1928-1950 yılları arası türkiye'de avrupa hun tarihi yazımı

196 Pages·2015·4.92 MB·Turkish

i

T.C.
TRAKYA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TARİH ANABİLİM DALI
YÜKSEK LİSANS TEZİ

1928-1950 YILLARI ARASI TÜRKİYE’DE
AVRUPA HUN TARİHİ YAZIMI

CAN TANKUT ESMEN

TEZ DANIŞMANI
YRD. DOÇ. DR. HASAN DEMİROĞLU

EDİRNE 2015

i

Tezin Adı: 1928-1950 Yılları Arası Türkiye’de Avrupa Hun Tarih Yazımı
Tezi Hazırlayan: Can Tankut Esmen

ÖZET
1930’lar Türkiye’de büyük bir değişimin yaşandığı yıllar olarak tarihe
geçmiştir. Bahsedilen değişim hareketi, sosyal hayatın her alanında olduğu gibi
tarihte de gerçekleşti. Yeni kurulmuş olan genç Türkiye Cumhuriyeti ve devletin
ideologları tarihe çok büyük önem atfettiler. Bunu yaparken de başlıca amaçları,
gerçekleştirdikleri inkılapları doğrulayacak, o inkılaplara temel oluşturacak, tarihi
dayanaklar sunan bir tarih yazımı geliştirmek oldu. İnkılap hareketini geliştiren
kadronun inkılaplara tarihin içinden payandalar bulmak kadar, Türk milli kimliği
etrafında birleşilmesini öngördüğü için, ortaya daha milliyetçi ve Türk adı etrafında
şekillenen bir tarih kurgusu da çıktı. Türk tarihinin Osmanlı ve İslami dönemleri
öncesini ön plana çıkartmak, ortaya atılan tarih tezlerinin başlıca hedefi oldu. Bu
yöntem izlenirken Avrupa Hunları hakkında neler yazıldığı, Avrupa Hun tarihinin
Türk Tarih Tezi içerisinde nereye oturtulabileceği ve değeri, tarihin bir araç olarak
imgeleri beslemesi ve bu imgelerin günlük hayatta üstlenebilecekleri rollerin 30’lu
yıllar için ne oldukları soruları, tezin başlıca problemini oluşturmaktadır.

Anahtar Kelimeler: Tarih, Türk Tarih Tezi, 1930’ların Türkiye’si, Avrupa
Hunları, Attila.
ii

Name of Thesis: The Historiography of European Huns in Turkey between 1928 -
1950 Years
Prepared by: Can Tankut Esmen

ABSTRACT
1930s made history as a major change years in Turkey. This transformation
movement took place also in history as in all areas of social life. Young Turkish
Republic newly established and the ideologues of state attributed great importance to
history. Its principal aims in doing so were to verify the reforms realized and to
develop a historiography offering historical grounds in order to form basis for those
revolutions. The cadre that improved the revolutionary movement found historical
pillars from the history. So as to foresee the unity around Turkish national identity, it
emerged more nationalist and historical fiction shaping about the Turkish name. The
main target of history thesis became the featuring the pre-Ottoman and Islamic
periods of Turkish history. By viewing this method, the main problems of thesis are
that what were written about European Huns, that where could be placed to European
Hun history in Turkish History Thesis and its value, that history as a means supplies
the images and that the questions about those images undertaking roles in the daily
life of 1930s years.
Key Words: History, Turkish History Thesis, 1930s of Turkey, European
Huns, Attila.
iii

