19 ÖZ Berlin Friedrich Wilhelms Üniversitesi öğretim üyelerinden Franz Babinger'in1 7 Mayıs 1921

37 Pages·2016·0.64 MB·Turkish

KÜÇÜKASYA’DA İSLAMİYET (DER İSLAM IN KLEIN ASIEN) 

KÜÇÜKASYA’DA İSLAMİYET (DER İSLAM IN KLEIN ASIEN)
SADELEŞTİREN: PROF. DR. MEHMET KANAR 

ÖZ
Berlin Friedrich Wilhelms Üniversitesi öğretim üyelerinden Franz
Babinger’in1 7 Mayıs 1921 tarihinde açılış dersi olarak verdiği “Der
İslâm in Kleinasien: Küçükasya’da İslâmiyet” konulu makale, daha son-
ra Zeitschrift der Deutschen Morgenlaendischen Gesellschaft adlı süreli
yayının 76. cildinde basılmış (Leipzig 1922, s. 126-152) ve bu makale
Edebiyat Medresesi hafız-ı kütübü Râgıb Hulûsi [Özden] tarafından
Türkçeye tercüme edilerek Dârülfünûn Edebiyat Fakültesi Mecmuası’nın
2. yıl, 3. sayısında yayınlanmıştır (Temmuz 1338/1922, s. 188-221).
Prof. Fuad Köprülü de Babinger’in makalesini okuduktan sonra bazı
hataları düzeltmek, bu arada kendi araştırmaları sonucunda kimi
konularda sahip olduğu kanaatlerini ortaya koymak için söz konusu
makaleye tenkidî bir cevap hazırlamış ve bunu “Anadolu’da İslâmi-
yet. Türk istilasından sonra Anadolu tarih-i dînîsine bir nazar ve bu
tarihin menbaları” adı altında Darülfünûn Edebiyat Fakültesi Mecmua-

 Prof. Dr. Mehmet Kanar, TC Yeditepe Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakülte-
si, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Öğretim Üyesi, (İstanbul Üniversitesi Fars
Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Emekli Öğretim Üyesi), email: meh-
[email protected]; [email protected]
1 Franz Babinger (1891-1967): Alman Türkolog ve tarihçi, İslâm sanatı ta-
rihi uzmanı. Birinci Dünya Savaşı sırasında Türk ordusunda görev yaptı.
Çalışmalarını daha çok Türk tarihi alanında yoğunlaştırdı. Berlin, Münih,
Bükreş ve Yaş üniversitelerinde Türkoloji, Yakındoğu tarihi ve kültürleri
dersleri verdi. Belli başlı eserleri: Scheich Bedrettin (Şeyh Bedrettin), 1921; Die
Geschichtsschreiber der Osmanen und ihre Werke (Osmanlı Tarih Yazarları ve
Eserleri), 1927; Mehmet der Eroberer und seine Zeit, Weltenstürmer einer Zei-
tenwende (Fatih Sultan Mehmet ve Zamanı, Bir Çağ Sonunun Akıncısı), 1953.
19
 PROF. DR. MEHMET KANAR
sı’nda bir dizi makale halinde yayınlamıştır (yıl: 1338, 4 Eylül, 5
Teşrîn-i sânî, 6 Kânûn-i sânî ayrı basım, 129 sayfa).
Aşağıda Prof. Babinger’in açılış dersinin günümüz Türkçesine gö-
re sadeleştirilmiş metni sunulacaktır.
Anahtar Kelimeler: Küçük Asya, İslâm, Franz Babinger
ABSTRACT
Franz Babinger, one of the academic members of Friedrich Wil-
helms University, Berlin, presented the paper “Der İslâm in
Kleinasien: Islam in Asia Minor” as an opening course 7 May 1921.
Then, it was published in volume 76 of the periodical named Zeit-
schrift der Deutschen Morgenlaendischen Gesellschaft (Leipzig 1922, s.
126-152). The paper was translated into Turkish by Râgıb Hulûsi,
bumpkin of Madrasah of Literature and was published in the issue 3
of the second year of the journal of the Darülfünûn Faculty of Litera-
ture (July 1338/1922, s. 188-221).
