Table Of Content

В. А. Круталевіч, I. А. Юхо ГІСТОРЫЯ ДЗЯРЖАВЫ I ПРАВА БЕЛАРУСІ (1917-1945 гг.) Дапушчана Міністэрствам адукацыі Рэспублікі Беларусь у якасці вучэбнага дапаможніка для студэнтаў юрыдычных і гістарычных спецыяльнасцей вышэйшых навучальных устаноў 2-е выданне МІНСК «БЕЛАРУСКАЯ НАВУКА» 2000 УДК [321+34](47б)(091)(075.8) ББК 67.99(4Беи)я73 К 84 ЗМЕСТ Р э ц э н з е н т ы: доктар гістарычных навук А. М. Сарокін, доктар юрыдычных навук I. I. Марціновіч Уступ 7 Гл а в а 1 Расійская рэвалюцыя 1917 г. і нацыянальна-дзяржаўнае самавызначэнне Беларусі § I. Устанаўленне савецкай улады на Беларусі 9 § 2. Утварэнне Заходняй вобласці 12 § 3. Беларускі з'езд (кангрэс) 15 § 4. Акупацыя Германіяй Беларусі. Абвяшчэнне Беларускай Народнай Рэспублікі 21 § 5. Нацыянальная палітыка Аблвыканкомзаха 23 § 6. Абвяшчэнне Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі 31 § 7. Першы Усебеларускі з'езд Саветаў. Прыняцце Канстытуцыі 34 Г л а в а 2 Літоўска-Беларуская Савецкая Рэспубліка § 1. Утварэнне Літоўска-Беларускай Рэспублікі 42 § 2. Дзейнасць урада Літоўска-Беларускай Рэспублікі 47 § 3. Ліквідацыя Літоўска-Беларускай Рэспублікі 56 Г л а в а 3 Нацыянальна-адраджэнскі рух у новых умовах © І. А. Юхо, В. А. Круталевіч, § 1. Прапольская арыентацыя 63 ISBN 985-08-0352-5 2000 § 2. Арыентацыя на краіны Антанты 71 1* 3 Г л а в а 4 § 3. Абвяшчэнне СССР 133 Аднаўленне Беларускай Савецкай Рэспублікі § 4. Увядзенне ў дзеянне першай саюзнай Канстытуцыі 137 § 5. Падзел паўнамоцтваў Саюза і саюзных рэспублік 140 § 1. Дэкларацыя аб абвяшчэнні незалежнасці ССРБ 78 § 2. Рэўкомы 85 Г л а в а 9 § 3. Прэлімінарны (папярэдні) Рыжскі дагавор 89 Дзяржаўнае будаўніцтва ва ўмовах шматукладнасці § 4. Другі Усебеларускі з'езд Саветаў. Дапаўненні да Кансты- эканомікі і лібералізацыі палітычнага рэжыму туцыі 91 (1921-1929) Г л а в а 5 § 1. Агульны стан эканомікі і культуры 144 § 2. Удасканаленне адміністрацыйна-тэрытарыяльнага дзялен- Рыжскі мірны дагавор ня. Узбуйненне БССР 146 § 1. Удзельнікі мірных перагавораў 99 § 3. Канстытуцыя Беларускай ССР 1927 г 158 § 2. Статус ССРБ як удзельніцы мірных перагавораў 101 § 4. Судовыя і пазасудовыя карныя ўстановы 162 § 5. Станаўленне права 167 Г л а в а 6 Г л а в а 10 Ваенна-палітычная сітуацыя на Беларусі ў 1921—1922 гг. Дзяржаўнае будаўніцтва ва ўмовах карэнных палітычных і Дзяржаўнае будаўніцтва сацыяльна-эканамічных змен (1930—1938) § 1. Супярэчнасці пераходнага перыяду 106 § 1. Агульны стан эканомікі БССР 174 § 2. Узброеныя антысавецкія фарміраванні 108 § 2. Вышэйшыя і мясцовыя органы дзяржаўнай улады 177 § 3. Стварэнне часовых надзвычайных органаў 110 § 3. Новыя радыкальныя пераўтварэнні адміністрацыйна-тэры- § 4. Карныя меры 112 тарыяльнай будовы 183 § 5. Стабілізацыя становішча 114 § 4. Развіццё федэратыўных адносін. Узмацненне цэнтралісц- кага пачатку 188 Г л а в а 7 § 5. Канстытуцыя СССР 1936 г. і Канстытуцыя Беларускай Беларуская палітычная эміграцыя ў новых умовах ССР 1937 г 189 § 6. Суды і пазасудовыя рэпрэсіўныя ўстановы. Пракуратура 193 § 1. Спробы кансалідацыі сіл 118 § 7. Змены ў праве 196 § 2. Роспуск урада БНР 120 Глава 11 Г л а в а 8 Беларуская ССР пад час другой сусветнай вайны ССРБ — адна з заснавальніц Саюза ССР (1939-1945) § 1. Прававыя формы ўзаемаадносін ССРБ і РСФСР да § 1. Заходняя Беларусь у саставе Польскай дзяржавы 201 ўтварэння СССР 124 § 2. Пачатак другой сусветнай вайны. Уз'яднанне Заходняй § 2. Барацьба дзвюх плыняў: аўтанамізацыя нацыянальных Беларусі з Беларускай ССР 208 рэспублік ці раўнапраўе? 