑§ÔUÁÀ¬∑§üÊÊh ......................... 14 11. ¬˝◊ÊáÊ-‚¢ª˝„Uó 5. SòÊË, •ŸÈ¬ŸËÃ Ám¡ ÃÕÊ Ám¡Ã⁄UÊ¥∑§ [ 1 ] •ãÃ ‚◊ÿ◊¥ ∞∑§ ’Ê⁄U ÷ªflãŸÊ◊ÊìÊÊ⁄UáÊ‚ mÊ⁄UÊ üÊÊh ∑§⁄UŸ∑§Ë √ÿflSÕÊ .............. 15 ¬⁄U◊ªÁÃ∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ..................... 24 ,, 6. •‡ÊÊÒø-ÁfløÊ⁄U...................................... 15 [02] ª¢ªÔUÊ∑§Ë ‚¢ÁŸÁœ◊¥ ◊ÎàÿÈ‚ ◊ÊˇÊ∑§Ë ¬˝ÊÁ# [1] ’Ê‹∑§Ê¥∑§Ë ◊ÎàÿÈ¬⁄U •‡ÊÊÒø-ÁfløÊ⁄U.. 16 [03] ◊⁄UáÊÊ‚ãŸÊflSÕÊ◊¥ ÃÈ‹‚Ë ∞fl¢ ‡ÊÊ‹ª˝Ê◊∑§ ,, [2] ’Ê‹∑§Ê¥∑§ üÊÊh∑§Ë √ÿflSÕÊ ......... 17 ‚Ê¢ÁŸäÿ‚ ÁflcáÊÈ‹Ê∑§∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ .... 7. ªÿÊüÊÊh ÃÕÊ ’º⁄UËŸÊ⁄UÊÿáÊ◊¥ [04] ŒÊ„U-‚¢S∑§Ê⁄U‚ ¬Ífl¸ ⁄UÊŸ∑§Ê ÁŸ·œ.. 25 ,, ’˝rÊÔ∑§¬Ê‹ËüÊÊh¬⁄U ÁfløÊ⁄U................. 17 [05] ©UlÊ¬Ÿ∑§ Á’ŸÊ fl˝Ã∑§Ë ÁŸc»§‹ÃÊ.. 8$ üÊÊh◊¥ ¬˝ÿÊ¡ŸËÿ ∞fl¢ ¬˝‡ÊSÃ •Êfl‡ÿ∑§ ’ÊÃ¥ó [06] ’˝ÊrÊÔáÊfløŸÊ¥‚ fl˝Ã∑§Ë ¬ÍáÊ¸ÃÊ ...... 26 [ 1 ] üÊÊh◊¥ •Ê∆U ŒÈ‹¸÷ ¬˝ÿÊ¡ŸËÿ ... 19 [07] ŒÊŸ ŒŸflÊ‹ ÃÕÊ ª˝„UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹∑§Ë [ 2 ] üÊÊh◊¥ ∑È§‡Ê ÃÕÊ ∑Î§cáÊ ÁÃ‹∑§Ë ◊Á„U◊Ê ,, ¬ÍflÊ¸ûÊ⁄UÊÁ÷◊ÈπÃÊ....................... ,, [ 3 ] üÊÊh◊¥ ⁄U¡Ã (øÊ°ŒË)-∑§Ë ◊Á„U◊Ê.... ,, [ 8 ] •Êø◊Ÿ∑§ ¡‹∑§Ë ◊ÊòÊÊ ........... ,, [ 4 ] üÊÊh◊¥ •àÿãÃ ¬ÁflòÊ ¬˝ÿÊ¡ŸËÿ.... ,, [ 9 ] •Êø◊Ÿ∑§ •ŸãÃ⁄U ÷Ë ¬ÁflòÊË∑§Ë ¬ÁflòÊÃÊ ,, [ 5 ] üÊÊh◊¥ ◊„Uûfl∑§ ‚ÊÃ ¬˝ÿÊ¡ŸËÿ .. 20 [10] ªÊŒÊŸ‚ ¡ËflŸ÷⁄U∑§ ¬Ê¬Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ,, (4) Áfl·ÿ ¬Îc∆U-‚¢ÅÿÊ Áfl·ÿ ¬Îc∆U-‚¢ÅÿÊ [11] •ÊÒäfl¸ŒÒÁ„U∑§ ŒÊŸ∑§Ë ªÿÊ-üÊÊh‚ ÷Ë [40] •‡ÊÊÒø◊¥ ÄÿÊ Ÿ ∑§⁄ .................... 33 •Áœ∑§ ◊Á„U◊Ê............................ 26 [41] •Ê‡ÊÊÒø◊¥ ∑§Ë ¡ÊŸflÊ‹Ë ‚ãäÿÊ∑§Ê SflM§¬ ,, [12] •ÊÒäfl¸ŒÒÁ„U∑§ ŒÊŸ∑§Ë •fl‡ÿ∑§⁄UáÊËÿÃÊ ,, [42] Œ‚ ÁŒŸÃ∑§ ŒË¬-ŒÊŸ ÃÕÊ ŒË¬∑§∑§Ë ,, [13] Œ‚ ◊„UÊŒÊŸ ∑§ÊÒŸ‚ „Ò¥U?................ 27 ÁŒ‡ÊÊ......................................... [14] •c≈ÔU ◊„UÊŒÊŸ ∑§ÊÒŸ‚ „Ò¥U? .............. ,, [43] Œ‡ÊªÊòÊ∑§ Œ‚ Á¬á«UÊ¥‚ ÿÊÃŸÊ-Œ„U∑§Ê [15] ‚#œÊãÿ..................................... ,, ÁŸ◊Ê¸áÊ ...................................... 34 [16] œÊãÿ •ÊÁŒ∑§Ë ¬Á⁄U÷Ê·Ê ................. ,, [44] üÊÊhŒ‡Ê∑§Ê SflM§¬ ........................ ,, [17] •Êø◊Ÿ-ŒÊŸ ............................... ,, [45] Á¬á«UŒÊŸ∑§Ê º˝√ÿ......................... ,, [18] ‡Êfl∑§ ∑§áÊ¸ŸÊ‚ÊÁŒ Á¿Uº˝Ê¥◊¥ SfláÊ¸-¬˝ˇÊ¬ [46] üÊÊh◊¥ „UÊÕ‚ ’ŸÊÿ ªÿ Á◊^ÔUË∑§ ,, ÃÕÊ ÉÊÎÃ-¬˝ˇÊ¬∑§Ê ÁflœÊŸ.............. 28 ¬ÊòÊÊ¥∑§Ê ¬˝ÿÊª ............................. [19] •S¬Î‡ÿmÊ⁄UÊ ‡ÊflS¬‡Ê¸ „UÊŸ¬⁄U ¬˝ÊÿÁ‡øûÊ∑§Ë [47] Œ‡ÊªÊòÊ∑§ Œ‚ Á¬á«UŒÊŸÊ¥∑§Ë √ÿflSÕÊ§ 35 •Êfl‡ÿ∑§ÃÊ................................ ,, [48] Œ‡ÊªÊòÊ∑§ ’Ëø◊¥ •◊ÊflÊSÿÊ∑§ •ÊŸ¬⁄U ,, ,, [20] ‡ÊÍº˝ÊÁŒmÊ⁄UÊ ‹ÊÿËU ªÿË ŒÊ„UÊÁŒ ‚Ê◊ª˝Ë∑§Ë [49] •‡ÊÊÒø-¬˝flÎÁûÊ∑§Ë √ÿflSÕÊ.............. ÁŸc»§‹ÃÊ .................................. ,, [50] ⁄UÊÁòÊ◊¥ ¡ã◊, ◊⁄UáÊ ÿÊ ⁄U¡ÊŒ‡Ê¸Ÿ „UÊŸ¬⁄U [21] Á¬ÃÎ∑§◊¸◊¥ •¬‚√ÿàfl ∞fl¢ ŒÁˇÊáÊÊÁ÷◊ÈπÃÊ ,, •‡ÊÊÒø∑§Ê‹∑§Ë √ÿflSÕÊ................ ,, [22] ÁøÃÊ-Á¬á«UŒÊŸ∑§ •ŸãÃ⁄U ¬˝Ã ‚¢ôÊÊ .. ,, [51] ◊ÊÁ‚∑§ÊÁŒ üÊÊhÊ¥◊¥ ÁÃÁÕ-ª˝„UáÊ∑§Ë [23] •ãàÿÁc≈UÔ∑§◊◊¸ ¥ ¿U— Á¬á«UŒÊŸ∑§Ê ¬ÿ˝ Ê¡ Ÿ 29 √ÿflSÕÊ .................................... 36 ,, [24] ∑È§‡ÊÊSÃ⁄UáÊ‚ ¬Ífl¸ •flŸ¡Ÿ-ŒÊŸ∑§Ê [52] ÃÊÃÊê’ÊÁŒ Á¬ÃÎ-¬Á⁄UªáÊŸ................ ÁflœÊŸ...................................... ,, [53] Œ‚fl¥ ÁŒŸ ◊Èá«UŸ ∞fl¢ ˇÊÊÒ⁄U∑§Ê ÁflœÊŸ ,, [25] ‡Êfl∑§Ê Á‚⁄U •Ê⁄Ò U ◊πÈ Á∑§‚ ÁŒ‡ÊÊ◊ ¥ ∑§⁄U?¥ 30 [54] ¬˝ÃüÊÊh◊¥ ÁŸÁ·h ∑§◊¸ .................. 37 [26] ŒÊ„U◊¥ ÃÈ‹‚Ë∑§Êc∆UÔU∑§Ê ¬˝Ê‡ÊSàÿ........ ,, [55] ∞∑§ÊŒ‡ÊÊ„U‚  ‚◊ãòÊ∑§ üÊÊh ¬Ê˝⁄Uê÷ .... 