After reading the paper of Babinger, Professor. Fuad Köprülü gave
a critical answer to the paper in order to correct some mistakes and to
express his own views he had after a series of researches, and he pub-
lished them in a series of papers under the name of “Islam in Anato-
lia, a Look at the History of Religion after the Invasion of Turks and
the Sources of This History” in the journal of Darülfünûn Faculty of
Literature (year: 1338, 4 September, 5 Teşrîn-i sânî, 6 Kânûn-i sânî
separate publication, 129 pages).
Key words: Asia Minor, Islam, Franz Babinger
هدیکچ
Der "
ناونع اب نیلرب زمایلیو شیردرف هاگشناد یملع تئیه وضع ،رگنیباب سنارف هک یثحب
" İslâm in Kleinasien
زا یشخب ناونع هب 1921 یم 7 خیرات رد ریغص یایسآ رد ملاسا :
Zeitschrift der Deutschen "
هلجم 76 هرامش رد اهدعب درک حرطم سرد
(Leipzig 1922, s. 126-152) "Morgenlaendischen Gesellschaft
. دش پاچ
20
KÜÇÜKASYA’DA İSLAMİYET (DER İSLAM IN KLEIN ASIEN) 
3 لاس 2 هرامش هعومجم رد همجرت یکرت هب یصولخ بغار یبطق ظفاح دازآ همجرت اب هلاقم نیا
(Temmuz 1338/1922, s. 188-221)
. دش پاچ نونفلاراد تایبدا هدکشناد
ندوزفا و اهاطخ زا یضعب حلاصا و رگنیباب هلاقم هعلاطم زا دعب ولورپوک داوف روسفورپ
" "
اب یلوطانآ رد ملاسا ناونع اب یا هلاقم رد و تسا هدومن هیهت نآ یارب یباوج شیوخ تارظن
تروص هب هک تسا هتخادرپ نآ یسانش عبنم و کرت یلاعیتسا زا دعب ملاسا خیرات هب یهاگن
هب یکرت همجرت ریز رد .تسا هدش رشتنم نونفلاراد تایبدا هدکشناد هعومجم رد تلااقم یرس
.ددرگ یم هیارا رگنیباب روسفورپ طسوت هدش حرطم ثحبم هدش زور
رگنیباب سنارف ،ریغص یایسآ :اه هژاو دیلک

Kadim dünyanın hiçbir diyarına bunca asırların geçişi sırasında
Anadolu'ya olduğu kadar garip ve hususî bir rol ve vazife düşmemiş-
tir. Bu yarımada en eski zamanlardan beri Doğu ile Batı arasında bir
aracı ve üzerinde Doğu ile Batı illerinin gerek barış gerek savaş kuv-
vetlerini ölçüşmek için telakki ettikleri bir milletler köprüsü olmak
gibi kendisine dünya tarihinin bahşettiği bir talih ve mukadderiyete
mazhar bulunmaktadır. İşte Anadolu'nun -zikre şayan olmayan bir-
kaç istisna bir yana- hiçbir zaman kendisine has, vahdetli bir ülke
teşkil edememiş olması şüphesiz bu vaziyeti ile açıklanabilir. Kendi-
sinin bu hususî “aralık” vaziyeti her taraftan gerçekleşen göç akınla-
rını tayin edip kolaylaştırdığı için burada Ârî, Sâmî, Moğol ırklarına
mensup muhtelif şubeler ahlak, âdetler, din ve saire itibarıyla arala-
rında hiçbir bağ bulunmaksızın, büyük bir çeşitlilik ve farklılıkla yan
yana yerleşmiş, konuşmuş oldukları gibi memleketin yerli ahalisi de
hiçbir zaman sağlam ve bütün bir kitle olmayıp, son derece şaşırtıcı
tezatlar ve garip tesirlerle dolu karmakarışık bir kavimler topluluğu
halini arz etmekteydi. Yine burası eskiden beri, üzerinde ticaret ve
harp için buluşan kavimlerin bir savaş meydanı veya ganimet malı ve
hiçbirini de kalıcı olarak yerleşmek isteyecek derecede kendisine bağ-
lamamak şartıyla, sayısız fatihlerin daimî hedef ve amacı olmuştu.
Hititler, Frigyalılar, Lidyalılar, Acemler, Romalılar, Suriyeliler… bü-
tün bunlar Anadolu hudutlarından bir an için gelip görünüyorlar ve
az bir müddet sonra hiçbir iz bırakmaksızın kaybolup gidiyorlardı.
