Table Of Content

ISBN 978-985-515-200-3 Грамадскія рухі і палітычныя партыі ў Беларусі логием полемизировал Дмовский, который отметил, что сходство школьного вопроса для всех народов состоит в требовании преподава- ния на своем языке, а отличие польского школьного вопроса – в том, что имевшаяся там ранее правительственная школа – низшая, средняя и высшая университетская – была уничтожена [6, cтлб. 915 – 916]. Дума успела заслушать вопрос об отмене правил 1892 г. в двух чтениях и проголосовать за принятие варианта редакционной комиссии. Во II Думе противостояли друг другу два потока законопроек- тов, связанных с этноконфессиональным вопросом: предложения правительства ограничивались частичным снятием национально- вероисповедальных проблем, думская же оппозиция требовала вве- дения национального и религиозного равноправия. Разгон II Думы не дал шанса реализоваться хотя бы части имевшихся в Думе зако- нопроектов, касавшихся этноконфессионального вопроса. Список литературы 1. Западные окраины Российской империи. – М.: Новое литературное обо- зрение, 2007. – 608 с. 2. Шаховской, Д. Виктор Петрович Обнинский / Д.Шаховской // К 10-ле- тию 1-й Государственной думы. 27 апреля 1906 – 27 апреля 1916 г. Сборник ста- тей перводумцев. – Пг., 1916. 3. Государственная дума. Стенографические отчеты. 1906 г. Сессия I. Т. 2. – СПб., 1906. 4. Lukawski, Z. Kolo Polskie w Rosyjskiej Dumie Panstwowej w latach 1906– 1909 / Z. Lukawski. – Wroclaw, 1967. 5. Государственная дума. ІІ созыв. Стенографические отчеты. 1907 г. Т І. – СПб., 1907. 6. Государственная дума. ІІ созыв. Стенографические отчеты. 1907 г. Т ІІ. – СПб., 1907. Гончар А.И., кандидат исторических наук, старший преподаватель Гродненского госудаственного аграрного университета, г. Гродно, Беларусь. The article considers the main directions in approaching the ethnic confessional issues by the deputies in the Dumas of Russian Empire of the first callings. УДК 94 (476) (1910 – 1914) Н.У.Паўлючэнка ГРАМАДСКА-ПАЛІТЫЧНЫ РУХ НА ГРОДЗЕНШЧЫНЕ (ЛІПЕНЬ 1910 – ЛІПЕНЬ 1914 гг.) В статье рассмотрены основные направления рабочего и крестьянского дви- жения на Гродненщине в период 1910 –1914 гг. 172 Матэрыялы Рэспубліканскай навуковай канферэнцыі. – Гродна: ГрДУ, 2009. Разгул сталыпінскай рэакцыі працягваўся нядоўга. Ужо ў ся- рэдзіне 1910 г. пачаўся новы рэвалюцыйны ўздым. Нарастанне рэ- валюцыйнага руху адбывалася ва ўмовах новых эканамічных і па- літычных абставін. Працяглы прамысловы застой змяніўся ўздымам, узмацненнем канцэнтрацыі прамысловасці і капіталу, ростам манапалістычных саюзаў, умацаваннем блоку буйной бур- жуазіі з царскім самадзяржаўем, памешчыкамі. Гэты рэакцыйны блок накіраваў сваю эканамічную і палітычную моц на ўзмацненне эксплуатацыі і прыгнёту рабочых, на заспакаенне вёскі «сталыпін- скай рэформай». Чарнасоценнаму блоку супрацьстаялі шматлікія сілы працоўных, на