38 [27] ŸÇŸ ‡Êfl∑§ ŒÊ„U∑§Ê ÁŸ·œ.............. ,, [56] ©UûÊ⁄UËÿ flSòÊ∑§Ë •ÁŸflÊÿ¸ÃÊ............ ,, [28] ŒÊ„U∑§ Á‹ÿ ÁŸÁ·h •ÁÇŸ............. ,, [57] ŸÊ⁄UÊÿáÊ’Á‹∑§Ë •Êfl‡ÿ∑§ÃÊ ........... ,, [29] ¬¢ø∑§ŒÊ„U •ÊÒ⁄U ¬¢ø∑§‡ÊÊÁãÃ ............ ,, [58] ◊äÿ◊·Ê«U‡ÊË∑§Ë •Êfl‡ÿ∑§ÃÊ.......... ,, [30] ÁøÃÊÁÇŸ Á‚⁄U∑§Ë •Ê⁄U Œ................ 31 [59] ◊äÿ◊·Ê«U‡ÊË∑§ ·Ê«U‡Ê Á¬á«UŒÊŸ∑§Ê [31] ∑§¬Ê‹Á∑˝§ÿÊU ................................ ,, SflM§¬ ÃÕÊ ©UÀ◊È∑§-SÕÊ¬Ÿ .......... 39 ,, [32] ∑§¬Ê‹Á∑˝§ÿÊ∑§ •ŸãÃ⁄U ⁄UÊŸ¬⁄U ◊ÎÃÊà◊Ê∑§Ê [60] üÊÊh◊¥ Á¬ÃÎªÊÿòÊË∑§Ê ¬Ê∆U............... ‚Èπ∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ............................ ,, [61] ŸËflË’ãœŸ ∞fl¢ •ÊflÊ„UŸ................ 40 [33] ‡Êfl∑§Ë ‚ÊÃ ¬˝ŒÁˇÊáÊÊ.................... ,, [62] Á¬ÃÎ∑§Êÿ¸◊¥ ¬ÊÁÃÃflÊ◊¡ÊŸÈ............... ,, [34] ‡ÊflŒÊ„U∑§Ë ¬˝Á∑˝§ÿÊ........................ ,, [63] üÊÊh◊¥ ∞∑§ÃãòÊ∑§Ë ÁŸflÎÁûÊ ∑§„UÊ°-∑§„UÊ° ,, [35] ª¢ªÊ-Á∑§ŸÊ⁄U ŒÊ„U „UÊŸ ¬ ⁄U •ÁSÕ-Áfl‚¡Ÿ¸ ,, [64] ◊á«U‹∑§⁄UáÊ ∞fl¢ •ÇŸÊÒ∑§⁄UáÊ .......... ,, [36] ª¢ªÊ◊¥ •ÁSÕ-Áfl‚¡¸Ÿ∑§Ë ◊Á„U◊Ê...... ,, [65] Œfl¬ÊòÊÊ‹ê÷Ÿ ÃÕÊ Á¬ÃÎ¬ÊòÊÊ‹ê÷Ÿ... ,, ,, [37] ŒÊ„U∑§ •ŸãÃ⁄U ªÎ„U¬˝fl‡Ê∑§ ¬Ífl¸∑§ ∑Î§àÿ 32 [66] •¢ªÈc∆UÔUÁŸfl‡ÊŸ.............................. [38] ŒÊ„U∑§ÃÊ¸ ÃÕÊ ‚Á¬á«UË •‡ÊÊÒÁøÿÊ¥∑§ [67] ÷Ê¡Ÿ¬ÊòÊÊ¥‚ ÁÃ‹ÊÁŒ∑§Ê ¬Ê‹ŸËÿ ÁŸÿ◊ó •¬‚Ê⁄UáÊ.................................. 41 [∑§] ŒÊ„U∑§ÃÊ¸∑§ Á‹ÿ..................... 32 [68] ÁflÁ∑§⁄UŒÊŸ ∑§„UÊ° ∑§⁄U? .................. ,, [π] ∑È§≈ÈUê’ ÃÕÊ ‚Á¬á«UÊ¥∑§ Á‹ÿ.... ,, [69] ŒÊŸ◊¥ ŒË ¡ÊŸflÊ‹Ë ‡ÊƒÿÊ∑§Ë ÁŒ‡ÊÊ... ,, ,, [39] Œ‡ÊÊøÊ⁄U∑§Ë ¬˝Ê◊ÊÁáÊ∑§ÃÊ ................. 33 [70] ‡ÊƒÿÊŒÊŸ∑§Ê SflM§¬....................... (5) Áfl·ÿ ¬Îc∆U-‚¢ÅÿÊ Áfl·ÿ ¬Îc∆UÔU-‚¢ÅÿÊ [71] ŒÊŸ ‹Ÿ∑§ ’ÊŒ “SflÁSÃ” ∑§Ê ©UìÊÊ⁄UáÊ 42 [ 89 ] Áfl÷ÁQ§ÁŸáÊ¸ÿ............................ 46 [72] ‡ÊƒÿÊ∑§Ë ¬˝ŒÁˇÊáÊÊ......................... ,, [ 90 ] ¬ÁflòÊËœÊ⁄UáÊ∑§Ë •ÁŸflÊÿ¸ÃÊ........... ,, [73] ‡ÊƒÿÊŒÊŸ∑§Ê ¬˝ÿÊ¡Ÿ •ÊÒ⁄U ©U‚∑§Ê »§‹ ,, [ 91 ] ÁflÁ÷ãŸ üÊÊhÊ¥◊¥ Áfl‡flŒfl-ÁŸM§¬áÊ ,, [74] flÎ·Êà‚ª¸∑§Ë ◊Á„U◊Ê ....................... ,, [ 92 ] ‚Á¬á«UË∑§⁄UáÊüÊÊh◊¥ •ÉÊÊZ∑§Ê [75] flÎ·∑§Ê Áfl∑§À¬ ............................ 43 ‚¢ÿÙ¡Ÿ ÃÕÊ ¬˝Ã‡ÊéŒ∑§Ê ¬˝ÿÊª..... 47 ,, [76] ©Uà‚ª¸ Á∑§ÿ ¡ÊŸflÊ‹ flÎ· ∞fl¢ [ 93 ] SflÊ„UÊ-SflœÊ ∑§„UÊ° Ÿ„UË¥ „UÊªÊ?...... flà‚Ã⁄UË∑§Ë •flSÕÊ...................... ,, [ 94 ] Á¬Ã⁄UÊ¥∑§ Á‹ÿ •¬‚√ÿ ,, [77] ŸË‹ flÎ·÷∑§Ê ‚Ê◊Êãÿ ‹ˇÊáÊ ......... 44 ÃÕÊ flÊ◊ÊflÃ¸............................. [78] ¬ÁÃ-¬ÈòÊflÃË ŸÊ⁄UË∑§ ÁŸÁ◊ûÊ flÎ·Êà‚ª¸ [ 95 ] ·«˜UŒÒflàÿ, ŸflŒÒflàÿ ÃÕÊ Ÿ ∑§⁄U ....................................... ,, mÊŒ‡ÊŒÒflàÿüÊÊh......................... ,, [79] flÎ·∑§Ê ©Uà‚ª¸ ∑§„UÊ° ∑§⁄U?.............. ,, [ 96 ] ¬Êfl¸áÊÁflÁœ‚ Á∑§ÿ ¡ÊŸflÊ‹ [80] flÎ·Êà‚ª¸∑§ flÎ·∑§Ê •¢∑§Ÿ............... ,, ‚Ê¢∑§ÔUÁÀ¬∑§ üÊÊh◊¥ ÁŸÁ·h∑§◊¸ ...... 48 [81] Ÿflª˝„UÊ¥∑§Ë ‚Á◊œÊ∞° ...................... ,, [ 97 ] ÃËÕ¸üÊÊh◊¥ ÁŸÁ·h ∑§◊¸............... ,, [82] ∑È§‡Ê’˝rÊÔÊ..................................... 45 [ 98 ] Œ‡ÊÁflœSŸÊŸ ............................. 49 [83] •Êl (◊„UÒ∑§ÊÁgc≈UÔ)-üÊÊh∑§Ë •Êfl‡ÿ∑§ÃÊ ,, [ 99 ] Á¬á«U-¬˝ÁÃ¬ÁûÊ .......................... ,, [84] ™§„U-ÁfløÊ⁄U ................................. ,, [100] ™§ŸüÊÊhÊ¥∑§Ë ÁŸÁ·h ÁÃÁÕÿÊ° ......... ,, [85] •ÉÊ¸¬ÊòÊÊ¥∑§Ë SÕÊ¬ŸÊ∑§Ê ¬˝∑§Ê⁄U.......... ,, [101] ‚flÊÒ¸·Áœ ÃÕÊ ‚åÃ◊ÎÁûÊ∑§Ê............ ,, ,, [86] ∑§ÊÒŸ üÊÊh Á∑§‚ ‚◊ÿ ∑§⁄U ........... 46 [102] ¬¢ø¬À‹fl ∞fl¢ ¬¢ø⁄UàŸ ............... [87] ∞∑§ÊÁgc≈ÔU∑§ •ŸãÃ⁄U „UË [103] Á¬Ã⁄UÊ¥∑§Ë ¬˝‚ãŸÃÊ‚ üÊÊh∑§ÃÊ¸∑§Ê ¬Êfl¸áÊüÊÊh∑§Ë ∑§⁄UáÊËÿÃÊ ................ ,, ¬⁄U◊ ∑§ÀÿÊáÊ............................ ,, [88] ’˝ÊrÊÔáÊ-Œê¬ÁÃ∑§Ê ÷Ê¡Ÿ................. ,, 12. üÊÊh‚ê’ãœË ¬ÊÁ⁄U÷ÊÁ·∑§ ‡ÊéŒÊfl‹Ë.. 50 ◊⁄UáÊÊ‚ãŸ-•flSÕÊ◊ ¥ ∑§⁄UŸÿ ÊÇ ÿ ∑§Êÿ¸ Œ„U-àÿÊª∑§ ¬„U‹∑§ ∑Î§àÿó (4) SfláÊ¸ŒÊŸ.............................. 66 [1] ◊ÎàÿÈ∑§ •fl‚⁄U¬⁄U ‚ÊflœÊŸ „UÙ ¡Êÿó (5) ÉÊÎÃŒÊŸ................................ 67 ,, [•] ÄÿÊ Ÿ ∑§⁄U? .......................... 54 (6) flSÔòÊŒÊŸ............................... [•Ê] ÄÿÊ ∑§⁄U?.............................. 55 (7) œÊãÿŒÊŸ.............................. 68 [2] flÃ˝ ÙlÊ¬Ÿ∑§Ê •Ÿ∑È §À¬ (SfláÊ¸ ÿÊ ⁄U¡Ã-ŒÊŸ) 57 (8) ªÈ«∏UŒÊŸ................................ 69 [3] ŒÊŸ •ÊÁŒ ∑Î§àÿÊ¥∑§Ë ÁflÁœ................. ,, (9) ⁄U¡ÃŒÊŸ.............................. 70 [4] ªÙŒÊŸ∑§Ë •ÁŸflÊÿ¸ÃÊ......................... 60 (10) ‹fláÊŒÊŸ............................. 71 [5] ‚fl¸¬˝ÊÿÁ‡øûÊ................................... ,, [ 9 ] ‚¢ÁˇÊåÔÃ •c≈ÔU◊„UÊŒÊŸÁflÁœ .............. 72 [6] •ıÔäfl¸ŒÒÁ„U∑§ ŒÊŸ.............................. ,, [10] ªÙŒÊŸ∑§Ë ‚Ê◊ª˝Ëó [7] ∞∑§ ‚ÊÕ Œ‚ ◊„UÊŒÊŸ∑§Ê ‚¢∑§À¬ ....... 61 [• ] ŒÊŸ∑§Ë ‚Ê◊ª˝Ë ..................... 73 ,, [8] Œ‚ ◊„UÊŒÊŸ∑§Ë flSÃÈ•Ê¥∑§ ŒÊŸ∑§Ë [•Ê] ¬Í¡Ÿ∑§Ë ‚Ê◊ª˝Ë.................... ¬ÎÕ∑˜§Ô-¬ÎÕ∑˜§Ô ÁflÁœó [11] ªÙŒÊŸ∑§Ë ÁflÁœ............................ 74 (1) ªÙŒÊŸ................................... 63 [12] ªÙ¬Èë¿UÊŒ∑§Ã¬¸áÊ........................... 84 (2) ÷ÍÁ◊ŒÊŸ ................................ 64 [13] ªÙ◊ÃËÁfllÊ ................................. 88 (3) ÁÃ‹ŒÊŸ ................................ 65 [14] ¬¢øœŸÈŒÊŸÁflÁœ............................ 89 (6) Áfl·ÿ ¬Îc∆UÔU-‚¢ÅÿÊ Áfl·ÿ ¬Îc∆UÔ-‚¢ÅÿÊ [15] ¬¢øœŸÈŒÊŸ∑§ ÁŸc∑˝§ÿ∑§Ê ‚¢∑§À¬........... 89 (3) ©Uà∑˝§ÊÁãÃœŸÈ-ŒÊŸ......................... 90 ,, [16] ¬¢øœŸÈŒÊŸ∑§Ê ¬ÎÕ∑˜§Ô-¬ÎÕ∑˜§Ô ÁflœÊŸó.... (4) flÒÃ⁄UáÊËœŸÈ-ŒÊŸ........................... (1) ´§áÊÊ¬ŸÊŒœŸÈ-ŒÊŸ....................... 90 (5) ◊ÙˇÊœŸÈ-ŒÊŸ.............................. 91 ,, ,, (2) ¬Ê¬Ê¬ŸÙŒœŸÈ-ŒÊŸ ....................... [17] ÁflcáÊÈ¬Í¡Ê........................................ Œ„ U-àÿÊª∑§ ’ÊŒ∑§ ∑§Î àÿ [1] ÃÊà∑§ÊÁ‹∑§ ∑§Êÿ¸ó [ª] ŒÊ„U-‚¢S∑§Ê⁄U∑§Ë ‚Ê◊ª˝Ë ................ 94 [∑§] ‡Êfl-‚ê’ÁãœÃ ‚Ê◊ª˝Ë ................ 94 [2] ˇÊÊÒ⁄U ÃÕÊ SŸÊŸ∑§Ê ‚¢∑§À¬....................... 95 ,, ,, [π] Á¬á«UŒÊŸ∑§Ë ‚Ê◊ª˝Ë.................... [3] ‡Êfl∑§Ê ‚¢S∑§Ê⁄U................................... üÊÊh-¬ÿ˝ Êª -ÁflÁœ ◊Á‹Ÿ·Ê«U‡ÊË 1. Á¬á«U-ÁŸ◊Ê¸áÊ ÃÕÊ ·≈˜UÁ¬á«UŒÊŸó [ 2 ] ÉÊ≈U’ãœŸ ÃÕÊ ¬Ê˝Ã— [1] ‡ÊflÁŸÁ◊ûÊ∑§ ¬„U‹Ê Á¬á«UŒÊŸ........ 97 ¡‹-ŒË¬ŒÊŸÁflÁœ...................... 107 [2] ¬ÊãÕÁŸÁ◊ûÊ∑§ ŒÍ‚⁄UÊ Á¬á«UŒÊŸ.. ..... 98 [ 3 ] •Ê∑§Ê‡Ê◊¥ ŒÍœ-¡‹ŒÊŸ............... 108 ,, ó‡ÊflÿÊòÊÊ ................................ 99 [ 4 ] ‚Êÿ¢∑§Ê‹∑§Ê ∑Î§àÿ..................... [3] πø⁄UÁŸÁ◊ûÊ∑§ ÃË‚⁄UÊ Á¬á«UŒÊŸ...... ,, [ 5 ] ◊ÎÃ∑§∑§Ù ÷Ù¡ŸŒÊŸ................... ,, ,, [4] ÷ÍÃÁŸÁ◊ûÊ∑§ øıÕÊ Á¬á«UŒÊŸ......... 100 [ 6 ] ªL§«U¬È⁄UÊáÊüÊfláÊ........................ [5] ‚Êœ∑§ÁŸÁ◊ûÊ∑§ ¬Ê°øflÊ° Á¬á«UŒÊŸ..... ,, 4. Œ‡ÊÊ„U∑Î§àÿó (1) ∑˝§√ÿÊŒ •ÁÇŸ∑§Ë ¬Í¡Ê........... 101 [ 1 ] Œ‚ Á¬á«UÊ¥∑§ ŒÊŸ‚ •ÊÁÃflÊÁ„U∑§ (2) ‡ÊflŒÊ„U (Á‚⁄U∑§Ë •Ê⁄U •ÁÇŸ-ÖflÊ‹Ÿ) 102 ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê ÁŸ◊Ê¸áÊ ........................ 109 ó¬¢ø∑§◊¥ ◊⁄Ÿ¬⁄U ‡ÊflŒÊ„Uó.. ,, [ 2 ] Œ‡ÊÊ„U∑Î§àÿ∑§Ë ôÊÊÃ√ÿ ’ÊÃ¥.......... ,, (3) ∑§¬Ê‹-Á∑˝§ÿÊ ...................... ,, [ 3 ] Á¬á«UŒÊŸ∑§Ë ‚Ê◊ª˝Ë .................. ,, (4) ‚¢‚Ê⁄U∑§Ë Ÿ‡fl⁄UÃÊ∑§Ê ¬˝ÁÃ¬ÊŒŸ.... ,, 5. ·≈˜UÁ¬á«UŒÊŸÊ¥∑§ •ŸÈ∑§·¸áÊ∑§Ë ÁflÁœó (5) ÁøÃÊ◊¥ ‚ÊÃ ‚Á◊œÊ∞° «UÊ‹ŸÊ..... ,, ¿U„UÊ¥ Á¬á«UŒÊŸÊ¥∑§ Á‹ÿ ∞∑§ÃãòÊ‚ ¬˝ÁÃôÊÊ- (6) ŒÊ„U‚ •flÁ‡Êc≈UÔ •¢‡Ê∑§Ê ¡‹◊ ¥ «UÊ‹ŸÊ103 ‚¢∑§À¬....................................................... 