130 § 3. Беларусь у Вялікай Айчыннай вайне 1941 — 1945 гг 215 4 5 § 4. Другі Усебеларускі кангрэс 220 § 5. Партызанскі рух 224 § 6. Вызваленне Беларусі 227 § 7. Права 231 § 8. БССР — адна з заснавальніц Арганізацыі Аб'яднаных Нацый 234 УСТУП Бібліяграфія 236 Гісторыя дзяржавы і права Беларусі як навуковая і вучэбная дысцыпліна з'яўляецца юрыдычнай навукай, але разам з тым і арганічнай часткай агульнай гісторыі народа, яго культуры. Без грунтоўнага ведання гісторыі дзяржаўных структур улады і разумення дзеяння ўсяго дзяржаўнага механізма нельга кіраваць дзяржаўным апа- ратам і забяспечыць падрыхтоўку свядомых будаўнікоў свабоднага грамадства. Гістарычны аналіз заканадаўства неабходны як для правільнага ўсведамлення дзеючых норм права (гістарычнае тлумачэнне закону), так і для крытычнай ацэнкі застарэлых норм. Рэспубліка Беларусь з прыняццем 27 ліпеня 1990 г. Дэкларацыі аб сваім дзяржаўным суверэнітэце, у якой урачыста абвяшчаліся вяршэнства, самастойнасць і паў- ната дзяржаўнай улады рэспублікі ў межах яе тэрыторыі, апынулася ў складаным палітычным становішчы, бо значная частка яе насельніцтва аказалася слаба падрых- таванай да незалежнага дэмакратычнага дзяржаўнага жыцця. Такое становішча склалася таму, што на працягу некалькіх стагоддзяў абмяжоўвалася беларуская культура, замоўчвалася або скажалася гісторыя беларускай дзяр- жаўнасці і права. Прыняцце новай Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь (1994) (з папраўкамі і дапаўненнямі 1996 г.), якая фунту- ецца на неад'емным праве беларускага народа на сама- вызначэнне і абапіраецца на шматвяковую гісторыю развіцця беларускай дзяржаўнасці, сведчыць аб неабход- насці грунтоўнага вывучэння гістарычнага шляху, што прайшла наша дзяржава ад першых канстытуцыйных ак- 7 таў да сучаснасці. Асабліва важнае значэнне мае гісторыя Глава 1 дзяржаўна-прававога будаўніцтва ў перыяд з 1917 па 1945 г., бо нельга зразумець вялікіх пераўтварэнняў, што адбыліся ў нашым грамадстве і дзяржаве, без аналізу ўсёй сукупнасці гістарычных падзей, тых поспехаў, недахопаў і РАСІЙСКАЯ РЭВАЛЮЦЫЯ 1917 г. злоўжыванняў, якія адбываліся ў нашай дзяржаве. I НАЦЫЯНАЛЬНА-ДЗЯРЖАЎНАЕ Вывучэнне гісторыі дзяржавы і права Беларусі САМАВЫЗНАЧЭННЕ БЕЛАРУСІ патрэбна беларускаму народу для ўсведамлення свайго нацыянальнага светапогляду, вызначэння месца сярод народаў свету. Усе славянскія народы ўжо даўно маюць распрацаваныя гісторыі сваіх дзяржаў і права. Для бела- рускага народа толькі цяпер з'явілася магчымасць § 1. Устанаўленне савецкай улады на Беларусі даследаваць, вывучаць і выкладаць гісторыю дзяржавы і права Беларусі ва ўсёй яе паўнаце, без скажэнняў Узброенае паўстанне, узнятае бальшавікамі 25 каст- і ідэалагічнага махлярства. Асабліва многа скажэнняў і рычніка 1917 г. у Петраградзе, паклала пачатак новаму фальсіфікацыі рабілася пры асвятленні гісторыі дзяржавы этапу рэвалюцыі ў Расіі. Часовы ўрад і яго адміністрацыя і права Беларусі савецкага перыяду. Замоўчваліся падзеі, на месцах пасля звяржэння царскага рэжыму ў сакавіку звязаныя з абвяшчэннем Беларускай Народнай Рэспуб- 1917 г. аказаліся няздольнымі вырашыць наспелыя праб- лікі ў 1918 г., скажалася значнасць першага ўрада для лемы грамадскай перабудовы. Дэмакратызацыя грамад- БССР. Рэпрэсіі супраць народа падаваліся як дабра- скага жыцця паглыбіла палярызацыю палітычных сіл. дзейства рэжыму або неабходныя мерапрыемствы суп- Саветы рабочых, салдацкіх, сялянскіх дэпутатаў, якія раць «кулакоў», ці «ворагаў народа». ўзніклі, прэтэндавалі на ўладу. Двухуладдзе ўскладняла У вучэбным дапаможніку па гісторыі дзяржавы і палітычную сітуацыю, зводзіла часам на нішто намаганні права Беларусі асвятляюцца праблемы адраджэння дзяр- Часовага ўрада ўстанавіць цвёрдую ўладу ў краіне. Нарас- жавы беларускага народа, ідэйна-палітычная барацьба ў тала разруха, паглыбляўся харчовы крызіс, узмацняўся 1917—1918 гг., абвяшчэнне Беларускай Народнай Рэс- антываенны рух. Бальшавікі выставілі лозунг аб пара- публікі, утварэнне Беларускай Савецкай Сацыялістычнай жэнні ўрада ў імперыялістычнай вайне. Рэспублікі, станаўленне і развіццё Беларускай ССР, яе У ходзе вайны руская армія панесла велізарныя стра- дзяржаўнага апарату і права ў перыяд новай эканамічнай ты. Частка тэрыторыі Расійскай імперыі была захоплена палітыкі. Асвятляюцца асноўныя моманты жыцця народа Германіяй. На Беларусі нямецкія войскі, якія супраць- Заходняй Беларусі пад акупацыйным рэжымам Поль- стаялі Заходняму фронту рускай арміі, выйші да лініі шчы, уз'яднанне Заходняй Беларусі з Беларускай ССР, Паставы—Смаргонь—Баранавічы—Пінск. Вырашэнне ак- удзел беларускага народа ў вайне з нямецкімі акупантамі туальных пытанняў (зямельнае, харчовае і інш.) адклад- і першыя крокі аднаўлення народнай гаспадаркі, куль- валася да склікання Устаноўчага сходу. туры і дзяржаўнага апарату ў пасляваенны час. Паўстанне ў Петраградзе пачалося пад лозунгам «Уся Аўтары выказваюць шчырую падзяку доктару ўлада Саветам!» Другі з'езд Саветаў рабочых і салдацкіх гістарычных навук Г. А. Космачу і кандыдатам юрыдыч- дэпутатаў (адбыўся 25—26 кастрычніка 1917 г.) узаконіў ных навук В. А. Шаўкапляс і В. У. Сажынай за дапамогу Саветы ў якасці органаў новай дзяржаўнай улады. і зробленыя заўвагі пры падрыхтоўцы вучэбнага дапа- Трэба адзначыць, што да пачатку рашучых падзей у можніка. сталіцы імперыі большасць Саветаў Беларусі знаходзілася 1а Зак. 1164 9 пад уплывам сацыялістаў-рэвалюцыянераў, сацыял- часовы вышэйшы орган улады для ўсяго фронту і яго дэмакратаў (меншавікоў), бундаўцаў і іншых партый, якія тылу — Ваенна-рэвалюцыйны камітэт Заходняга фронту. называлі сябе сацыялістычнымі. Аднак у Мінску Савет Па прыкладзе Петраградскага ваенна-рэвалюцыйнага ка- рабочых і салдацкіх дэпутатаў стаяў на бальшавіцкіх мітэта Ваенрэўком Заходняга фронту ўключаў прадстаў- пазіцыях. У Мінску знаходзілася камандаванне арміямі нікоў ад воінскіх часцей, Чырвонай гвардыі, Саветаў, Заходняга фронту, розныя арганізацыі, якія абслугоўвалі прафсаюзаў, партыйных арганізацый. У яго склад увай- фронт, а таксама органы губернскай адміністрацыі. шлі члены прэзідыума Мінскага Савета, бальшавіцкая фракцыя франтавога камітэта, прадстаўнікі Выканкома Ужо 25 кастрычніка выканком Мінскага Савета рабо- Саветаў Заходняй вобласці, чыгуначнікаў, раскватарава- чых і салдацкіх дэпутатаў у сваім загадзе № 1 аб'явіў на- ных у Мінску воінскіх часцей. Склад рэўкома папаўняўся сельніцтву горада аб пераходзе ўлады ў Мінску і яго ўсё новымі прадстаўнікамі. наваколлі да Савета. Савет звярнуўся да рэвалюцыйных Дзейнічаючы энергічна, Ваенрэўком засяроджваў у арганізацый і палітычных партый неадкладна прыступіць сваіх руках уладу. Ён устанавіў кантроль над штабам да арганізацыі новай улады на месцах. Ён вызваліў з тур- Заходняга фронту і зняў яго камандуючага генерала мы салдат, з якіх быў сфарміраваны Першы імя Мінскага П. С. Балуева. Авалоданне штабам фронту дало магчы- Савета рэвалюцыйны полк. Саветам былі пасланы камі- масць новаму камандаванню пачаць перамовы з нямецкім сары ў дзяржаўныя ўстановы і штаб фронту. Ён узяў пад бокам аб перамір'і на Заходнім фронце. 