чале якіх ішоў расійскі пралетарыят, які меў вопыт рэвалюцыйнай барацьбы 1905 – 1907 гг. У наступленні новага ўздыму, росце актыўнасці рабочага кла- са вялікую ролю адыграла самаадданая дзейнасць бальшавікоў, якія ў гады цяжкіх выпрабаванняў працягвалі рэвалюцыйную работу па кансалідацыі сіл пралетарыяту, умацаванню яго саюза з сялян- ствам. Выкарыстоўваючы багаты рэвалюцыйны вопыт нелегаль- ных і легальных форм барацьбы, атрыманы ў папярэдні перыяд, партыя бальшавікоў павяла рабочых і сялян на актыўную рэвалю- цыйную барацьбу [7, с.314–315]. Наступальную барацьбу першым пачаў пралетарыят буйных прамысловых цэнтраў, дзе класавая свядомасць і арганізаванасць рабочых была найбольш высокая. Летам і восенню 1910 г. забас- тоўкі, мітынгі, вулічныя дэманстрацыі, сходы рабочых адбыліся ў Маскве, Пецярбургу, Варшаве, Кіеве, Рызе, Адэсе, Харкаве і іншых гарадах Расіі [1, с. 107–111]. Рабочы клас Беларусі з-за яго параўнальнай малалікасці і знач- най распыленасці па дробных прадпрыемствах больш павольна ўключаўся ў актыўную класавую барацьбу [7, с. 323]. Летам 1910 г. на Гродзеншчыне адбылося ўсяго некалькі стачак. Баставалі, на- прыклад, 200 рабочых пяці гарбарных майстэрань Смаргоні, рабо- чыя тытунёвай фабрыкі ў Гродне [3, с. 496; 12,с.95]. Уздым рабочага руху на Беларусі пачаўся ў 1911 г, Тады ў Грод- зенскай губерні толькі на прадпрыемствах падначаленых фабрыч- най інспекцыі адбылося 23 стачкі. Па колькасці стачак яна заняла чацвёртае месца пасля Варшаўскай, Уладзімірскай і Маскоўскай губерняў. Рабочыя губерні дамагаліся павелічэння заработнай пла- ты і патрабавалі вярнуць закладныя грошы, узятыя ў іх прад-пры- емцамі пры паступленні на работу [3, с. 496]. 18 жніўня 1911 г. пачалася забастоўка 800 рабочых на шклоза- водзе «Нёман-Бярозаўка» ў Лідскім павеце з-за таго, што заводчыкі 173 ISBN 978-985-515-200-3 Грамадскія рухі і палітычныя партыі ў Беларусі паменшылі заработную плату на 10 – 20 %. Рабочыя змагаліся за павышэнне заработнай платы да ўзроўню 1905 г., яе рэгулярнай выдачы, аднаўлення рабочага кантролю за наймам і звальненнем, паляпшэння жыллёва-бытавых умоў. Забастоўка працягвалася да пачатку верасня. Яна была спы- нена толькі пасля таго, як тэрыторыя прадпрыемства была занята буйным атрадам стражнікаў [6,с. 688–689]. У 1911 г. зноў уключыліся ў барацьбу рабочыя Смаргоні, уз- началеныя нелегальным прафсаюзам гарбароў і пасадачнікаў. У жніўні–снежні 1911 г. тут баставалі 565 чалавек [7, с. 323–324]. Найбольш арганізаванай і ўпартай была кастрычніцкая стачка па- садачнікаў. Яна пачалася 3 кастрычніка ў адной з майстэрань з пра- д’яўлення патрабавання аб павелічэнні заработнай платы. Усе ўдзельнікі стачкі былі зволены ўладальнікам майстэрні. 