21
 PROF. DR. MEHMET KANAR
Yunanlılar sahil kenarlarını işgal ve iskân ederek ülkenin içlerine
ilerliyor fakat o nispette de kendi ırkî özelliklerini za'fa düşürerek
nihayet büsbütün terk ediyorlar, Acemler, kısa, Romalılar ise daha
uzun bir müddet için burasını ellerinde bulunduruyor, bununla be-
raber Anadolu'yu ancak bir iskân sahası yani koloni olarak görüyor-
lardı.
Şimdi birdenbire bu sahne değişiyor, roller de değişiyor. Vaktiyle
kadim devirde bu Anadolu, Batı ve onun irfan, medeniyet ve sanatı
sayesinde Doğudan ayrılmış, koparılmış olduğu gibi, daha sonraları
Doğu da, ancak bu defa büsbütün yeni şekillerle ve yıpranmamış
milletlerin taze kuvvet ve taşkınlığıyla ortaya çıkıyor... Anadolu'daki
Bizans hâkimiyetinin çürümüş bir bina gibi çöktüğü sırada, XI. asrın
ikinci yarısında, anlaşılmaz büyük olayların tesiriyle Asya'dan batıya
doğru sürülmüş olan bir çoban boyları topluluğu ki Türkmenler daha
doğru tabiriyle, bunların en ileriye gelen bir kolu, yani Selçuklar, ya-
rımadanın eşiğinde görünüyor ve pek az bir zaman sonra Anado-
lu'nun içerisine dalıp burada ayrı bir devlet olan Rûm saltanatını ku-
rarak yeni bir dinin hâkimiyetine yol ve meydan açıyorlar.
Çoktan beri kadim devrin Anadolusuna, buranın müteaddit ka-
vimlerine, muhtelif dinlerinin şekillerine layık olduğu derece ve mik-
tarda gayret ve zekâsını sarf edecek hatırı sayılır adette araştırmacı
çalışmış ve birçok hususu genel hatlarıyla aydınlatıp açıkladığı halde
bu diyarın artık bin seneyi geçen bir zamandan beri geçirdiği
“İslâmiyet devresi” hemen hemen hiç incelenmemiş bir devir olarak
gösterilirse, yanlış bir iddiada bulunulmuş olmaz. Hatta şimdiye ka-
dar Müslüman Anadolu'ya ait velev ki yüzeysel olsun, umumî bir
taslak bile yapılmamıştır. Oysa bugün bizim bu Müslüman Anado-
lu'ya dair bildiklerimiz genellikle Bizans tarihçileri ile eserlerinin ço-
ğu yazma halinden bile çıkamamış olan, aciz ve mahdut bazı İslâm
müelliflerinin verebildikleri cüz'î ve eksik haberlerden ibarettir. Böyle
olmakla beraber, ihtimal ki burada “İslâm incelemeleri için bir yeni
ülke” olmak üzere Anadolu'ya ait umumî bir taslak çizme yolundaki
bu teşebbüs biraz cesurca sayılabilir.
Buna rağmen ilmin burada yapacak ne gibi vazifeleri olduğu hak-
kında düşüncelerimizi bir defa muhasebe ve teftişten geçirmek ve
22
KÜÇÜKASYA’DA İSLAMİYET (DER İSLAM IN KLEIN ASIEN) 
aynı zamanda İslamiyet’in bu sahada gideceği yolları seri hatlarla
resmetmek cazibesiz bir iş olmasa gerektir.
Bu hususta en evvel karşımıza çıkacak asıl soru şudur: İslâm dini
bu kıtaya ne vakit girdi? Anadolu ne vakit “Dârü’l-İslâm” halini aldı?