23 лістапада 1917 г. кантроль тэлеграф, пошту, але ў наступныя некалькі дзён дамова аб перамір'і ўступіла ў сілу. Мінскаму Савету давялося вытрымаць моцны націск прыхільнікаў Часовага ўрада, якія арганізавалі Камітэт Выканаўчым аператыўным органам Ваенрэўкома выратавання рэвалюцыі. Абапіраючыся на падтрымку стала вылучанае ім бюро, у якое ўвайшлі А. Ф. Мяснікоў, камандавання Заходняга фронту, Камітэт увёў у Мінск М. I. Калмановіч, К. I. Ландэр (старшыня), М. I. Крыва- верныя яму кавалерыйскія часці і прад'явіў ультыматум шэін, В. С. Селязнёў, Н. В. Рагазінскі, В. М. Фрэйман. Мінскаму Савету. Перавага сіл аказалася на баку Камі- Члены бюро кіравалі аддзеламі рэўкома, якія ствараліся тэта выратавання. Мінскаму Савету давялося пайсці на зыходзячы з абстаноўкі і накірункаў яго дзейнасці. Былі ўступкі, каб папярэдзіць кровапраліцце і перачакаць. арганізаваны аддзелы: ваенны, грамадзянскі, гаспадар- чы, забеспячэння, арганізацыйны, інфармацыйны, Пераход салдат на бок бальшавікоў не даў магчымасці мандатны. Камітэту выратавання сканцэнтраваць у сваіх руках уладу. Ваенрэўком устанавіў кантроль за дзейнасцю старых Змена ўлады на фронце паставіла Камітэт выратавання ў становішча палітычнай ізаляцыі. Улада ў арміі пера- устаноў. Выключнае значэнне надавалася дзеянням ходзіла ў рукі салдацкіх рэвалюцыйных камітэтаў. Палкі, камісараў, якія пасылаліся на чыгуначныя станцыі для дывізіі, карпусы выказваліся ў падтрымку ўрада бальша- арганізацыі аховы цягнікоў, што ішлі на фронт з грузамі. вікоў. У пачатку лістапада да камітэтаў перайшла ўлада Камісары пасылаліся ў павятовыя цэнтры, мястэчкі для ва ўсіх трох арміях Заходняга фронту. Так, адзін з карпу- дапамогі мясцовым бальшавіцкім арганізацыям ствараць соў 2-й арміі патрабаваў ад Камітэта выратавання органы ўлады. прызнання ўлады Савета Народных Камісараў і безага- У Гомелі была праведзена бальшавізацыя савета шля- ворачнага яму падпарадкавання. Прыезд у Мінск з фрон- хам яго перавыбрання. У Віцебску ўзнік рэвалюцыйны ту браняпоезда канчаткова дэмаралізаваў Камітэт выра- Савет салдацкіх дэпутатаў, які паклаў пачатак арганізацыі тавання — і ён распаўся. губернскага Ваенна-рэвалюцыйнага камітэта. У Оршы ўжо 25 кастрычніка быў створаны Ваенрэўком, у які Паводле рашэння бюро абласнога Камітэта партыі хутка ўвайшлі прадстаўнікі сялян. балынавікоў у Мінску быў створаны 27 кастрычніка 1917 г. 10 11 З буйных гарадскіх цэнтраў Беларусі пазней за іншых Пасля ўзяцця ўлады на першы план стала задача савецкая ўлада была ўстаноўлена ў Магілёве, дзе зна- будаўніцтва новага дзяржаўнага апарату ў шырокім сэнсе ходзілася Стаўка Вярхоўнага галоўнакамандуючага на гэтага слова, арганізацыі кіравання. Перш за ўсё патра- чале з генералам Духоніным. Стаўка не прызнала ўладу бавалася стварыць пастаянны выбарны орган для ўсёй Савета Народных Камісараў на чале з У. I. Леніным, Заходняй вобласці. Задачы арганізацыі такога цэнтра, па адмовілася выканаць дырэктыву савецкага ўрада — пастанове абласнога камітэта партыі бальшавікоў, былі пачаць перамовы з нямецкім камандаваннем аб перамір'і. вырашаны на трох з'ездах, якія адбыліся ў Мінску ў Для заняцця Стаўкі ў сярэдзіне лістапада 1917 г. другой палове лістапада 1917 г.: з'ездзе рабочых і сал- савецкі ўрад накіраваў у Магілёў войска на чале з пра- дацкіх дэпутатаў Заходняй вобласці, Другім з'ездзе паршчыкам