13 і 14 ка- стрычніка ў знак салідарнасці забаставалі больш 300 рабочых 11 іншых майстэрань. Да 17 кастрычніка забастоўка ахапіла ўсе 16 пасадачных майстэрань Смаргоні. Яна скончылася 19 кастрычніка поўнай перамогай рабочых [7, с. 324; 12, с. 95]. У 1911 г. умацаваліся пазіцыі сацыял-дэмакратычнай аргані- зацыі Смаргоні, з наступленнем новага рэвалюцыйнага ўздыму яна ўзмацніла работу ў масах, аднаўляла прафсаюзы, трымала сувязь з бальшавіцкай фракцыяй ІV-й Дзяржаўнай думы. 3 24 красавіка да пачатку жніўня 1911 г. адбываліся забастоўкі на шчацінных прадпрыемствах Віцебска, Ваўкавыска і Мінска. Іх удзельнікі змагаліся за 8-гадзінны рабочы дзень і павышэнне зара- ботнай платы і амаль усюды перамаглі. Матэрыяльную дапамогу шчаціншчыкам аказалі рабочыя Пецярбурга, Масквы, Лодзі, Грод- на, Оршы, Дзвінска, Міра, Вільні, Ружан і інш. [7, с. 324–325]. У 1911 г. эканамічныя стачкі наступальнага характару адбыліся на шэрагу прадпрыемстваў Гродна [5, с. 75]. Стачачная барацьба 1911 г. сведчыла аб тым, што рабочы клас хоць і павольна, але пачаў пера- ходзіць да наступу. Штуршком для перарастання рэвалюцыйнага настрою ў ма- савыя выступленні расійскага пралетарыяту супраць манархіі і ка- піталістаў з’явіліся падзеі на Ленскіх залатых прыісках. Тут, па- водле загаду царскай адміністрацыі, 4 красавіка 1912 г. пры падаўленні забастоўкі былі забітыя і параненыя больш за 500 чала- век. Ленскі расстрэл выклікаў выбух народнага гневу супраць цар- скай манархіі. Па няпоўных дадзеных, у красавіку 1912 г. у краіне адбылося каля 1 тыс. палітычных стачак, у якіх удзельнічалі да 360 тыс. чалавек [1, с. 150]. 174 Матэрыялы Рэспубліканскай навуковай канферэнцыі. – Гродна: ГрДУ, 2009. Такога размаху масавага палітычнага стачачнага руху Расія пасля 1905 г. яшчэ не ведала. Вестка пра злачынства царызму у Сібіры выклікала абурэнне рабочых Беларусі. У сувязі з Ленскім расстрэлам у Віцебску, Грод- не, Мінску, Слоніме, Смаргоні, Добрушы адбыліся сходы рабочых. На іх прымаліся рэзалюцыі пратэсту, якія накіроўваліся ў сацыял- дэмакратычную фракцыю Дзяржаўнай думы [2, с. 399; 5, с. 75]. Эканамічная барацьба пралетарыяту Гродзеншчыны ў 1912 г. набыла больш наступальны характар. У Смаргоні ў гэтым годзе адбыліся 23 эканамічныя стачкі [7, с. 326]. 38 дзён, з 21 кастрыч- ніка па 27 лістапада, баставалі рабочыя (520 чал.) 20 пасадачных майстэрань па апрацоўцы скур. Яны патрабавалі павелічэння заработнай платы на 5 % [6, с. 692; 7, с. 326]. Стачка скончылася частковым задавальненнем патрабаван- няў бастуючых. У Гродне баставалі друкары [6, с. 689], у Лідскім па- веце – будаўнікі [7, с. 326], у Слоніме – сталяры [13, с. 209]. Сацыял-дэмакраты выхоўвалі ў рабочых пачуццё калектывіз- му, пралетарскай салідарнасці і ўзаемадапамогі. Свавольства царскіх улад і буржуазіі ўсё часцей сустракала арганізаваны адпор. Калі ў адной з гарбарных майстэрань Смаргоні 21 красавіка 1912 г. забілі рабочага, у знак пратэсту забаставалі рабочыя некалькіх прадпры- емстваў. Нягледзячы на вялікую нястачу і пагрозы