Bu o kadar dolaşık bir meseledir ki bugün buna dair ancak bazı fara-
ziyata girişilebilir. Yalnız şu kadarı müspettir ki daha hicretin birinci
asrında İslâmlar2 tarafından vaki olan geçici akınlar burada gerek
siyasî, gerek dinî bir iz bırakmamışlardır. Fakat söylediğimiz gibi,
milattan sonraki XI. asırda (1067) oradaki Bizans mirasına pek kolay-
ca konmuşlar ve bu yeni fethedilen memlekette İslamiyet’e kesin bir
kabul mevkii temin etmişlerdir. Dinî tarihin konu olacağı bu maka-
lemizde siyasî tarihten bir nebze olsun bahsetmek caiz değildir. Bu-
nunla beraber bahsin heyet-i umumiyesini anlayabilmek için sadece
şu keyfiyeti hatırlatmak icap eder ki onuncu asrın ortalarında bu
Türkmen boyları topluluğu Selçuk isminde birinin başkanlığı ve ku-
mandası altında Türkistan’dan Buhara'ya hicret etmiş ve orada riva-
yete göre 956 senesinde İslâm dinini kabul etmiştir.3 Kendisinin bun-
dan evvel hangi dine salik olduğu hiçbir yerde belirtilmiyor. Fakat şu
kadarı kesindir ki bundan sonraki ilk kırk sene içinde, ilk defa olmak
üzere Nişabur camiinde Tuğrul Bey adına hutbe okunduğu 10374
tarihinden itibaren Selçuklar bütün İran, el-Cezire, Irak, Suriye ve
Anadolu'ya hâkim olmuşlardı ve ortada mevcut bütün devletleri sü-
pürmüşler, Hindistan hudutlarından Akdeniz sahillerine kadar yayı-
lıp uzanan bir saha üzerinde saltanat kurmuşlardı.
Anadolu'da az zamanda önce İznik, sonra Konya asıl Selçuk salta-
natının fer'î bir kolu olarak meydana gelen Anadolu Selçuklu Devle-
tinin başkenti olmuştu.5

2 bk. E.W. Brooks, Anadolu'da Araplar (570-641). Arap kaynaklarından,
Yunan Tetkikleri Dergisi, c. 18, Londra 1898, s. 182-208 (İngilizce) yine aynı
zatın 816-888 seferi, Arap kaynaklarından, aynı dergi, c. 19, 1899, s. 19-33.
3 bk. Tabakât-ı Nâsırî, G. Raverty Londra, 1881, c. 1, s. 117.
4 Bir mürettip sehvi olsa gerektir (Ragıb Hulusî).
5 bk. Houtsma, Anadolu Selçuklularına Dair, Hollanda İlimler Akademisi
Bülteni, Tarih ve edebiyat kısmı, üçüncü seri, 9.kısım, Amsterdam 1892, s.
133-153 (Flemenkçe).
23
 PROF. DR. MEHMET KANAR
Doğuda hükümet süren asıl Selçuk hükümdarları gibi Rûm (Ana-
dolu Selçuklu) sultanları da sanat, ilim ve edebiyatı teşvik ve himaye
ediyorlardı. Fakat bütün bunlar Türk değil, halis Acem tarz, renk ve
üslubundadır. Aynı şekilde, bilhassa bazı cami ve medreselerde bu-
güne kadar muhteşem örnekleri kalmış olan kendilerine has âbide ve
binalarda görünen mimarî usulü açıkça Doğu İran tarzıydı. Bütün
Anadolu'ya yayılmış olan binaların üzerindeki sayısız kitabe Konya
sultanlarının bediî zevk ve ihtişam düşkünlüklerini gösterip ilan et-
mektedir. Bizans Hıristiyanlığı yerine, sırf memleket dâhilinde olsun,
yeni din kaim olmuş, Hıristiyan din, ahlak ve zihniyeti son sığınma
yeri olarak ancak Karadeniz ve Akdeniz sahillerinde tutunabilmiştir.
Şimdi biz Rûm Selçuklarının itikadî fikir ve nazarlarına dair ne bi-
liyoruz? Acaba oralarda Sünnîlik mi, ehl-i sünnet mezhebi mi vicdan-
larda hâkimdi? Kesinlikle bilinmiyor. Ve ihtimal ki ilmî araştırmalar-
da en az dikkat edilen birinci nokta budur. Birçok karine bu hususta
şüpheye imkân bırakmıyor ki Rûm Selçukları Şiî mezhebine mensup-
tular. Yani tek bir kelime ile Alevîydiler. Buhara diye bilinen o esrarlı
ve menkıbelere bürünmüş keşişler şehrinde -Buhara kelimesi Bûdî
lisanında manastır manasına gelen “Ubhara” kelimesinin Türkçe -
Moğolca şekli olarak görülmektedir- İşte, bu vaktiyle bir mubedler
hareminin merkezi olan İranlıların şehrindeydi6 ki Selçuklular atala-
rının dinini İslamiyet’le değiştirmişlerdi.