ÖNSÖZ

Kişi ne zaman bir adım atmak istese, tarih hep onun yanındaydı. Geçmişin
düzenlenmiş bilgisi olarak okuyabileceğimiz tarih, gerek yaptıklarımıza bir biçim
vererek, gerek eylemlerimizi meşrulaştırarak, gerekse de geleceğe yön gösterip adeta
bir kılavuza dönüşerek insanlığa yardımcı oldu. Yaratılmışlar içerisinde en faydacı
mahlûk olan insan da bu durumu keşfettiğinden beri, tarih yazmakta kayıt
tutmaktadır. Yüzyıllar birbirini tarih ederken, tarihe konu olan varlık ya da durumlar
da haliyle büyük bir değişimden geçti.
Başlangıçta büyük krallar, imparatorlar tüm ihtişamları ile hükmetmenin
doruğunda tarih kitaplarının yapraklarında betimlendiler. Onlarca savaş, gelişen
büyüyen ve yok olan devletler, boylar, kavimler tarih koridorunu baştanbaşa
yürüdüler. Sonraları konular biraz daha çeşitlendi; sıradan insan, gündelik hayat,
mahalli problemler, uzun periyotlar1, kültür kavramı ve kültürü oluşturan öğeler
tarihin ilgi alanıyla buluştu. Bu şekilde günümüze kadar gelindi.
Tarihin ilgi alanlarının ve kapsamının üzerine düşünmeye çalışan bir tarihçi
adayı olarak ben de, tarih ile ilgili kuramsal bir takım sorulara cevap aramaktaydım.
Bu noktada sorulan sorulardan en önemlisi, ‘tarihin tarihinin’ yazılıp
yazılamayacağıydı. Tarih yazımının, dolayısıyla anlatıcı (tarihçi) ile okuyucu
arasında doğrudan bir bağ kuran anlatının (narrative) tarihi seyri, tek bir olay ya da
kişi üzerinden –ki tezde bu Avrupa Hunları ve Attila’dan müteşekkil olacaktır-
gösterdiği değişimlerle ortaya konulup konulamayacağı, zihnimizdeki soruya
eklenerek, sorunun problematik hale getirilmesine, dolayısıyla da tez çalışmasına
konu olmasına neden olmuştur.
Avrupa Hun yazımını, tarihçiliğin tarihi (historiografi) odaklı ele alırken,
yapılan dönemsel sınırlandırma da, Türk tarihçiliğinin nev-i şahsına münhasır yılları
olan 1930’lu yıllar merkeze alınacak şekilde seçildi. Böylelikle hem 30’ların sosyal
tarihini etkileyen dinamikler ortaya konulmak ve tarih yazıcılığıyla bağı gösterilmek

1 Burada Lucien Febvre’nin ortaya attığı Longue Durée kavramı kastedilmektedir.
iv

istendi hem de tarih-fayda ilişkisinin yoğun olarak yaşandığı bu dönem nedensellik
çerçevesinde bir değerlendirilmeye tutuldu.
Çalışma tarafımca hazırlanmış olsa da, şurası bir gerçek ki, bir takım destekler
gösterilmemiş olsaydı ortaya hiç çıkamayabilirdi. Bu nedenle adlarını saygıyla
anacağım bazı kişilere teşekkür etmek –asla emeklerinin gerçek karşılığı olmayacak
olsa da- üzerime düşen bir borçtur. Tez danışmanım Sayın Yrd. Doç. Dr. Hasan
DEMİROĞLU’na çalışma konumun belirlenmesinde akademik özgürlüğe saygı
gösterdiği ve beni her zaman cesaretlendirdiği için, Tarih Bölüm Başkanımız Sayın
Prof. Dr. İlker ALP’e çalışma azmimizi kaybetmememiz gerektiğini bize her gün
yeniden öğrettiği için, Sayın Yrd. Doç. Dr. Ali AHMETBEYOĞLU ve Sayın Yrd.
Doç. Dr. Mehmet Kaan ÇALEN’e ufuk açıcı soruları ve yönlendirmeleri ile
çalışmama katkı sağladıkları için, mesai arkadaşlarım sevgili Erdal YILMAZ, Asım
KORKMAZ ve Emre ELMAS’ a bilgileri ve derinlemesine düşünebilme becerilerini
benden hiç esirgemeyip tezimi tekrar tekrar okudukları için teşekkür ederim.
Temin edilmesi en zor kitaplara dahi ulaşmama imkân sağlayan İSAM
Kütüphanesinin güler yüzlü çalışanlarına da teşekkür etmeyi unutmamalıyım.
Edebiyat Fakültemizin en çalışkan personeli Sayın Mustafa US’a da ne zaman
ihtiyaç duysak güler yüzle yanımızda olduğu için teşekkür ederim. Son ama en
önemli teşekkür de ailemin fertlerine; başta babam Merhum Tevfik Muammer
ESMEN’e bana hep inandığı için, annem Lütfiye ESMEN’e hakkında buraya ne
yazsam diye düşünüp saatlerce uygun söz bulamayacak kadar çok iyi bir anne olduğu
için ve kardeşim Caner ESMEN’e dünyanın en iyi insanıyla kardeş olma şansını
bana yaşattığı için teşekkür ederim. Çalışma da iyi yapılmış her şeyde saydığım
insanların katkısı büyüktür. Eksiklik ya da hataların ise bütün sorumluluğu şahsıma
aittir.