110 [6] •ÁSÕ‚¢øÿŸÁŸÁ◊ûÊ∑§ ¿U∆UÊ Á¬á«UŒÊŸ ,, [1] ¬„U‹Ê Á¬á«UŒÊŸ ......................... 110 [7] •ÁSÕ‚¢øÿŸ∑§Ê ◊È„ÍUÃ¸, ‚¢øÿŸ ÃÕÊ [2] ŒÍ‚⁄UÊ Á¬á«UŒÊŸ .......................... 110 ¬˝ˇÊ¬-ÁflÁœ................................ ,, [3] ÃË‚⁄UÊ Á¬á«UŒÊŸ ......................... 110 (1) ÉÊ≈US»§Ê≈U........................... 104 [4] øÊÒÕÊ Á¬á«UŒÊŸ........................... 111 (2) SŸÊŸ................................ ,, [5] ¬Ê°øflÊ° Á¬á«UŒÊŸ......................... 111 (3) ÁÃ‹ÙŒ∑§ŒÊŸ ...................... ,, [6] ¿U∆UÊ Á¬á«UŒÊŸ ........................... 111 (∑§) ∞∑§ •¢¡Á‹ŒÊŸ∑§Ê ‚¢∑§À¬ ... 105 6. Œ‡ÊªÊòÊ-Á¬á«UŒÊŸ∑§Ë ÁflÁœó (π) ŒÊ •¢¡Á‹ŒÊŸ∑§Ê ‚¢∑§À¬..... ,, [ 1 ] ¬˝Õ◊ Á¬á«UŒÊŸ ........................ 112 (ª) ÃËŸ ÿÊ •Áœ∑§ ÁÃ‹- [ 2 ] ÁmÃËÿ Á¬á«UŒÊŸ....................... 114 ÃÊÿÊ¢¡Á‹ÿÊ¥∑§Ê ‚¢∑§À¬.......... ,, [ 3 ] ÃÎÃËÿ Á¬á«UŒÊŸ........................ 116 (4) ÃûflÙ¬Œ‡Ê.......................... ,, [ 4 ] øÃÈÕ¸ Á¬á«UŒÊŸ........................ 118 (5) ‡◊‡ÊÊŸ‚ ‹ÊÒ≈UŸ∑§ ’ÊŒ∑§ ∑Î§àÿ ,, [ 5 ] ¬¢ø◊ Á¬á«UŒÊŸ........................ 120 2. •‡Êıø◊ ¥ ŒÊ„U∑§ÃÊ ¸ ∞fl ¢ ‚Á¬á«UÙ∑¥ § Á‹ÿ [ 6 ] ·c∆UUÔ Á¬á«UŒÊŸ ......................... 122 ¬Ê‹ŸËÿ ÁŸÿ◊ó [ 7 ] ‚åÃ◊ Á¬á«UŒÊŸ....................... 123 [∑§] ŒÊ„U∑§ÃÊ¸∑§ Á‹ÿ......................... 106 [ 8 ] •c≈UÔ◊ Á¬á«UŒÊŸ....................... 125 [π] ∑È§≈ÈUê’ ÃÕÊ ‚Á¬á«UÙ¥∑§ Á‹ÿ........ ,, [ 9 ] Ÿfl◊ Á¬á«UŒÊŸ ........................ 127 3. ◊ÎÃ √ÿÁQ§∑§ Á„UÃÊÕ¸ ∑Î§àÿó [10] Œ‡Ê◊ Á¬á«UŒÊŸ........................ 129 [ 1 ] •πá«U ŒË¬ŒÊŸ....................... 107 7. Œ‚fl¥ ÁŒŸ∑§Ê •ÁãÃ◊ ∑Î§àÿ........................ 131 (7) Áfl·ÿ ¬Îc∆UÔU-‚¢ÅÿÊ Áfl·ÿ ¬Îc∆UÔU-‚¢ÅÿÊ ∞∑§ÊŒ‡ÊÊ„U∑§ ∑§Î àÿ 1. ∞∑§ÊŒ‡ÊÊ„U∑Î§àÿÊ¥∑§Ë ‚Ê◊ª˝Ëó 6. ÁflÁflœ ŒÊŸ......................................... 213 [∑§] ŸÊ⁄UÊÿáÊ’Á‹∑§Ë ‚Ê◊ª˝Ë ............ 132 7. ‚ÊãŸÊŒ∑§∑È§ê÷ŒÊŸ [π] ◊äÿ◊·Ê«U‡ÊüÊÊh∑§Ë ‚Ê◊ª˝Ë ....... 134 (fl·Ê¸‡ÊŸ).......................................... 213 [ª] •ÊlüÊÊh (◊„ÒU∑§ÊÁgc≈ÔUüÊÊh)-∑§Ë 8. fl·Ê‡¸ ÊŸ∑§ M§¬◊ ¥ 360 ‚Ê◊ª˝Ë................................. 135 Á¬á«UÊ∑¥ §Ê ŒÊŸ..................................... 214 [ÉÊ] ∞∑§ÊŒ‡ÊÊ„U-‡ÊƒÿÊŒÊŸ 9. flÎ·Êà‚ª¸∑§Ë ◊Á„U◊Êó (¬˝Ã‡ÊƒÿÊŒÊŸ)-∑§Ë ‚Ê◊ª˝Ë ...... ,, [∑§] •fl‡ÿ∑§⁄UáÊËÿ ∑Î§àÿ............... 215 ,, [æU] flÎ·Êà‚ª¸∑§Ë ‚Ê◊ª˝Ë.................. 136 [π] flÎ·∑§Ê Áfl∑§À¬ ....................... [ø] ©UûÊ◊·Ê«U‡ÊüÊÊh∑§Ë ‚Ê◊ª˝Ë......... 137 [ª] ¬ÁÃ-¬ÈòÊflÃË∑§ Á‹ÿ ÁŸÁ·h....... 216 ,, 2. ŸÊ⁄UÊÿáÊ’Á‹ó [ÉÊ] flÎ·Êà‚ª¸ ∑§„UÊ° ∑§⁄U................... ,, [∑§] ŸÊ⁄UÊÿáÊ’Á‹-¬˝ÿÊª.................. 139 10. flÎ·Êà‚ª¸-¬˝ÿÊªÁflÁœ ......................... [π] ŸÊ⁄UÊÿáÊ’Á‹-üÊÊh¬˝ÿÊª............ 163 11. ‚¢ÁˇÊåÃ flÒÃ⁄UáÊË-ªÊŒÊŸ..................... 229 3. ◊äÿ◊·Ê«U‡ÊË........................................ 181 12. ©UûÊ◊·Ê«U‡ÊËó 4. •ÊlüÊÊh (◊„ÒU∑§ÊÁgc≈ÔUüÊÊh)............... 200 [∑§] ©UûÊ◊·Ê«U‡ÊË∑§ üÊÊhÊ¥∑§Ê ∑˝§◊.... 231 5. ¬˝Ã‡ÊƒÿÊŒÊŸ......................................... 210 [π] ©UûÊ◊·Ê«U‡ÊüÊÊh-¬˝ÿÊªÁflÁœ... 232 mÊŒ‡ÊÊ„U∑§ ∑§Î àÿ 1. mÊŒ‡ÊÊ„U∑§ ∑Î§àÿÊ¥∑§Ë ‚Ê◊ª˝Ë-‚ÍøËó [3] ‚ÊãÔŸÙŒ∑§ ∑È§ê÷ŒÊŸ (fl·Ê¸‡ÊŸ)... 272 ,, [1] ‚Á¬á«UŸüÊÊh-‚Ê◊ª˝Ë ............... 243 [4] ÁflÁflœ ŒÊŸ........................... ,, [2] ‚Á¬á«UŸ∑§ •ŸãÃ⁄U ªáÊ‡ Ê¬¡Í Ÿ, ∑§‹‡Ê¬¡Í Ÿ, [5] ¬ŒŒÊŸ.................................. ‡ÊƒÿÊŒÊŸ ÃÕÊ ÁflÁflœ ŒÊŸ •ÊÁŒ∑§Ë ‚Ê◊ªË˝ ,, [6] ¡Ëfl∑§ ©Ug‡ÿ‚ mÊŒ‡Ê [3] mÊŒ‡ÊÊ„U-ªÊŒÊŸ∑§Ë ‚Ê◊ª˝Ë ......... 