Özellikle Rus âlimlerinin çabaları sayesinde bilgi sahibi olduğu-
muz bir keyfiyeti İslâm müelliflerinden tanık getirerek belgelemek
istersem, bu makalenin çerçevesini kırmış ve aynı zamanda ifadele-
rimin özlülüğünü ihlal etmiş olacağım. O da şudur ki: Seyhun’un
ardındaki ülkeler, yani Maveraünnehir dediğimiz kıt'a hiçbir zaman-
da ciddî bir surette Sünnî olmamış, hiç olmazsa daima Alevî tesirlere
tabi kalmıştı. Bir defa İran'ın o vakit de şimdiki gibi katiyyen ehl-i
sünnet telakkilerine merkez olmadığı, belki İslamiyet’in eski mezhep-
lerinin bırakıldığı veya değişime uğramış olduğu yerlerde daima
Sünnî düşmanı olduğu münakaşa götürmez bir kısım halkı içinde
barındırdığı her türlü şüphenin üstünde bir vakıadır. Hâlbuki sadece
bir kaynak zikretmiş olmak için mesela söyleyebiliriz ki yaklaşık otuz

6 Buhara hakkında bk. W Barthold, İslâm Ansiklopedisi, c. 1, s. 809 v.d.
24
KÜÇÜKASYA’DA İSLAMİYET (DER İSLAM IN KLEIN ASIEN) 
sene bir müddet (1063-1092) Selçuklardan Alparslan ve oğlu Melik-
şah'ın vezir ve danışmanı olan Ebû Ali Hasan Nizâmülmülk’ün Siya-
setname'si Türk boylarının ne kadar İranîleşmiş ve iliklerine kadar Şiî
fikir ve itikadlarıyla işlenmiş olduğunu7 başka bir manaya hamli
mümkün olmayacak şekilde haber vermektedir. 1170 senelerinde
doğmuş olan Yakut gibi ehl-i sünnet müellifler Türklerin İslâmiyet
düşmanlıklarına karşı nefretlerini göstermekten geri kalmıyorlardı.
Bu cümleden olarak, Arap coğrafyacısı, Koşar ile Beluç'un “İslami-
yet’in Rum ve Türklerden daha azılı düşmanları” iki haydut olduğu-
nu söylüyor.8 Onun için Bizans tesirlerinin kuvvet ve derecesi kü-
çümsenmemesi gerekmekle beraber, Anadolu'nun Selçuk binaların-
dan9 bahsedilirken bunlarda Sünnî Müslümanlarca o kadar şiddetli
bir bağlılıkla ihtiraz olunan canlı tasvirlerin bulunması gibi çok dik-
kat çekici bir hadisenin Bizans tesirlerine atfedilerek, aynı zamanda
Selçukluların Sünnî olduklarının10 kabulü katiyyen hatadır. Nitekim
Konya binalarında görülebilen o sayısız “Çâr Ali” dedikleri şeyler
bina edenlerin Şiî ruhiyet ve zihniyetleri hakkında istenildiğinden
daha iyi kanıt olmaktadır.
Filvâki şimdiye kadar Rûm Selçukları hakkındaki tarihî haberler
bize ne kadar cüz'î miktarda sızmış bulunursa bulunsun bir nokta
çürütülemez ve reddedilmez bir şekilde sabit ve muhakkaktır. O da

7 Schefer Siyasetname, Nizamülmülk tarafından Sultan Melikşah için telif
olunmuş devlet yönetimine ait eser Schefer tarafından tab ve tercüme edil-
miş Farsça nüsha (Fransızca), Yaşayan Doğu Dilleri Mektebi Neşriyatı, üçüncü
sıra, c. 7-8 ve ilave, üç cilt. Paris 1891, 1893, 1897. bk. Leon Cahun, Asya Tari-
hine Medhal, menşelerden 1405'e kadar Türkler ve Moğollar, Paris (Fransızca).
Açıklıktan uzak fakat müellifin çok okumuşluğu ve ihtiva ettiği yoğun ma-
lumat ve veriler dolayısıyla oldukça kıymetli bir kitaptır ki Turancıların
İncilidir. Bu hususta en ziyade alakası olan fasıllar şunlardır: Türkler ve
İslâmiyet, Moğollar, Moğollar Devrinde Asya, Timurleng ve İslâmiyetin Zaferi.
Siyasetname hakkında da 153, 162, 180, 182, 190. sayfalara müracaat.
8 bk. K.Barbier de Meynard, İran lugatı, Paris 1861, s. 455 (Fransızca).