Н. В. Крыленка, прызначаньгм замест камітэтаў Заходняга фронту і з'ездзе сялянскіх дэпутатаў Духоніна галоўнакамандуючым. У гэты ж час бурныя Мінскай і Віленскай губерняў. Выбраныя гэтымі з'ездамі падзеі адбываліся ў Магілёускім Савеце, дзе ў рэшце выканкомы, па пастанове Другога з'езда армій Заходняга рэшт узяло верх па-бальшавіцку настроенае крыло. Савет фронту, былі аб'яднаны ў Выканком Саветаў Заходняй прыняў рэзалюцыю аб падтрымцы савецкага ўрада і вобласці і фронту. Ад з'езда рабочых і салдацкіх дэпу- ўтварыў Ваенна-рэвалюцыйны камітэт, які аб'явіў сябе татаў у выканком былі ўключаны 35 чалавек. Такая ж ўладай у Магілёве і яго наваколлі. Рэўком устанавіў колькасць дэлегатаў была ўключана і ад сялянскіх дэпу- кантроль над Стаўкай, аб'явіў аб роспуску агульна- армейскага камітэта, які стаяў на эсэра-меншавіцкіх татаў. Ад франтавога з'езда ў выканком увайшло 100 пазіцыях, прыняў меры да падтрымання ў горадзе чалавек. Для ўдзелу ў рабоце выканкома вобласці былі парадку. Узброеныя сілы, пасланыя Петраградам у запрошаны 17 прадстаўнікоў прафесійных саюзаў. У аб- Магілёў, 20 лістапада ўвайшлі ў горад без бою. ласным выканкоме пераважалі балылавікі Заходняга Н. В. Крыленка паведаміў у Петраград: «Стаўка, акружа- фронту. ная з усіх бакоў рэвалюцыйнымі войскамі Петраграда, Пры гэтым унікальным было тое, што абласны орган Кранштадта і фронту, напярэдадні наступлення пала ад улады аб'яднаў у сабе кіраўніцтва справамі фронту і унутранага развалу». адміністрацыйна-тэрытарыяльнымі адзінкамі, якія складалі Звяржэнне ўлады Часовага ўрада ў буйных гарадскіх абласную тэрыторыю. цэнтрах паскорыла ўстанаўленне ўлады Саветаў на ўсёй Пасля выбрання абласнога Выканкома Саветаў воб- тэрыторыі Беларусі. ласці быў прыняты шэраг мер па фарміраванні апарату кіравання ствараемага цэнтра. На сваім першым пася- джэнні 26 лістапада 1917 г. выканком пастанавіў ства- § 2. Утварэнне Заходняй вобласці рыць камісарыяты (аддзелы) для кіраўніцтва рознымі галінамі жыцця: ваенны, унутраных спраў, харчовы, Новыя дзяржаўныя органы на Беларусі, як і ва ўсёй фінансавы, зямельны, гандлю, прамысловасці, чыгунач- дзяржаве, ствараліся ў рамках старога адміністрацыйна- ны і інш. Таксама было прадугледжана стварэнне Каміса- тэрытарыяльнага падзелу — губернскага, павятовага, рыята па нацыянальных справах. Аператыўным органам, валаснога, у асобных населеных пунктах. У ходзе ўзяцця які накіроўваў, аб'ядноўваў і каардынаваў работу камі- бальшавікамі дзяржаўнай улады ўзнікла Заходняя воб- сарыятаў, стаў Прэзідыум абласнога Выканаўчага камі- ласць, якая аб'яднала Мінскую, Магілёўскую, Віцебскую тэта. губерні і неакупаваныя нямецкімі войскамі часткі Напачатку Прэзідыум абласнога Выканаўчага камітэта Віленскай і Гродзенскай губерняў. У межах вобласці Саветаў Заходняй вобласці ўзначальваў М. Ц. Рагазінскі, апынулася тэрыторыя большай часткі Беларусі. потым — А. Ф. Мяснікоў. Ён быў і камандуючым арміямі 12 13 У сваіх першых прававых актах і заявах Саветы і Заходняго фронту. На чале Савета Народных Камісараў рэўкомы заклікалі насельніцтва захоўваць рэвалюцыйны быў пастаўлены К. Ландэр, ён жа кіраваў і ўнутранымі парадак. На гэтым шляху для новай улады, якая зна- справамі. Кіраўніцтва складалася з людзей, якія выпад- ходзілася ў стадыі станаўлення, існавалі немалыя цяж- кова апынуліся на Беларусі па ваенных акалічнасцях. касці. Раскрадалася і знішчалася маёмасць дзяржавы і Яны ігралі значную ролю ў захопе ўлады. фронту. Асабліва пацярпелі былыя панскія