244 ∑È§ê÷Ê¥∑§Ê ŒÊŸ......................... 273 ,, 2. ‚Á¬á«UË∑§⁄UáÊüÊÊh............................. 245 [7] ÃËŸ flh¸ŸË∑§‹‡ÊÊ¥∑§Ê ŒÊŸ......... 3. ‚Á¬á«UË∑§⁄UáÊüÊÊh∑§ ’ÊŒ∑§ [8] Áfl‡Ê· flh¸ŸË∑§‹‡Ê∑§Ê ŒÊŸ....... 274 ‡ÊƒÿÊŒÊŸÊÁŒ ∑Î§àÿó [9] üÊfláÊ ŸÊ◊∑§ ´§Á·ÿÊ¥∑§§ Á‹ÿ ,, [1] ªáÊ‡ÊÊÁê’∑§Ê-¬Í¡Ÿ, ∑§‹‡Ê¬Í¡Ÿ òÊÿÊŒ‡Ê ÉÊ≈UUŒÊŸ...................... ÃÕÊ „UflŸ............................. 267 [10] ªL§«U¬È⁄UÊáÊ-‚◊Ê¬Ÿ ∞fl¢ [2] ‡ÊƒÿÊŒÊŸ ............................... 270 •Ê‡ÊËfl¸øŸ......................... 275 ÁflÁflœüÊÊh 1. ©UûÊ◊·Ê«U‡ÊË∑§Ë •ÊflÎÁûÊó................ 276 •¬∑§·¸∑§Ê ‚¢∑§À¬.......................... 277 ,, 2. •¬∑§·¸áÊ ∑§⁄UŸ∑§Ë ¬˝Á∑˝§ÿÊ............... 4. •ÊŸÈ◊ÊÁ‚∑§‚¢ôÊ∑§ ™§Ÿ◊ÊÁ‚∑§ 3. •¬∑§·¸ ∑§⁄U∑§ ©UûÊ◊·Ê«U‡ÊË∑§ üÊÊhÊ¥∑§Ë (¬ÊÁˇÊ∑§)-üÊÊh............................... 278 •ÊflÎÁûÊ∑§Ë ∞∑§ „UË ÁŒŸ ∑§Ë ¡ÊŸflÊ‹Ë 5. ˇÊÿÊ„U ∞∑§ÊÁgc≈UÔüÊÊh∑§ •ŸãÃ⁄U „UË ¬˝Á∑˝§ÿÊó ¬Êflá¸ ÊüÊÊh∑§Ê ÁflœÊŸ........................ 287 (8) Áfl·ÿ ¬Îc∆UÔÔU-‚¢ÅÿÊ Áfl·ÿ ¬Îc∆UÔU-‚¢ÅÿÊ 6. ‚Ê¢flà‚Á⁄U∑Ò§∑§ÊÁgc≈UÔüÊÊh [flÊÌ·∑§ ˇÊÿÁÃÁÕ¬⁄U [∑§] ¬Êfl¸áÊüÊÊh∑§Ë ‚Ê◊ª˝Ë............... 299 Á∑§ÿÊ ¡ÊŸflÊ‹Ê üÊÊh]ó [π] ¬Êfl¸áÊüÊÊh-¬˝ÿÊª.................... 301 [∑§] ‚Ê¢flà‚Á⁄U∑Ò§∑§ÊÁgc≈ÔUüÊÊh∑§Ë ‚Ê◊ª˝Ë 288 8. ¬Êfl¸áÊÁflÁœ‚ Á∑§ÿÊ ¡ÊŸflÊ‹Ê [π] ‚Ê¢flà‚Á⁄U∑Ò§∑§ÊÁgc≈ÔUüÊÊh-¬˝ÿÊª ... 289 Á¬á«UŒÊŸ⁄UÁ„UÃ ‚ÊVÔUÁÀ¬∑§üÊÊh ........... 320 7. ¬Êfl¸áÊüÊÊhó 9. ÃËÕ¸üÊÊh ............................................. 331 ¬Á⁄UÁ‡Êc≈UÔ 1. ¬¢ø∑§‡ÊÊÁãÃ∑§Ë ‚Ê◊ª˝Ë......................... 342 7. ◊á«U¬◊¥ ∞∑§ÊŒ‡ÊÊ„U- 2. ¬¢ø∑§‡ÊÊÁãÃ-¬˝ÿÊªÁflÁœ....................... 343 ∑Î§àÿ .................................................. 411 3. ŸÊ⁄UÊÿáÊ’Á‹◊¥ ¬Ê∆U Á∑§ÿ ¡ÊŸflÊ‹ 8. ŸË‹flÎ·üÊÊh...................................... 416 ¬Ê°ø ‚ÍQ§ó 9. ŸË‹flÎ·¬Èë¿UÊŒ∑§Ã¬¸áÊ....................... 417 [1] ’˝rÊÔ‚ÍQ§................................ 371 10. ¬˝¡Ê¬ÁÃ L§Áø •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§ mÊ⁄UÊ ∑§Ë ªÿË [2] ÁflcáÊÈ‚ÍQ§.............................. 373 Á¬Ã⁄UÊ¥∑§Ë ©U¬Ê‚ŸÊ [L§ÁøSÃfl]......... 419 [3] L§º˝‚ÍQ§................................. 374 11. üÊÊh◊¥ ’˝ÊrÊÔáÊ-÷Ê¡Ÿ∑§ ‚◊ÿ ¬Ê∆U [4] ÿ◊Ô‚ÍQ§ ................................ 378 Á∑§ÿ ¡ÊŸflÊ‹ ‚ÍQ§ó [5] ¬˝ÃÔ‚ÍQ§................................. 380 [1] ⁄UˇÊÊÉÊA‚ÍQ§.............................. 423 4. flÒÃ⁄UáÊË-ªÊŒÊŸ∑§Ë ‚Ê◊ª˝Ë ................... 382 [2] ¬ÈL§·‚ÍQ§............................... ,, 5. flÒÃ⁄UáÊË-ªÊŒÊŸ∑§Ë ÁflÁœ...................... 383 [3] Á¬ÃÎ‚ÍQ§................................ ,, 6. ∑È§‡Ê∑§Áá«U∑§Ê-ÁflœÊŸ .......................... 405 12. ⁄¢UªËŸ ÁøòÊÊ¥∑§Ê ¬Á⁄Uøÿ...................... 424 ÁøòÊ-‚øÍ Ë (⁄¢UªËŸ) 1. ÔUªÿÊ∑§ L§º˝¬Œ ÃËÕ¸◊¥ ⁄UÊ◊¡ËmÊ⁄UÊ 2. Á¬ÃÎÃËÕ¸ ¬Èc∑§⁄U◊¥ ÷ªflÊŸ˜Ô üÊË⁄UÊ◊mÊ⁄UÊ Á¬á«UŒÊŸ ∑§⁄UÃ  ‚◊ÿ ◊„UÊ⁄UÊ¡ üÊÊh◊¥ ’˝ÊrÊÔáÊÊ¥∑§Ê ÷Ê¡Ÿ ∑§⁄UÊŸÊ ........ ◊Èπ-¬Îc∆U Œ‡Ê⁄UÕ∑§Ê ¬∑˝ §≈U „UÊŸ Ê.................. •Êfl⁄UáÊ ¬Îc∆U 3. ¬¡˝ Ê¬ÁÃ L§ÁømÊ⁄UÊ Á¬Ã⁄UÊ∑¥ §Ë •Ê⁄UÊœŸÊ [L§ÁøSÃfl]÷ËÃ⁄UË-¬Îc∆U (⁄UπÊÁøòÊ) 1. „UÊÕ◊¥ ÃËÕ¸ ....................................... 98 10. Ÿflª˝„U◊á«U‹.................................... 352 2. ŸÊ⁄UÊÿáÊ’Á‹ ∞fl¢ ŸÊ⁄UÊÿáÊ’Á‹üÊÊh ......... 138 11. ªÊ◊ ÊÃÊ ............................................ 392 3. ◊äÿ◊·Ê«U‡ÊüÊÊh∑§Ê SflM§¬................... 182 12. ∞∑§ÊŒ‡ÊÊ„U∑§Ê ◊á«U¬ .......................... 410 4. ¬ÊòÊÊ‹ê÷Ÿ 189,257,258,307,311 13. L§Áø ÃÕÊ Á¬Ã⁄UÊ¥∑§Ë ’ÊÃøËÃ................ 420 ,, 5. •¢ªÈc∆UÔUÁŸfl‡ÊŸ 190,257,258,307,311 14. L§Áø∑§Ê ’˝rÊÔÊ¡Ë∑§Ê fl⁄UŒÊŸ................... ,, 6. •ÊlüÊÊh (◊„UÒ∑§ÊÁgc≈UÔüÊÊh)-∑§Ê SflM§¬ .... 