9 Bu hususta tamimî bir surette kısmen Gustave Menden'de Fransızca
“Eski ve yeni Sanat Mecmuası”nın 32. cildindeki “Anadolu'da Selçuk Abide-
leri”nde malumat vermektedir.
10 bk. Friedrich Sarre, Anadolu'da Seyahat, Berlin 1796, s. 68 vd.(Almanca).
25
 PROF. DR. MEHMET KANAR
şudur ki: Rûm Devletinin bütün siyasî ve dinî hayatı tamamen İran
tesiri altında bulunuyordu. Şiirde, saray dairelerinde sadece Fars dili
kullanılıyordu. O zamandan kalma müteferrik bazı ehemmiyetsiz
edebî kalıntılar istisnasız Farsça yazılmıştı. Acem hânendeleri Kon-
ya'da kendi ana dillerinde garip sevda şarkıları ve ilahî türküler te-
rennüm ediyorlar Rûm sultanlarının menkıbeleri de yine İran lisa-
nında terennüm edilip yazılıyordu. Bu münasebetle sadece M. Th.
Houtsma sayesinde keşfedilen İbni Bîbî (vefatı ) tarihini hatırlat-
1272
mak yeter. Gerçi bu kitabın bir Türkçe nüshası elimizde ise de bunun
anlaşılması XIII. asırda hazırlanmış Farsça muhtasarı sayesinde esaslı
bir surette kolaylaşmıştır. İşte keza “in usum delphini” namına (?)
aslında Farsça telif edilmiş olan bu vekayiname medeniyet tarihi ba-
kımından çok yüksek bir kıymeti haizdir. Çünkü el'an bir zamanki
göçebeliklerinin açık izlerini korumakla birlikte medeniyet ve irfan
bakımından İran'a11 tabi olan Selçuk saray hayatını son derece canlı
bir surette göstermektedir.
Binaenaleyh yalnız Rûm Selçukları havzası için Şiî İslâm dinini
resmî din olarak kabul etmekte tamamen haklı olabilirsek de, bu yeni
hâkimiyete tabi olan ahali ile fatihlerin büyük kitlesini bu dinin sadık
ve şaşmaz salikleri telakki etmek kesinlikle doğru olmaz.
Selçukların İslâmiyeti kabûl etmezden evvel hangi dine inandıkla-
rı meselesi ancak farazî bir şekilde hallolunabilir. Türk boyları ara-
sında şamanlığın yanında Hıristiyanlığın bir şeklinin de yeri olduğu-
na dair muhtelif karineler mevcuttur. İsrail (ki Selçuk'un oğulların-
dan birinin adıydı), Mikail, Yunus, Musa gibi garip İncilî -Hıristiyan
isimlerinin o zamanlar Hıristiyan Kafkas kavimleriyle olan komşuluk
ile izah edilebileceği zannedilmişse de, Daniel Chwolson ve Wilhelm

11 bk. Selçuk tarihine dair metinler külliyatı, naşiri M. T. Houtsma, 4 cilt, Le-
iden 1888, 1902. Necib Asım'ın Türk Tarihi, İstanbul 1330 tab'ındaki ifadesine
göre İbni Bîbî aslı Farsça olan vekayinamenin İkinci Murat zamanında (1421-
1451) defterdar Cafer Çelebizade tarafından Türkçeye tercümesidir. Bu ko-
nuda bk. M. Th. Houtsma, İslâm Ansiklopedisi, c. 2 ve İbni Bîbî'nin eseri. Rus-
ça Şark Atikiyyâtı mecmuasının 4. cilt, 1. cüz'ü de, Petersburg 1912, istifadeli
bir hülasayı içerir. Yine bk. Almanca İslâm mecmuası, c. 4, s. 135, no.9.,
26
KÜÇÜKASYA’DA İSLAMİYET (DER İSLAM IN KLEIN ASIEN) 
Radloff tarafından meydana çıkarılan Nastûrî mezar kitabeleri12 Semi
Reçiye dedikleri Yedi Su eyaletindeki Türk boyları arasında Hıristi-
yanlığın kuvvetle münteşir bulunduğunu açıkça ispat etmektedir.