прадпрыемцаў, усе удзельнікі стачкі трымаліся стойка і вымусілі гаспадароў пайсці на некаторыя ўступкі. Толькі пасля гэтага забастоўшчыкі выйшлі на работу. Праз два дні гаспадары смаргонскіх гарбарных прадпрыем- стваў выклікалі з Вільні жандараў, якія пачалі масавыя вобыскі па кватэрах рабочых і арыштавалі 34 стачачніка. Рабочыя спрабавалі вызваліць сваіх таварышаў, але безпаспяхова. Арыштаваных накіра- валі ў віленскую турму і там жорстка катавалі. Адзін з вязняў памёр, 36 палітычных заняволеных аб’явілі галадоўку. У знак салідарнасці са смаргонскімі рабочымі баставалі гарбары Гродна, Мінска, Сма- лявіч, Дзвінска [3, с. 500]. У 1913 г. рэвалюцыйны рух пралетарыяту ўзняўся на новую ступень. На Беларусі колькасць стачачнікаў у параўнанні з 1912 г. падвоілася. Толькі ў палітычных забастоўках тут удзельнічалі больш за 5 тыс. чалавек. Найбольш значныя выступленні пралетарыяту былі 9 студзеня, 4 красавіка, 1 Мая [3, с. 501]. Як і ў гады рэвалю- цыі набыў наступальны характар эканамічны рух рабочых. У пачатку 1913 г. пачалася стачка на абутковай фабрыцы ў Мінску, затым яна перакінулася на гарбарныя прадпрыемствы Смар- гоні, рамесныя майстэрні Брэста, Гродна, Ваўкавыска і інш. Пад 175 ISBN 978-985-515-200-3 Грамадскія рухі і палітычныя партыі ў Беларусі кіраўніцтвам прафесійных арганізацый рабочыя ўсюды патраба- валі скарачэння рабочага дня, павышэння заработнай платы, па- ляпшэння пенсійнага забеспячэння [9, с. 36]. У шэрагу гарадоў і мястэчак Гродзенскай губерні ў гэтым годзе адбыліся забастоўкі і мітынгі прысвечаныя першай гадавіне расстрэлу царскімі войскамі забаставаўшых рабочых на Ленскіх залатых прыісках, а таксама акцыі пратэсту супраць антысеміцкай палітыкі ўрада, якая выяві- лася ў «справе Бейліса» (следства і суд над кіеўскім яўрэем М.Бей- лісам, абвінавачаным у рытуальным забойстве праваслаўнага хлоп- чыка). У руху інтэрнацыянальнай салідарнасці прынялі актыўны ўдзел рабочыя Гомеля, Брэста, Гродна і амаль усіх мястэчак Гро- дзенскай губерні [9, с. 36]. Стачачная хваля захоплівала ўсё новыя галіны вытворчасці. Ус- лед за фабрычна-заводскім пралетарыятам у барацьбу ўключаліся рабо- чыя і служачыя дробных і саматужных прадпрыемстваў. 14 мая 1913 г. абвясцілі забастоўку рабочыя гарбарна-загатовачных майстэ- рань у Гродне. Яны дамагаліся скарачэння рабочага дня на адну гадз- іну, а ў перадвыхадныя і святочныя дні – на тры гадзіны, поўнай апла- ты за дні забастоўкі і ўвядзення парадку, каб прыём і звальненне рабочых адбываліся з ведама і згоды прафсаюза гарбароў. Забастоўшчыкі аб’явілі свае рабочыя месцы пад байкотам і прасілі бальшавіцкую газету «Правда» паведаміць, каб усе спачу- ваючыя рабочыя-загатоўшчыкі не прыязджалі ў Гродна [3, с, 502; 14, с. 245]. У маі і лістападзе 1913 г. адбыліся эканамічныя забастоўкі на гарбарных прадпрыемствах у мястэчках Крынкі і Скідзель Гро-дзен- скага павета [10, с. 101], у