202 15. L§Áø∑§Ê Á¬Ã⁄UÊ¥∑§ Ã¡∑§Ê Œ‡Ê¸Ÿ.............. 7. ‚Á¬á«UŸüÊÊh∑§Ê SflM§¬....................... 246 16. L§Áø∑§Ê  Á¬Ã⁄UÊ¥∑§Ê Œ‡ÊŸ¸ ∞fl ¢ fl⁄UŒÊŸ........... 421 8. ‚Ê¢flà‚Á⁄U∑Ò§∑§ÊÁgc≈ÔUüÊÊh∑§Ê SflM§¬ .......... 290 17. ¬ê˝ ‹Êø Ê •å‚⁄UÊ∑§Ê •¬ŸË ∑§ãÿÊ∑§ 9. ¬Êfl¸áÊüÊÊh∑§Ê SflM§¬ .......................... 300 ‚ÊÕ ¬Ê˝∑§≈UK ................................... 422 U HüÊË„UÁ⁄U—H HüÊËªáÊ‡ÊÊÿ Ÿ◊—H DevlŸeke‚ce&-fleeÊÿeke‚eMe flÊªË‡ÊÊlÊ— ‚È◊Ÿ‚— ‚flÊ¸ÕÊ¸ŸÊ◊È¬∑˝§◊– ÿ¢ ŸàflÊ ∑Î§Ã∑Î§àÿÊ— SÿÈSÃ¢ Ÿ◊ÊÁ◊ ª¡ÊŸŸ◊˜ÔH Áfl„UXÔU◊ÊXÔUÿÊÁÿŸ ÷È¡XÔU◊ÊXÔU‡ÊÊÁÿŸ– ÃÈ⁄UXÔU◊ÊXÔUÉÊÊÁÃŸ Ÿ◊Ê ⁄UÕÊXÔUœÊÁ⁄UáÊH flÊªË‡Ê •ÊÁŒ ŒflÃÊ •¬Ÿ ‚÷Ë ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ¬˝ÿÊ¡ŸÊ¥◊¥ Á¡Ÿ∑§Ê ¬˝áÊÊ◊ ∑§⁄U∑§ ∑Î§Ã∑Î§àÿ „UÊ ¡ÊÃ „Ò¥U •ÕÊ¸Ã˜Ô ©UŸ∑§ ∑§Êÿ¸ Á‚h „UÊ ¡ÊÃ „Ò¥U, ©UŸ ª¡ÊŸŸ∑§Ê ◊Ò¥ Ÿ◊Ÿ ∑§⁄UÃÊ „Í°U– ªL§«∑§Ë ¬Ë∆UU¬⁄U ‚flÊ⁄UË ∑§⁄UŸfl Ê‹, ‡Ê· ‡ÊƒÿÊ¬⁄U ‡ÊÿŸ ∑§⁄UŸfl Ê‹, •‡flM§¬œÊ⁄UË ∑§‡ÊË (⁄UÊˇÊ‚)-∑§Ê ‚¢„UÊ⁄U ∑§⁄UŸflÊ‹ ÃÕÊ ø∑˝§ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ ŸÊ⁄UÊÿáÊ∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒU– Œfl∑§ÊÿÊ¸ŒÁ¬ ‚ŒÊ Á¬ÃÎ∑§ÊÿZ ÁflÁ‡ÊcÿÃ– ŒflÃÊèÿÊ Á„U ¬ÍflZ Á¬ÃÎÎáÊÊ◊ÊåÿÊÿŸ¢ fl⁄U◊˜ÔH („U◊ÊÁº˝◊¥ flÊÿÈ ÃÕÊ ’˝rÊÔflÒflÃ¸∑§Ê fløŸ) Œfl ∑§Êÿ∑¸ §Ë •¬ˇ ÊÊ Á¬Ã∑Î §Êÿ∑¸ §Ë Áfl‡Ê· ÃÊ ◊ÊŸË ªÿË „UÒ– •Ã— Œfl ∑§Êÿ‚¸  ¬flÍ ¸ Á¬Ã⁄UÊ∑¥ §Ê  ÃåÎ Ã ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ– üÊÊhÊÃÔ˜ ¬⁄UÃ⁄¢U ŸÊãÿë¿˛UÿS∑§⁄U◊ÈŒÊNUÃ◊Ô˜– ÃS◊ÊÃÔ˜ ‚fl¸¬˝ÿàŸŸ üÊÊh¢ ∑È§ÿÊ¸Œ˜ ÁfløˇÊáÊ—H („U◊ÊÁº˝◊¥ ‚È◊ãÃÈ∑§Ê fløŸ) üÊÊh‚ ’…∏U∑§⁄U ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê⁄UË •ı⁄U ∑§Ùß¸ ∑§◊¸ Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ– •Ã— ¬˝ÿàŸ¬Ífl¸∑§ üÊÊh ∑§⁄UÃ ⁄U„UŸÊ øÊÁ„Uÿ– ∞fl¢ ÁflœÊŸÃ— üÊÊh¢ ∑È§ÿÊ¸ÃÔ˜ SflÁfl÷flÙÁøÃ◊Ô˜– •Ê’˝rÊÔSÃê’¬ÿ¸ãÃ¢ ¡ªÃÔ˜ ¬˝ËáÊÊÁÃ ◊ÊŸfl—H (’˝rÊÔ¬È⁄UÊáÊ) (üÊÊh‚ ∑§fl‹ •¬ŸË ÃÕÊ •¬Ÿ Á¬Ã⁄UÙ¥∑§Ë „UË ‚¢ÃÎÁåÔÃ Ÿ„UË¥ „UÙÃË, •Á¬ÃÈ ¡Ù √ÿÁQ§) ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÁflÁœ¬flÍ ∑¸ § •¬Ÿ  œŸ∑§ •ŸMÈ §¬ üÊÊh ∑§⁄UÃÊ „UÒ, fl„U ’r˝ ÊÊÔ‚  ‹∑ §⁄U ÉÊÊ‚Ã∑§ ‚◊SÃ ¬Ê˝ÁáÊÿÙ∑¥ §Ù ‚Ã¢ åÎ ÃÔ ∑§⁄U ŒÃ Ê „ÒU– ÿÙ˘ŸŸ ÁflÁœŸÊ üÊÊh¢ ∑È§ÿÊ¸Œ˜ flÒ ‡ÊÊãÃ◊ÊŸ‚—– √ÿ¬Ã∑§À◊·Ù ÁŸàÿ¢ ÿÊÁÃ ŸÊflÃ¸Ã ¬ÈŸ—H („U◊ÊÁº˝◊¥ ∑Í§◊¸¬È⁄UÊáÊ∑§Ê fløŸ) ¡Ê  ‡ÊÊãÃ◊Ÿ „UÊ∑ §⁄U ÁflÁœ¬flÍ ∑¸ § üÊÊh ∑§⁄UÃÊ „UÒU, fl„U ‚ê¬áÍ Ê ¸ ¬Ê¬Ê‚¥  ◊QÈ § „UÊ∑ §⁄U ¡ã◊-◊àÎ ÿ∑È § ’ãœŸ‚  ¿UÍ≈U ¡ÊÃÊ „–Ò U ‚ê¬ÊŒ∑§Ëÿ ÁŸflŒ Ÿ ¡ËflŸ∑§Ë ¬Á⁄U‚◊ÊÁåÃ ◊ÎàÿÈ‚ „UÊÃË „ÒU, ß‚ œ˝Èfl ‚àÿ∑§Ê ‚÷ËŸ SflË∑§Ê⁄U Á∑§ÿÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ÿ„U ¬˝àÿˇÊ ÷Ë ÁŒπ‹ÊÿË ¬«∏UÃÊ „ÒU– ¡ËflÊà◊Ê ßÃŸÊ ‚Íˇ◊ „UÊÃÊ „ÒU Á∑§ ¡’ fl„U ‡Ê⁄UË⁄U‚ ÁŸ∑§‹ÃÊ „ÒU, ©U‚ ‚◊ÿ ∑§Êß¸ ÷Ë ◊ŸÈcÿ ©U‚ •¬Ÿ ø◊¸øˇÊÈ•Ê¥‚ Œπ Ÿ„UË¥ ‚∑§ÃÊ* •ÊÒ⁄U ÿ„UË ¡ËflÊà◊Ê •¬Ÿ ∑§◊ÊZ∑§ ÷ÊªÊ¥∑§Ê ÷ÊªŸ∑§ Á‹ÿ ∞∑§ •¢¢ªÈc∆U¬fl¸¬Á⁄UÁ◊Ã •ÊÁÃflÊÁ„U∑§ ‚Íˇ◊ (•ÃËÁãº˝ÿ) ‡Ê⁄UË⁄U œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒUó ÃàˇÊáÊÊÃ˜Ô ‚Ê˘Õ ªÎˆÔUÊÁÃ ‡ÊÊ⁄UË⁄¢U øÊÁÃflÊÁ„U∑§◊˜Ô– •æU˜ÔUªÈc∆U¬fl¸◊ÊòÊ¢ ÃÈ Sfl¬˝ÊáÊÒ⁄Ufl ÁŸÌ◊Ã◊˜ÔH (S∑§ãŒ0 1– 2– 50– 62) ¡Ê ◊ÊÃÊ-Á¬ÃÊ∑§ ‡ÊÈ∑˝§-‡ÊÊÁáÊÃmÊ⁄UÊ ’ŸŸflÊ‹ ‡Ê⁄UË⁄U‚ Á÷ãŸ „UÊÃÊ „ÒUó flÊƒflª˝‚Ê⁄UË Ãº˝Í¬¢ Œ„U◊ãÿÃ˜Ô ¬˝¬lÃ– Ãà∑§◊¸ÿÊÃŸÊÕ¸ ø Ÿ ◊ÊÃÎÁ¬ÃÎ‚ê÷fl◊˜ÔH (’˝rÊ0Ô 214– 46) ß‚ •ÃËÁãº˝ÿ ‡Ê⁄UË⁄U‚ „UË ¡ËflÊà◊Ê •¬Ÿ mÊ⁄UÊ Á∑§ÿ „ÈU∞ œ◊¸ •ÊÒ⁄U •œ◊¸∑§ ¬Á⁄UáÊÊ◊SflM§¬ ‚Èπ-ŒÈ—π∑§Ê ÷ÊªÃÊ „ÒU ÃÕÊ ß‚Ë ‚Íˇ◊ ‡Ê⁄UË⁄U‚ ¬Ê¬ ∑§⁄UŸflÊ‹ ◊ŸÈcÿ ÿÊêÿ◊Êª¸∑§Ë ÿÊÃŸÊ∞° ÷ÊªÃ „ÈU∞ ÿ◊⁄UÊ¡∑§ ¬Ê‚ ¬„È°UøÃ „Ò¥U ∞fl¢ œÊÌ◊∑§¡Ÿ ¬˝‚ãŸÃÊ¬Ífl¸∑§ ‚Èπ-÷Êª ∑§⁄UÃ „ÈU∞ œ◊¸⁄UÊ¡∑§ ¬Ê‚ ¡ÊÃ „Ò¥U– ‚ÊÕ „UË ÿ„U ’ÊÃ ÷Ë äÿÊŸ ŒŸÿÊÇÿ „ÒU Á∑§ ∑§fl‹ ◊ŸÈcÿ „UË ◊ÎàÿÈ∑§ ¬‡øÊÃ˜Ô ∞∑§ “•ÊÁÃflÊÁ„U∑§” ‚Íˇ◊ (•ÃËÁãº˝ÿ) ‡Ê⁄UË⁄U œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U •ÊÒ⁄U ©U‚Ë ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê ÿ◊¬ÈL§·Ê¥∑§ mÊ⁄UÊ ÿÊêÿ¬Õ‚ ÿ◊⁄UÊ¡∑§ ¬Ê‚ ‹ ¡ÊÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, •ãÿ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥∑§Ê Ÿ„UË¥; ÄÿÊ¥Á∑§ •ãÿ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥∑§Ê ÿ„U ‚Íˇ◊ ‡Ê⁄UË⁄U ¬˝ÊåÃ „UË Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ, fl ÃÊ Ãà∑§Ê‹ ŒÍ‚⁄UË ÿÊÁŸ◊¥ ¡ã◊ ¬Ê ¡ÊÃ „Ò¥U– ¬‡ÊÈ-¬ˇÊË •ÊÁŒ ŸÊŸÊ ÁÃÿ¸∑˜§Ô ÿÊÁŸÿÊ¥∑§ ¬˝ÊáÊË ◊ÎàÿÈ∑§ ¬‡øÊÃ˜Ô flÊÿÈM§¬◊¥ Áflø⁄UáÊ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ¬ÈŸ— Á∑§‚Ë ÿÊÁŸ-Áfl‡Ê·◊¥ ¡ã◊ ª˝„UáÊ-„UÃÈ ©U‚ ÿÊÁŸ∑§ ª÷¸◊¥ •Ê ¡ÊÃ „Ò¥U– ∑§fl‹ ◊ŸÈcÿ∑§Ê •¬Ÿ ‡ÊÈ÷ •ÊÒ⁄U •‡ÊÈ÷ ∑§◊ÊZ∑§Ê •ë¿UÊ-’È⁄UÊ ¬Á⁄UáÊÊ◊ ß„U‹Ê∑§ •ÊÒ⁄U ¬⁄U‹Ê∑§◊¥ ÷ÊªŸÊ ¬«∏UÃÊ „ÒUó ◊ŸÈcÿÊ— ¬˝ÁÃ¬lãÃ SflªZ Ÿ⁄U∑§◊fl flÊ– ŸÒflÊãÿ ¬˝ÊÁáÊŸ— ∑§ÁøÃ˜Ô ‚flZ Ã »§‹÷ÊÁªŸ—H ‡ÊÈ÷ÊŸÊ◊‡ÊÈ÷ÊŸÊ¢ flÊ ∑§◊¸áÊÊ¢ ÷ÎªÈŸãŒŸ– ‚Üøÿ— Á∑˝§ÿÃ ‹Ê∑§ ◊ŸÈcÿÒ⁄Ufl ∑§fl‹◊˜ÔH ÃS◊ÊŸ˜Ô ◊ŸÈcÿSÃÈ ◊ÎÃÊ ÿ◊‹Ê∑¢§ ¬˝¬lÃ– ŸÊãÿ— ¬˝ÊáÊË ◊„UÊ÷Êª »§‹ÿÊŸÊÒ √ÿflÁSÕÃ—H (ÁflcáÊÈœ◊Ê¸ûÊ⁄U0Ô 2– 113– 4ó6) •¬Ÿ ‡ÊÊSòÊÊ¥-¬È⁄UÊáÊÊ¥◊¥ ◊ÎàÿÈ∑§Ê SflM§¬, ◊⁄UáÊÊ‚ãŸ √ÿÁQ§∑§Ë •flSÕÊ •ÊÒ⁄U ©U‚∑§ ∑§ÀÿÊáÊ∑§ Á‹ÿ •ÁãÃ◊ ‚◊ÿ◊¥ Á∑§ÿ ¡ÊŸflÊ‹ ∑Î§àÿÊ¥ ÃÕÊ ÁflÁflœ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ŒÊŸÊ¥ •ÊÁŒ∑§Ê ÁŸM§¬áÊ „ÈU•Ê „ÒU– ‚ÊÕ „UË ◊ÎàÿÈ∑§ ’ÊŒ∑§ •ÊÒäfl¸ŒÒÁ„U∑§ ‚¢S∑§Ê⁄U, Á¬á«UŒÊŸ (Œ‡ÊªÊòÊÁflÁœ-ÁŸM§¬áÊ), Ã¬¸áÊ, üÊÊh, ∞∑§ÊŒ‡ÊÊ„U, ‚Á¬á«UË∑§⁄UáÊ, •‡ÊÊÒøÊÁŒ ÁŸáÊ¸ÿ, ∑§◊¸Áfl¬Ê∑§, ¬Ê¬Ê¥∑§ ¬˝ÊÿÁ‡øûÊ∑§Ê ÁflœÊŸ •ÊÁŒ flÌáÊÃ „ÒU– ◊ŸÈcÿ ß‚ ‹Ê∑§‚ ¡ÊŸ∑§ ’ÊŒ •¬Ÿ ¬Ê⁄U‹ÊÒÁ∑§∑§ ¡ËflŸ∑§Ê Á∑§‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‚Èπ-‚◊Îh ∞fl¢ ‡ÊÊÁãÃ◊ÿ ’ŸÊ ‚∑§ÃÊ „ÒU ÃÕÊ ©U‚∑§Ë ◊ÎàÿÈ∑§ ’ÊŒ ©U‚ ¬˝ÊáÊË∑§ ©UhÊ⁄U∑§ Á‹ÿ ¬ÈòÊ-¬ÊÒòÊÊÁŒ∑§ ÄÿÊ ∑§Ã¸√ÿ „Ò¥U, ß‚∑§Ë ¡ÊŸ∑§Ê⁄UË ‚’∑§Ê „UÊŸË øÊÁ„Uÿ– “¬ÈãŸÊ◊Ÿ⁄U∑§ÊÃ˜Ô òÊÊÿÃ ßÁÃ ¬ÈòÊ—” Ÿ⁄U∑§‚ ¡Ê òÊÊáÊ (⁄UˇÊÊ) ∑§⁄UÃÊ „Ò, fl„UË ¬ÈòÊ „ÒU– ‚Ê◊ÊãÿÃ— ¡Ëfl‚ ß‚ ¡ËflŸ◊¥ ¬Ê¬ •ÊÒ⁄U ¬Èáÿ ŒÊŸÊ¥ „UÊÃ „Ò¥U– ¬Èáÿ∑§Ê »§‹ „ÒU Sflª¸ •ÊÒ⁄U ¬Ê¬∑§Ê »§‹ „ÒU Ÿ⁄U∑§– Ÿ⁄U∑§◊¥ ¬Ê¬Ë∑§Ê ÉÊÊ⁄U ÿÊÃŸÊ∞° ÷ÊªŸË ¬«∏UÃË „Ò¥U– Sflª¸-Ÿ⁄U∑§ ÷ÊªŸ∑§ ’ÊŒ ¡Ëfl ¬ÈŸ— •¬Ÿ ∑§◊ÊZ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U øÊÒ⁄UÊ‚Ë ‹Êπ ÿÊÁŸÿÊ¥◊¥ ÷≈U∑§Ÿ ‹ªÃÊ „ÒU– ¬ÈáÿÊà◊Ê ◊ŸÈcÿÿÊÁŸ •ÕflÊ ŒflÿÊÁŸ ¬˝ÊåÃ ∑§⁄UÃ „Ò¥U, ¬Ê¬Êà◊Ê ¬‡ÊÈ-¬ˇÊË, ∑§Ë≈U-¬Ã¢ª •ÊÁŒ ÁÃÿ¸∑˜§ÔÿÊÁŸ ¬˝ÊåÃ ∑§⁄UÃ „Ò¥U– •Ã— •¬Ÿ ‡ÊÊSòÊÊ¥∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ¬ÈòÊ-¬ÊÒòÊÊÁŒ∑§Ê ÿ„U ∑§Ã¸√ÿ „UÊÃÊ „ÒU Á∑§ fl •¬Ÿ ◊ÊÃÊ-Á¬ÃÊ ÃÕÊ ¬Ífl¸¡Ê¥∑§ ÁŸÁ◊ûÊ üÊhÊ¬Ífl¸∑§ ∑È§¿U ∞‚ ‡ÊÊSòÊÊQ§ ∑§◊¸ ∑§⁄¥U, Á¡‚‚ ©UŸ ◊ÎÃ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥∑§Ê ¬⁄U‹Ê∑§◊¥ •ÕflÊ •ãÿ ÿÊÁŸÿÊ¥◊¥ ÷Ë ‚Èπ∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ „UÊ ‚∑§– ß‚ËÁ‹ÿ ÷Ê⁄UÃËÿ ‚¢S∑Î§ÁÃ ÃÕÊ ‚ŸÊÃŸ œ◊¸◊¥ Á¬ÃÎ´§áÊ‚ ◊ÈQ§ „UÊŸ∑§ Á‹ÿ •¬Ÿ ◊ÊÃÊ-Á¬ÃÊ ÃÕÊ ¬Á⁄UflÊ⁄U∑§ ◊ÎÃ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥∑§ ÁŸÁ◊ûÊ üÊÊh ∑§⁄UŸ∑§Ë •ÁŸflÊÿ¸ •Êfl‡ÿ∑§ÃÊ ’ÃÊÿË ªÿË „ÒU– üÊÊh∑§◊¸∑§Ê * flÊ‹Êª˝‡ÊÃ÷ÊªSÿ ‡ÊÃœÊ ∑§ÁÀ¬ÃSÿ ø– ÷ÊªÊ ¡Ëfl— ‚ ÁflôÊÿ— ‚ øÊŸãàÿÊÿ ∑§À¬ÃH (‡fl0 5– 9) ’Ê‹∑§Ë ŸÊ∑§∑§ ‚ÊÒ¥fl¥ ÷Êª∑§ ¬ÈŸ— ‚ÊÒ ÷ÊªÊ¥◊¥ ∑§À¬ŸÊ Á∑§ÿ ¡ÊŸ¬⁄U ¡Ê ∞∑§ ÷Êª „UÊÃÊ „ÒU, fl„UË (©U‚Ë∑§ ’⁄UÊ’⁄U) ¡Ëfl∑§Ê SflM§¬ ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ •ÊÒ⁄U fl„U •‚Ë◊ ÷ÊflflÊ‹Ê „UÊŸ◊¥ ‚◊Õ¸ „ÒU– Á¬ÃÎ∑§◊¸ ÷Ë ∑§„UÃ „Ò¥U– Á¬ÃÎ∑§◊¸‚ ÃÊà¬ÿ¸ Á¬ÃÎ¬Í¡Ê‚ „ÒU– Á¬ÃÎ∑§Êÿ¸◊¥ flÊÄÿ∑§Ë ‡ÊÈhÃÊ ÃÕÊ Á∑˝§ÿÊ∑§Ë ‡ÊÈhÃÊ ◊ÈÅÿ M§¬‚ •Êfl‡ÿ∑§ „ÒUó“Á¬Ã⁄UÊ flÊÄÿÁ◊ë¿UÁãÃ ÷ÊflÁ◊ë¿UÁãÃ ŒflÃÊ—”– Á¬Ã⁄U flÊÄÿ •ÊÒ⁄U Á∑˝§ÿÊ ‡ÊÈh „UÊŸ¬⁄U „UË ¬Í¡Ê SflË∑§Ê⁄U ∑§⁄UÃ „Ò¥U ¡’Á∑§ ŒflÃÊ ÷ÊflŸÊ ‡ÊÈh „UÊŸ¬⁄U– Á∑˝§ÿÊ ÃÕÊ flÊÄÿ◊¥ ∑§Êß¸ òÊÈÁ≈U „UÊ ¡Êÿ ÃÊ ÷Ë fl ¬˝‚ãŸ „UÊ ¡ÊÃ „Ò¥U •ÊÒ⁄U •¬Ÿ ÷Q§∑§Ë ¬Í¡Ê SflË∑§Ê⁄U ∑§⁄U ‹Ã „Ò¥U– •Ã— Á¬ÃÎ∑§Êÿ¸◊¥ Œfl∑§Êÿ¸∑§Ë •¬ˇÊÊ •Áœ∑§ ‚ÊflœÊŸË∑§Ë •Êfl‡ÿ∑§ÃÊ „ÒU– •Ê¡∑§‹ ÁflÁœ¬Ífl¸∑§ Á¬ÃÎ∑§◊¸ ∑§⁄UÊŸflÊ‹ ÁflmÊŸÊ¥∑§Ê ¬˝Êÿ— •÷Êfl „UÊÃÊ ¡Ê ⁄U„UÊ „ÒU– üÊÊhÊÁŒ Á¬ÃÎ∑§◊¸∑§Ë ¬hÁÃÿÊ° ÷Ë ¬˝Êÿ— ‚¢S∑Î§Ã ÷Ê·Ê◊¥ „UË ©U¬‹éœ „Ò¥U, Á¡‚∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ‚Ê◊Êãÿ ¡ŸÊ¥∑§Ê ß‚‚ •ŸÁ÷ôÊ ⁄U„UŸÊ ÷Ë SflÊ÷ÊÁfl∑§ „ÒU– •Ã— ªËÃÊ¬˝‚Ÿ ÿ„U ÁŸáÊ¸ÿ Á‹ÿÊ Á∑§ ◊⁄UáÊÊ‚ãŸ •flSÕÊ‚ ‹∑§⁄U ◊⁄UáÊÊ¬⁄UÊãÃ •ãàÿÁc≈UÔU (•ÊÒäfl¸ŒÒÁ„U∑§ ‚¢S∑§Ê⁄U) ÃÕÊ üÊÊh‚ ‚ê’ÁãœÃ Á¬ÃÎ∑§◊¸∑§Ë ∞∑§ ‚Ê¢ªÔUÊ¬Ê¢ªÔU ¬ÈSÃ∑§ ‚⁄U‹ Á„UãŒË ÷Ê·Ê◊¥ ¬˝SÃÈÃ ∑§Ë ¡Êÿ, Á¡‚‚ ‚fl¸‚ÊœÊ⁄UáÊ∑§Ê ‡ÊÊSòÊÊŸÈ‚Ê⁄U •ÁãÃ◊ ‚◊ÿ∑§ ∑Î§àÿ, üÊÊh∑§Ë ◊Á„U◊Ê, ß‚∑§Ë •ÁŸflÊÿ¸ •Êfl‡ÿ∑§ÃÊ, üÊÊh∑§Ë ¬˝Á∑˝§ÿÊ •ÊÒ⁄U ß‚∑§ ÁflÁœ-ÁflœÊŸ∑§Ë ‚Ê◊Êãÿ ¡ÊŸ∑§Ê⁄UË „UÊ ‚∑§– ß‚∑§ ‚ÊÕ „UË ‚ÊœÊ⁄UáÊ ÁflmÊŸ˜Ô ¬Áá«UÃ èÊË ¡Ê ß‚ ÁflœÊ‚ ¬ÍáÊ¸ ¬Á⁄UÁøÃ Ÿ„UË¥ „Ò¥U, fl ÷Ë ß‚ ª˝ãÕ∑§ •ÊœÊ⁄U¬⁄U •Êfl‡ÿ∑§ÃÊŸÈ‚Ê⁄U üÊÊhÊÁŒ ∑Î§àÿ ∑§⁄UÊŸ◊¥ ‚ˇÊ◊ „UÊ ¡Êÿ°– ÿ„U ¬˝ÿÊ‚ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU Á∑§ ‚¢∑§À¬- flÊÄÿÿÊ¡ŸÊ ÃÕÊ ◊ãòÊ÷Êª ‚¢S∑Î§Ã◊¥ ¬ÍáÊ¸M§¬‚ Á‹π ÁŒÿÊ ¡Êÿ ÃÕÊ Á∑˝§ÿÊ •ÊÁŒ∑§Ê ‚¢∑§Ã ÷Ë S¬c≈UÔUÃÊ‚ ‚⁄U‹ ÷Ê·Ê◊¥ ∑§⁄U ÁŒÿÊ ¡Êÿ, Á¡‚‚ ∑§Êÿ¸-‚ê¬ÊŒŸ◊¥ Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë ∑§Á∆UŸÊß¸∑§Ê •ŸÈ÷fl Ÿ „UÊ– flÊSÃfl◊¥ ß‚ ¬ÈSÃ∑§∑§Ê ÃÒÿÊ⁄U ∑§⁄UŸÊ ∞∑§ ŒÈM§„U ∑§Êÿ¸ ÕÊ– ∑§Ê⁄UáÊ, üÊÊh∑§Ë ¬hÁÃÿÊ¥◊¥ ÃÕÊ ◊Í‹ ª˝ãÕÊ¥◊¥ Á∑¢§ÁøÃ˜Ô ◊ÃflÒÁ÷ããÿ ∞fl¢ ÁflÁ÷ãŸ ¬˝Œ‡ÊÊ¥∑§Ë ‹Ê∑§¬⁄Uê¬⁄UÊ•Ê¥◊¥ ÷Ë Á÷ãŸÃÊ Á◊‹ÃË „ÒU– •Ã— ‚Ê◊¢¡SÿM§¬◊¥ ∞∑§ ÁŸáÊÊ¸ÿ∑§ ¬hÁÃ ¬˝SÃÈÃ ∑§⁄UŸ∑§Ê ¬˝ÿÊ‚ Á∑§ÿÊ ªÿÊ– ß‚∑§ ‚ÊÕ „UË ÿÕÊ‚Êäÿ ◊Í‹ fløŸÊ¥∑§Ê ¬˝◊ÊáÊ ÷Ë ©UŒ˜œÎÃ ∑§⁄UŸ∑§Ê ¬˝ÿÊ‚ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU– ß‚ ∑§Êÿ¸◊¥ ¬⁄U◊ üÊhÿ ¬¢0 üÊË¡Ê·áÊ⁄UÊ◊¡Ë ¬Êá«Uÿ “•ÁÇŸ„UÊòÊË” ¡Ê üÊÊh∑§Ë ‡ÊÊSòÊÊQ§ ¬˝Á∑˝§ÿÊ∑§ •ÊÁœ∑§ÊÁ⁄U∑§ ÁflmÊŸ˜Ô ⁄U„U „Ò¥U, ∑§Ê Áfl‡Ê· ÿÊªŒÊŸ ¬˝ÊåÃ „ÈU•Ê– ß‚∑§ ‚ÊÕ „UË ‚◊ÊŒ⁄UáÊËÿ ¬¢0üÊË‹Ê‹Á’„UÊ⁄UË¡Ë Á◊üÊŸ •¬ŸË ÁflÁ‡Êc≈UÔU ‹πŸËmÊ⁄UÊ üÊÊh¬˝∑§⁄UáÊ∑§Ê ¬ÈSÃ∑§M§¬ ¬˝ŒÊŸ Á∑§ÿÊ ÃÕÊ „U⁄UË⁄UÊ◊ ªÊ¬ Ê‹∑§ÎcáÊ ‚ŸÊÃŸœ◊ ¸ ‚S¢ ∑§ÎÃ ◊„UÊÁfllÊ‹ÿ∑§ •fl∑§Ê‡Ê¬Ê˝åÃ ¬Ê˝øÊÿ ¸ ¬0¢ üÊË⁄UÊ◊∑§ÎcáÊ¡Ë ‡ÊÊSòÊËŸ •¬Ÿ •Õ∑§ ¬Á⁄UüÊ◊ ∞fl¢ ¬ÍáÊ¸ ◊ŸÊÿÊª‚ ß‚ ª˝ãÕ∑§Ê ‚ê¬ÊÁŒÃ ∑§⁄UŸ◊¥ ¬ÍáÊ¸ Ãà¬⁄UÃÊ ¬˝ŒÊŸ ∑§Ë– ¬˝SÃÈÃ ª˝ãÕ∑§Ë ⁄UøŸÊ◊¥ ßŸ ÁflmîÊŸÊ¥∑§ mÊ⁄UÊ ÁŸc∑§Ê◊÷Êfl‚ •Õ∑§ ¬Á⁄UüÊ◊ „ÈU•Ê „ÒU, Á¡‚∑§ Á‹ÿ „U◊ ©UŸ∑§ ¬˝ÁÃ NUŒÿ‚ •Ê÷Ê⁄U √ÿQ§ ∑§⁄UÃ „Ò¥U– ¬˝SÃÈÃ ¬ÈSÃ∑§∑§ ‚¢Œ÷¸◊¥ ‚ÈœË¡ŸÊ¥∑§ mÊ⁄UÊ ÿÁŒ ∑§Êß¸ ‚◊ÈÁøÃ ‚È¤ÊÊfl ¬˝ÊåÃ „UÊªÊ ÃÊ ©U‚ •Êfl‡ÿ∑§ÃÊŸÈ‚Ê⁄U •Áª˝◊ ‚¢S∑§⁄UáÊ◊¥ ‚◊ÊÁ„UÃ Á∑§ÿÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „ÒU– üÊÊh∑§Ë Á∑˝§ÿÊ∞° ßÃŸË ‚Íˇ◊ „Ò¥U Á∑§ ßã„¥U ‚ê¬ãŸ ∑§⁄UŸ◊¥ •àÿÁœ∑§ ‚ÊflœÊŸË∑§Ë •Êfl‡ÿ∑§ÃÊ „ÒU– ß‚∑§ Á‹ÿ ß‚‚ ‚ê’ÁãœÃ ’ÊÃÊ¥∑§Ë ¡ÊŸ∑§Ê⁄UË „UÊŸÊ ÷Ë ¬⁄U◊ •Êfl‡ÿ∑§ „ÒU– ß‚ ŒÎÁc≈UÔU‚ üÊÊh‚ ‚ê’ÁãœÃ •Êfl‡ÿ∑§ ’ÊÃ¥ •Êª Á‹πË ¡Ê ⁄U„UË „Ò¥U ¡Ê ‚÷Ë∑§ Á‹ÿ ©U¬ÊŒÿ „Ò¥U– •Ã— ßã„¥U •fl‡ÿ ¬…∏UŸÊ øÊÁ„Uÿ– •Ê‡ÊÊ „ÒU ‚fl¸‚ÊœÊ⁄UáÊ-¡Ÿ ß‚ ¬ÈSÃ∑§‚ ¬ÍáÊ¸ ‹Ê÷ÊÁãflÃ „UÊ¥ª– ß‚ ÉÊÊ⁄U ∑§Á‹∑§Ê‹◊¥ ∑§◊ÊZ∑§ ‹Ê¬ „UÊŸ‚ ÿÁŒ ß‚ ª˝ãÕ∑§ mÊ⁄UÊ ÷ªflà∑Î§¬Ê‚ Á∑¢§ÁøÃ˜Ô ⁄UˇÊÊ „UÊ ‚∑§Ë ÃÕÊ ‚fl¸‚ÊœÊ⁄UáÊ-¡ŸÊ¥∑§ ∑§ÀÿÊáÊ◊¥ ÿ„U ÁŸÁ◊ûÊ ’Ÿ ‚∑§Ê ÃÊ ¬˝SÃÈÃ ¬˝∑§Ê‡ÊŸ ‚ÊÕ¸∑§ „UÊªÊ– ó⁄UÊœ‡ÿÊ◊ π◊∑§Ê U ¬Á⁄Uc∑Î§Ã ‚¢S∑§⁄UáÊ∑§Ê ÁŸflŒŸ ¬ÈSÃ∑§∑§Ë ¬ÈŸ⁄UÊflÎÁûÊ ∞fl¢ ¬˝◊ÊáÊÊ¥∑§ ‚êÿ∑˜§Ô •Ê‹ÊøŸ ∑§⁄UŸ¬⁄U ÿÁà∑¢§ÁøÃ˜Ô ‚¢‡ÊÊœŸ∑§Ë •Êfl‡ÿ∑§ÃÊ ¬˝ÃËÃ „ÈUß¸ ÃÕÊ ∑È§¿U ÁflmÊŸ˜Ô ‚ÈœË¡ŸÊ¥Ÿ ∑Î§¬Ê¬Ífl¸∑§ •¬Ÿ ‚È¤ÊÊfl ÷Ë ¬˝Á·Ã Á∑§ÿ– •Ã— ßŸ ‚’ ’ÊÃÊ¥¬⁄U ÁfløÊ⁄U∑§⁄U •Êfl‡ÿ∑§ ‚¢‡ÊÊœŸ∑§ ‚ÊÕ ÿ„U ¬Á⁄Uc∑Î§Ã ‚¢S∑§⁄UáÊ •Ê¬∑§Ë ‚flÊ◊¥ ¬˝SÃÈÃ „ÒU– U