маёнткі і ля- Паколькі Заходняя вобласць аб'ядноўвала ў сваіх ме- сы. Усё гэта называлася «разгулам дробнабуржуазнай жах тэрыторыі з пераважнай большасцю беларускага на- стыхіі». сельніцтва, у гэтым сэнсе ў адрозненне ад іншых такіх адзінак, якія ўзніклі ў ходзе ўстанаўлення ўлады Саветаў, яна набывала калі не юрыдычна, то фактычна характар § 3. Беларускі з'езд (кангрэс) нацыянальнай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі. Характэрнай асаблівасцю мясцовых дзяржаўных орга- У складаных да пачатку лістапада 1917 г. умовах ба- наў улады і кіраўніцтва была неаднароднасць структур- рацьба за ўладу набыла новыя формы. Сілы, якія про- най пабудовы і паўнамоцтваў. Для Саветаў і рэўкомаў цістаялі бальшавікам на Беларусі, не гублялі спадзяван- былі характэрны памкненні да найбольшай самастойнасці няў на ўстанаўленне ў краі сваёй улады. Ім здавалася, ў вырашэнні задач, што стаялі перад імі. Губернскія што бальшавікі доўга не ўтрымаюцца. Заходні фронт раз- Саветы Беларусі былі даволі аўтаномнымі ў адносінах да вальваўся. 3 заключэннем перамір'я з нямецкім каманда- абласнога Савета. Асабліва слабыя былі сувязі Мінска з ваннем была афіцыйна аб'яўлена дэмабілізацыя рускай Віцебскам губернскім цэнтрам. Прадстаўнікі Віцебскай арміі. Арганізавана і самавольна цэлыя часці пакідалі губерні не ўдзельнічалі ў стварэнні Аблвыканкомзаха ў свае пазіцыі. Мірныя перагаворы ў Брэсце прадстаўнікоў лістападзе 1917 г. Савецкай Расіі і Германіі зацягваліся. Не выключалася Сам цэнтр заклікаў мясцовыя органы, насельніцтва магчымасць, што нямецкі бок выкарыстае спрыяльную да праяўлення «максімуму самастойнасці». «Асаблівых ды- для яго сітуацыю і паспрабуе захапіць новыя тэрыторыі рэктыў не чакайце, — гаварылася ў пісьме ЦК партыі ад на ўсходзе. Дэзарганізацыя гаспадарчага жыцця ўзмац- 4 лістапада 1917 г. на імя Аршанскай партыйнай ар- нялася. Асабліва пагаршалася забеспячэнне харчамі арміі ганізацыі, — рабіце згодна рэзалюцый ЦК, апубліка- і гарадоў. ваных у «Правде». Умацоўвайце і замацоўвайце заваёвы, На значнай тэрыторыі (трохкутнік Бабруйск—Рага- наладжвайце ўрадавы апарат». чоў—Магілёў) мяцежны польскі корпус, які насаджаў 3 Петраграда ў правінцыі накіроўваліся камісары свае парадкі, жорстка распраўляўся з тымі, хто замах- Петраградскага ваенна-рэвалюцыйнага камітэта, упаўна- ваўся на памешчыцкія землі і маёмасць у маёнтках. важаныя УЦВК, НКУС. Яны дапамагалі ўстанаўленню Ва ўсіх нацыянальных рэгіёнах Расіі і асабліва на савецкай улады і на Беларусі. Украіне актывізаваліся арганізацыі, якія распачалі ба- рацьбу за стварэнне нацыянальнай улады, утварэнне ў Ствараючы дзяржаўны апарат, бальшавікі ліквідавалі той ці іншай форме нацыянальнай дзяржаўнасці, што старыя дзяржаўныя ўстановы. У першую чаргу лікві- пагражала распаду Расійскай дзяржавы. Узнікла Укра- даваліся тыя яго ключавыя звенні, якія аказвалі ці маглі інская Народная Рэспубліка (УНР), якая была афіцыйна аказаць узброенае супраціўленне пераходу ўлады да Са- прызнана Расіяй як самастойная дзяржава. Пачаліся ва- ветаў і рэўкомаў. Зацяжны характар прыняў працэс енныя дзеянні паміж войскамі гэтай рэспублікі і Чырво- ліквідацыі органаў мясцовага самакіравання — дум і зем- най гвардыяй. У процівагу УНР у Харкаве была абве- стваў, якія займаліся пад наглядам новых улад чыста шчана Украінская Савецкая Рэспубліка. мясцовымі справамі. 