лістападзе – на шоўкакруцільнай фаб- рыцы ў Навагрудскім павеце [6, с. 703], у кастрычніку – на тытунё- вай фабрыцы Шэрашэўскага ў Гродне [7, с. 32]. Кіравалі стачачнай барацьбой рабочых прафсаюзныя аргані- зацыі сумесна з сацыял-дэмакратычнымі партыямі. У Слоніме ар- ганізавана прайшла забастоўка рабочых дрэваапрацоўчых прадп- рыемстваў [9, с. 34]. Большасць стачак закончылася перамогай рабочых, яны дамагліся задавальнення сваіх патрабаванняў. Асабліва абвастрылася палітычнае становішча ў краіне з на- ступленнем 1914 г. Рэвалюцыйны і забастовачны рух ахопліваў ўсё новыя слаі рабочых [1, с. 317 – 348]. Рост класавай свядомасці і арганізаванасці пралетарыяту абумовілі ўздым рэвалюцыйнага руху і ў губернях Беларусі. За 7 месяцаў 1914 г. у ім прынялі ўдзел 4,6 тыс. рабочых [7, с. 328]. Найбольшую рэвалюцыйную актыўнасць пралетарыят Беларусі праявіў у вясенне-летні перыяд, калі ў рабо- 176 Матэрыялы Рэспубліканскай навуковай канферэнцыі. – Гродна: ГрДУ, 2009. чым руху ў Расіі назіраўся бурны ўздым і ў шэрагу месцаў ён су- праваджаўся сутычкамі з паліцыяй і войскамі. Рост эканамічных выступленняў пралетарыяту назіраецца ў першай палове 1914 г. і на Гродзеншчыне. У лютым 1914 г. у Гро- дзенскай губерні забастоўкі адбыліся на 3-х прадпрыемствах, у кра- савіку – на 37, а ў ліпені – на 93 [6, с. 712]. Гэта значна больш, чым у астатніх беларускіх губернях. Прафесійныя арганізацыі гарадоў Гродна, Ваўкавыска, мяс- тэчак Крынкі, Свіслач, Вялікая Бераставіца, Смаргонь рэзка ўзмацнілі націск на прадпрымальнікаў з мэтай паляпшэння экана- мічнага становішча і ўмоў працы рабочых, абмежавання сваволь- ства гаспадароў пры найме і звальненні з працы [9, с. 38]. У лютым і красавіку 1914 г. баставалі рабочыя гарбарных прад- прыемстваў у мястэчку Крынкі Гродзенскага павету [6, с. 706], іх падт- рымалі ў мястэчку Вялікая Бераставіца гэтага ж павету. Рабочыя па- трабавалі павелічэння заработнай платы на 30 % [10, с. 101]. У красавіку ў Гродзенскім павеце баставалі рабочыя (звыш 200 чал.) цагляных заво- даў [6, с. 706–707]. Забастоўка закончылася перамогай, заработная пла- та была павялічана на 15 % [13, с. 239–240]. У гэтым жа месяцы адбы- лася забастоўка на ліцейным заводзе ў Слоніме. Яна таксама насіла эканамічны характар [13, с. 243–244]. У маі–ліпені эканамічныя стачкі адбыліся на шэрагу прадпрыемстваў Гродна [14, с. 273]. Першамайская стачка ў 1914 г. адзначана ў Ваўкавыску [7, с. 328]. Уздым рабочага руху, абвастрэнне класавых супярэчнасцей, сталыпінскае разбурэнне вёскі–ўсё гэта рэвалюцыянізіравала ся- лянства і стварала перадумовы для ўзмацнення аграрнага руху [4, с. 407–417]. Па падліках Л.