Can Tankut Esmen
Edirne 2015
v

İÇİNDEKİLER

ÖZET............................................................................................................................. I
ABSTRACT ................................................................................................................. II
ÖNSÖZ ...................................................................................................................... III
İÇİNDEKİLER ........................................................................................................... V
KISALTMALAR ....................................................................................................... IX
GİRİŞ ........................................................................................................................... 1
I. BÖLÜM
OSMANLI VE ERKEN CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK TARİH YAZIMI .......... 7
1.1 Osmanlı Tarih Yazımı ............................................................................................ 7
1.1.1 Başlangıçtan Tanzimat’a Kadar Osmanlı Tarihçiliği ..................................... 8
1.1.1.1 Vakanüvislik .............................................................................................. 15
1.1.2 Tanzimat Sonrası Osmanlı Tarihçiliği ......................................................... 17
1.1.2.1 Tanzimat’tan Meşrutiyete Kadar Osmanlı Tarihçiliği .............................. 18
1.1.2.2 II. Meşrutiyet Devri Osmanlı Tarihçiliği .................................................. 26
1.1.2.2.1 Tarih-i Osmani Encümeni Çevresinde Tarihçilik .................................. 27
1.1.2.2.2 Encümen-i Tetkik Çevresinde Tarihçilik ............................................... 31
1.2 Erken Dönem Cumhuriyet Tarihçiliği (1923-1928) ............................................ 34
1.2.1 Türk Tarih Encümeni ................................................................................... 36
1.2.2 Türkiyat Enstitüsü ........................................................................................ 38
II. BÖLÜM
1928-1950 YILLARI ARASINDA TÜRK TARİH YAZIMI VE İSLAM ÖNCESİ
DÖNEM ..................................................................................................................... 42
2.1 Türk Tarih Tezi .................................................................................................... 43
vi

2.1.1 Türk Tarih Tezinin Ortaya Çıktığı Şartlar .................................................... 43
2.1.2 Türk Tarih Tezinin Hedefleri ....................................................................... 47
2.1.3 Türk Tarih Tezinde İslam Öncesi Dönemin Üstlendiği Rol ........................ 52
2.1.4 Türk Tarih Tezinin Ortaya Konulduğu Alanlar ve İslam Öncesi Dönem .... 54
2.1.4.1 Türk Tarihinin Ana Hatları ........................................................................ 54
2.1.4.2 Türk Tarihinin Ana Hatlarına Methal ....................................................... 58
2.1.4.3 Liseler İçin Tarih Ders Kitapları ............................................................... 61
2.1.4.4 Birinci Türk Tarih Kongresi ...................................................................... 66
2.1.4.5 İkinci Türk Tarih Kongresi ........................................................................ 73
2.1.4.5 Telif Eserler ............................................................................................... 77
2.2 1939-1950 Yılları Arası Türkiye’de Tarih Yazımı .............................................. 80
2.2.1 1939-1950 Yılları Arası Tarih Yazımını Etkileyen Dinamikler .................. 80
2.2.2 1939-1950 Yılları Arası Tarih Yazımının Genel Karakteri ......................... 83
2.2.2.1 Türk Tarih Tezi Ve Üçüncü Türk Tarih Kongresi .................................... 84
2.2.2.2 Anadolucu Yaklaşım ................................................................................. 86
2.2.2.3 Helenist Yaklaşım ..................................................................................... 87
2.2.2.4 Türkçü Turancı Yaklaşım .......................................................................... 89
2.2.3 1939-1950 Yılları Arası Türk Tarih Yazımında İslam Öncesi Dönem ........ 90
III. BÖLÜM
1928-1950 YILLARI ARASI AVRUPA HUN TARİHİ YAZIMI ........................... 93
3.1 Avrupa Hun Tarihi Yazımını Meydana Getiren Çalışmalar ................................ 95
vii

3.1.1 Tarih Çalışmaları .......................................................................................... 95
3.1.1.1 Telif Eserler ............................................................................................... 95
3.1.1.2 Tarih Ders Kitapları ................................................................................. 101
3.1.1.3 Tarih Kongreleri ...................................................................................... 103
3.1.1.4 Akademik Dergiler .................................................................................. 104
3.1.1.5 Ansiklopedi Maddeleri ............................................................................ 106
3.1.1.6 Popüler Dergiler ...................................................................................... 107
3.1.2 Edebi Çalışmalar ........................................................................................ 109
3.1.2.1 Tarihi Romalar ........................................................................................ 109
3.1.2.2 Tarihi Piyesler ......................................................................................... 112
3.1.2.3 Şiirler ....................................................................................................... 114
3.2 Avrupa Hun Tarihi Anlatısı ............................................................................... 118
3.2.1 Siyasi Tarih Anlatısı ................................................................................... 118
3.2.1.1 Attila’ya Kadar Hunlar ............................................................................ 118
3.2.1.2 Attila Dönemi Olayları ............................................................................ 121
3.2.1.2.1 Doğu Roma ile Münasebetler ............................................................... 123
3.2.1.2.2 Galya Seferi .......................................................................................... 125
3.2.1.2.3 İtalya Seferi .......................................................................................... 128
3.2.1.3 Attila Sonrası Avrupa Hunları ................................................................. 129
3.2.2 Attila İmgesi ............................................................................................... 131
3.2.2.1 Attila-Bleda Çatışması ............................................................................ 135