15 14 і без неабходнага грамадска-эканамічнага развіцця наро- даў Расіі і нават Еўропы можна ажыццявіць поўнасцю сацыялізм»1. Таму і ў праяўленні нацыянальнага пачуцця народаў, у іх тэрытарыяльна-нацыянальным самавызна- чэнні і ў цесным саюзе паміж сабой ім бачылася зарука выратавання Расіі як магутнай і незалежнай дзяржавы БАК урачыста аб'явіў, што ён узяў на сябе гістарыч- ны пачын утварэння аўтаномнай Беларусі як часткі Расійскай Федэрацыі. Як бачна, праграма не супярэчыла аб'яўленаму савецкай уладай праву нацыі на самавызна- чэнне. Беларускі абласны камітэт быў падтрыманы савецкім урадам. Яму былі выдадзены сродкі на правядзенне з'езда. Такім чынам, узніклі два цэнтры, якія ў аднолькавай Мал. 1. Мінскі тэатр, дзе ў снежні адбыўся Усебеларускі з'езд ступені прэтэндавалі на кіраўніцтва нацыянальным ру- хам. Камітэт пасля доўгіх спрэчак ва ультыматыўнай Прыклад Украіны натхняў арганізацыі, якія група- форме патрабаваў ад Вялікай Беларускай Рады прызнан- валіся вакол Вялікай Беларускай Рады. Нарадзілася ідэя ня яго ролі лідэра. У адной з тэлеграм у Мінск камітэт склікаць з'езд для вырашэння пытання аб арганізацыі патрабаваў, каб сход, прызначаны Радай на 5 снежня, нацыянальнай улады на Беларусі. Скліканне гэтага з'езда быў названы нарадай. I далей ставілася яшчэ адна ўмова: з прадстаўнікоў розных арганізацый планавалася на «Ніякіх рашэнняў не выносіць, іначай будуць ракавыя 5 снежня 1917 г. Адносна месца яго правядзення былі наступствы». У тэлеграмах на месцы паведамлялася, што рознагалоссі: у Мінску — цэнтры палітычнага жыцця Бе- «па выкліку Вялікай Рады на 5 снежня яўка не абавяз- ларусі ці ў Рагачове, далей ад абласных улад. кова». Аднак у Вялікай Беларускай Рады з'явіўся моцны Беларускі з'езд пачаў свае пасяджэнні 5 снежня, але канкурэнт — Беларускі абласны камітэт (БАК), створаны яго асноўная праца пачалася 15 снежня. Па свайму скла- ў Петраградзе ў лістападзе 1917 года з прадстаўнікоў бе- ду з'езд быў сацыяльна неаднародны. У працы з'езда ларуекіх губерняў на ўсерасійскіх з'ездах сялянскіх дэпу- ўдзельнічала каля 2 тыс. чалавек, з іх 1175 дэлегатаў мелі татаў, з дэпутатаў, абраных ва Усерасійскі ўстаноўчы права рашаючага голасу. У адрозненне ад з'ездаў Саветаў сход, і некаторых іншых арганізацый. Адным з яго ар- рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў, склад якіх ганізатараў быў Яўсей Канчар, відны палітычны дзеяч. фарміраваўся па класаваму прынцыпу, Беларускі з'езд У камітэт уваходзілі левыя і правыя эсэры, сацыял- уключаў прадстаўнікоў ад разнастайных арганізацый. Гэта дэмакраты і прадстаўнікі іншых партый. Свае мэты і прадстаўнікі губернскіх, павятовых і валасных земстваў, праграму БАК выклаў у спецыяльнай дэкларацыі. «Мы гарадскіх самакіраванняў, зямельных камітэтаў, настаў- стаім перад фактам нацыянальна-тэрытарыяльнага драб- ніцкіх аб'яднанняў, прафсаюзаў, харчовых, бежанскіх і лення Расіі», — гаварылася ў дакуменце. Члены камітэта, дарожных камітэтаў. Запрашаліся таксама прадстаўнікі якія называлі сябе сацыялістамі, што імкнуцца да светлай будучыні, скептычна ставіліся да таго, што ў складанай 1 Турук Ф. Белорусское движение. Очерк истории национального сітуацыі «ва ўмовах грамадзянскай вайны і разбурэння и революционного движения белоруссов. Мн., 1993. С. 102. (Перавы- дзяржаўнасці, без дастатковай падрыхтоўкі народных мас данне. М., 1921.) 