Ліпінскага ў Гродзенскай губерні з ліпеня 1910 г. па ліпень 1914 г. адбылося 35 сялянскіх хваляванняў [8, Приложения, с. 172–175]. Інтэнсіўнасць іх была наступнай: у 1910 г. – 4 хваляванні, у 1911 – 3, у 1912 – 16, у 1913 – 9, у 1914 – 3. Асноўнымі формамі барацьбы сялянства Гродзеншчыны ў разглядаемы час былі захопы памешчыцкай зямлі, адказ ад рабо- ты ў маёнтках, самавольная пасьба жывёлы на памешчыцкіх угод- дзях, барацьба за сервітуты, супраціўленне ўладам і паліцыі. На- прыклад, жыхары вёскі Несцяровічы Ваўкавыскага павета ў лістападзе 1910 г. адмовіліся ад выплаты харчовага сбору. Да іх далучыліся сяляне суседніх вёсак. 16 лістапада 1910 г. у вёску пры- былі валасны старшыня і паліцэйскія. Сяляне прымусілі іх пакі- нуць вёску. На другі дзень у Несцяровічы прыбыў атрад стражні- каў на чале з прыставам. Сяляне, узброіўшыся коламі, зноў вымусілі іх адступіць [3, с. 510]. 177 ISBN 978-985-515-200-3 Грамадскія рухі і палітычныя партыі ў Беларусі У канцы 1911 г. крывапралітныя сутычкі паміж паліцыяй і ся- лянамі адбыліся ў вёсцы Цімохі Мсцібаўскай воласці гэтага ж па- вету. Тут сяляне адмовіліся ад выплаты харчовага збору, у выніку чаго была апісана за нядоімкі частка маёмасці. Для спагнання ня- доімкі і продажу апісанай маёмасці. 14 снежня 1911 г. у вёску пры- былі валасны старшыня і восем сельскіх старастаў, але сяляне праг- налі іх. 7 лютага 1912 г. у Цімохі прыехалі ваўкавыскі павятовы спраўнік разам з земскім начальнікам і атрадам коннай паліцыі. Супраць іх выступілі амаль 500 жыхароў вёсак Цімохі і Несцяро- вічы, паліцэйскія пачалі страляць. Пяць чалавек былі забіты і мно- гія паранены. 19 сялян былі арыштаваны і аддадзены пад суд [13, с. 177–178]. У лютым 1912 г. адмовіліся плаціць недаімку па хар- човым зборы сяляне вёсак Вердамічы, Відзейка, Кабузі Мсцібаўс- кай воласці Ваўкавыскага павета [11, с. 60]. Некалькі сялян былі арыштаваны паліцыяй. Выступленні супраць улад і паліцыі з’яў- ляліся найбольш вострай формай руху: яны мелі выключнае зна- чэнне для рэвалюцыйнага выхавання мас. Увосень 1912 г. актыўны сялянскі рух пачаўся ў Навагрудскім павеце. Ён ахапіў дзве воласці – Востраўскую і Крывошынскую. Сяляне вялі ўпартую барацьбу з графам Патоцкім за сервітуты. У Востраўскую воласць 10 снежня 1912 г. прыбыў земскі начальнік з атрадам стражнікаў. У вёсцы Востраў яго сустрэў натоўп сялян суседніх вёсак (каля 300 чалавек). Сяляне з крыкам «Земскі ў змове з памешчыкамі і прыехаў адабраць нашы землі!» накінуліся на стражнікаў і збілі іх. 3 вялікай цяжкасцю земскаму начальніку ўда- лося вырвацца і схавацца ў валасным праўленні. Сяляне асадзілі гэты будынак і патрабавалі выдачы «п’яніцы і кравапіўцы земска- га». Толькі ноччу, калі сяляне разышліся, земскаму начальніку ўда- лося ўцячы [3, с. 507–508]. У жніўні 1912 г. жыхары вёскі Марына Усялюбскай воласці Ваўкавыскага павету аказалі ўзброенае супра- ціўленне паліцыі пры размежаванні зямель [6, с. 714]. Шырокае распаўсюджанне ў гады рэвалюцыйнага ўздыму на Беларусі набылі падпалы памешчыцкіх маёнткаў і маёмасці. Аб’- ектамі падпалаў былі памешчыцкія пабудовы, а часцей за ўсё збож- жа, сена, млыны і іншая маёмасць. Гэта форма сялянскага руху адзначалася і ў Навагрудскім па- веце [3, с. 509]. На працягу 1910 – 1913 гг. і першай паловы 1914 г. у Беларусі зарэгістраваны 28 выпадкаў забойстваў памешчыкаў, упраўляючых, леснікоў, паліцэйскіх. У Лідскім павеце ў 1912 г. сяляне забілі ўла- дальніка маёнтка Багданаўшчына за тое, што ён часта судзіўся з імі 178 Матэрыялы Рэспубліканскай навуковай канферэнцыі. – Гродна: ГрДУ, 2009. за парубкі лесу і патравы [8, с. 155]. Шматлікія сялянскія выступ- ленні сведчылі аб тым, што сталыпіншчына не толькі не аслабіла класавыя супярэчнасці ў вёсцы, але яшчэ больш паглы-біла і абва- стрыла іх. Актыўная барацьба рабочых і сялян за свае правы і інтарэсы пас- корыла наспяванне ў Расіі рэвалюцыйнай сітуацыі. Свой уклад у гэты працэс унеслі і працоўныя Гродзеншчыны. Але ў самы разгар перад- рэвалюцыйных падзей, 19 ліпеня (па старым стылі) 1914 г. пачалася Першая сусветная вайна, якая спыніла наспяванне рэвалюцыі. Спіс літаратуры 1. Арутюнов, Г.А. Рабочее движение в России в период нового революци- онного подьёма 1910 – 1914 гг. / Г.А. Арутюнов. – М.: Наука, 1975. – 407 с. 2. Гісторыя Беларусі. У 6 т. Т. 4. Беларусь у складзе Расійскай імперыі. – Мінск: Экаперспектыва, 2005. – 519 с. 3. Гісторыя Беларускай БССР. У 5 т. Т. 2. – Мінск: Навука і тэхніка, 1972. – 678 с. 4. Гісторыя сялянства Беларусі. У 3 т. Т. 2. Ад рэформы 1861 г. да сакавіка 1917 г. – Мінск: Навука і тэхніка, 2002. – 557 с. 5. Крень, И.П. Гродно: истор.-эконом. очерк / И.П. Крень, Я.Н. Мараш, И.И. Ковкель. – Минск: Полымя, 1988. – 238 с. 6. Документы и материалы по истории Белоруссии (1900 – 1917 гг.). В 3 т. Т. 3. – Минск: Изд-во Ан БССР, 1953. – 1018 с. 7. История рабочего класса Белорусской ССР: В 4 т. Т. 1. Рабочий класс Белоруссии в период капитализма. – Минск: Наука и техника, 1984. – 399 с. 8. Липинский, Л.П. Классовая борьба в белорусской деревне 1907 – 1914 гг. / Л.П. Липинский. – Минск: Университетское, 1981. – 176 с. 9. Очерки истории профсоюзов Гродненщины (1905 – 2005). – Гродно, 2005. – 381 с. 10. Памяць: гіст.-дакум. хроніка Бераставіцкага раёна. – Мінск: Белта, 1999. – 676 с.: іл. 11. Памяць: гіст.-дакум. хроніка Свіслацкага раёна. – Мінск: Белта, 2003. – 526 с.: іл. 12. Памяць: гіст.-дакум. хроніка Смаргонскага раёна. – Мінск: Белта, 2004. – 604 с.: іл. 13. Революционное движение в Белоруссии. Июнь 1907 – февраль 1917 г. Документы и материалы. – Минск: Наука и техника, 1987. – 284 с. 14. Солодков, Т.Е. Борьба трудящихся Белоруссии против царизма (1907 – 1914) / Т.Е. Солодков. – Минск: Наука и техника, 1967. – 373 с. Паўлючэнка Н.У., кандыдат гістарычных навук, дацэнт кафедры гісторыі Беларусі Гродзенскага дзяржаўнага універсітэта імя Янкі Купалы, Гродна, Беларусь. The article considers the main tendencies of the labor and rural movement in Grodno region in 1910 – 1914. 179