16 17 Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў, Саветаў сялянскіх «... замацоўваючы сваё права на самавызначэнне, абве- дэпутатаў. Шырока былі прадстаўлены салдаты-беларусы шчанае Расійскай рэвалюцыяй, і зацвярджаючы рэс- воінскіх часцей. Права на ўдзел у з'ездзе прадастаўлялася публіканскі дэмакратычны лад у межах Беларускай зямлі, членам БАК, Вялікай Беларускай Рады, Цэнтральнай для выратавання роднага краю і абароны яго ад падзелу і вайсковай рады. адарвання ад Расійскай Дэмакратычнай Федэратыўнай Розным быў з'езд па свайму партыйнаму складу. Пе- Рэспублікі 1-ы Усебеларускі З'езд пастанаўляе: неадклад- раважалі эсэры (правыя і левыя). 10 сваіх дэпутатаў пас- на ўтварыць са свайго складу орган краявой улады ў асо- лала на з'езд Беларуская сацыял-дэмакратычная рабочая бе Усебеларускага Савета Сялянскіх, Салдацкіх і Рабочых партыя. Яе лідэр — А. Г. Чарвякоў, будучы старшыня дэпутатаў, каторы часова ставіцца на чале кіравання кра- Рэўкома БССР, затым ЦВК рэспублікі. ем»1. Нарада, якая адкрылася 5 снежня, прыняла наступны З'езд выказаўся за цесную сувязь Беларусі і Расіі. Ён парадак дня: прызнаў цэнтральную ўладу, але не прызнаў ужо 1. Сучаснае палітычнае становішча і лёс Беларусі. існуючую ўладу ў Беларусі ў асобе Аблвыканкомзаха. 2. Унутранае становішча Беларусі. У абвешчанай на з'ездзе рэзалюцыі прадугледжвалася 3. Аўтаномія Беларусі і федэратыўны лад Расійскай склікаць у бліжэйшы час Другі Усебеларускі з'езд і Бела- Рэспублікі. Правы і вольнасці беларускага народа і на- рускі ўстаноўчы сход, вывесці з Беларусі і расфарміра- цыянальных меншасцей краю. ваць польскі корпус, а таксама перадача зямлі без выкупу Потым парадак дня быў перагледжаны і выглядаў ужо працоўнаму сялянству праз зямельныя камітэты, уста- інакш: наўленне кантролю над вытворчасцю і гандлем, ар- 1. Мэта і задачы з'езда. ганізацыя беларускага войска, ахова народнай маёмасці 2. Палітычнае становішча краіны і лёс Беларусі. ад раскрадання. 3. Бежанскае пытанне. Краявой уладзе даваўся наказ дэлегаваць сваіх прад- 4. Дэмабілізацыя арміі. стаўнікоў у цэнтральныя агульнарасійскія органы, іншыя I ў тым і ў іншым выпадку ў цэнтры ўвагі апынулася рэспублікі Расійскай Федэрацыі, а таксама для ўдзелу ў пытанне арганізацыі краявой нацыянальнай улады ў мірных перамовах з Германіяй «для адстойвання цэлас- процівагу Аблвыканкомзаху і яго Саўнаркому. насці, непадзельнасці Беларусі і неадрывання яе ад Расійскай Федэратыўнай Рэспублікі». У ноч з 17 на 18 лістапада Беларускі з'езд быў разаг- наны па загаду Аблвыканкомзаха пры дапамозе спецы- Краявы орган улады павінен быў забяспечыць пра- яльна вылучанага ўзброенага атрада якраз у той момант, вільную і плённую працу мясцовых дэмакратычных ор- калі ён прыняў агульную рэзалюцыю. Гэта акцыя была ганаў земскага і гарадскога самакіравання. праведзена начальнікам гарнізона па рашэнні Саўнар- Пасля разгону Беларускага з'езда Савет старэйшын кома Заходняй вобласці. Абласныя ўлады былі добра з'езда (каб не прыпыніць беларускі нацыянальна- інфармаваны аб ходзе з'езда, яго партыйным і сацыяль- рэвалюцыйны рух) аб'явіў сябе Радай з'езда, г. зн. выка- ным складзе, мяркуемых рашэннях. наўчым органам з'езда. На яе ўскладаліся абавязкі пра- Неабходна заўважыць, што да моманту разгону з'езда вядзення ў жыццё рашэнняў Усебеларускага з'езда. і вывадзе яго ўдзельнікаў з залы пасяджэння быў выбра- У прыватнасці, ён павінен быў склікаць Другі Усебела- ны свой орган улады — Савет з'езда і прыняты першы рускі з'езд. пункт агульнай рэзалюцыі «Аб самавызначэнні Беларусі і аб часовай краявой уладзе». У апублікаваных крыніцах ён даецца ў розных рэдакцыях, але сутнасць адна і тая ж: 1 Турук Ф. Белорусское движение. Очерк истории национального и революционного движения белорусов. 18 19