Petersburg’un görüşünde isabetli İslâm müdekkiki W. Barthold buna
dair uzunca ve kanaat verici bir makale neşretmiştir.13
Bundan başka yine Anadolu Selçuklularından kısmen kendi arazi-
leri üzerinden geçen Haçlı seferleri dolayısıyla Batı Hıristiyan kanı
karışmaları da oluyordu. Hatta Toulouse ve St. Gilles kontu Dördün-
cü Raimund’un (doğumu 1042- vefatı 5 Şubat 1105, Trablus) hemşire-
si İsabella ve onunla birlikte birçok sosyete frenk kadınları Selçuk
beylerinin harem dairelerine girmişler, bunun üzerine İsabella, Bi-
rinci Kılıçarslan (vefatı ) tarafından nikahlanarak Anadolu sul-
1087
tanlarının ceddesi olmuştu. Bu gibi hanedan münasebet ve irtibatla-
rına memleketin dinî ahval ve vaziyeti için kapsamlı bir tesir atfet-
mekten çok uzak bulunmakla beraber, bilhassa ileride göreceğimiz
gibi münferit olmayan bu durumların, Selçukluların ellerindeki Hıris-
tiyan esas halkına karşı vaziyetlerine az çok etki ettiğini zannediyo-
rum.
Anadolu'nun yerli sakinlerinin dinini ne derece değiştirmiş oldu-
ğu hakkında hiçbir şey söylenemez. Ancak şu kadarı pek muhtemel
olarak kabul edilebilir ki eskiden beri mevrus Hıristiyanlık büsbütün
mücadele ve mukavemetsiz terk ve feda edilmemiş, belki İslâmiyetin
yeni kaim olduğu yerlerde alttan alta yine yaşamaya devam etmiş ve
din araştırmacılarına bu kadar zahmet çıkartan o gayet acayip ve me-
raklı itikatların karışmasına yol açmıştır.
Bu tezahür ve gelişmekte olan Selçuk medeniyetine ansızın Moğol
hükümdarı Cengiz Han’ın imha yıldırımı çarptı. Anadolu kendisinin
hüküm ve tabiiyeti altına girdi. Fakat bu geçiciydi. Binaenaleyh mem-

12 bk. St. Petersburg imparator akademisi muhattaraları, 1886, 1890, 1897

senesi ciltlerinde ve Radlofff'un kısmen iştirakiyle neşrettiği “Semireçiye
“(Yedi Su Eyaleti) Süryanî Mezar Kitabeleri, (Almanca).
13 bk. W. Barthold, Rus Atikiyet İmparatorluk Cemiyeti Şark Şubesi Yazıları, c.
8, Moğollardan Evvelki Devirde Türkistan'da Hıristiyanlık, Petersburg 1893; ve
yine N. Petrovskij, Türkistan'da Hıristiyanlık makalesine dair, aynı yerde, s. 153
v.d. (Rusça).
27
 PROF. DR. MEHMET KANAR
leketin dinî gelişimi için bir tesir ve ehemmiyete sahip değildi. Bunu
bir yana bırakırsak, şu husus hemen hemen muhakkak gibidir ki
Cengiz Hanlıların kabul ettiği İslâm akidesi şekli esas itibarıyla Sel-
çuklularınkinden hemen hemen farksızdı. Mesela şu vakayı hatırlata-
lım: Hülagu tarihçi İbnü't-Tıktaka tarafından doğrudan doğruya
Ali'nin halefi ve coşkulu bir Alevî sıfatıyla pek taşkın bir surette tebcil
edilmiş, adeta semavîleştirilmiştir.14 Hıristiyanlarca da kendisinin
dikkat çekici hoşgörüsü, hatta Hıristiyan dostluğu sebebiyle çok
muhterem tutulmaktaydı. Kısa bir zaman devam eden Moğol hâki-
miyetinden sonra Anadolu bir takım derebeylerin eline kolay bir av
gibi düşmüştü.15 Mamafih Selçuklular başkentleri olan Konya'da sö-
nük ve zahirî bir hayat yaşamakta devam etmişlerdir.
Ancak, mensup olduğu hanedanın sonuncusu olan Alaeddin
1308'de zehirlenerek öldüğü zaman yarımada bir takım derebeylikle-
re bölünmüştür ki bunların çok karanlık olan tarihleri bizi burada
daha ziyade meşgul edemez. Yalnız şu kadarını açıklığa kavuştura-
lım ki bu beyliklerin de Alevîliğe mensubiyetleri ispat olunabilir. Bu-
nun için mesela sadece “Nûre Sufî” dedikleri muammalı şahsiyeti,
ondan neşet eden Karamanoğullarını veyahut Aydın, Hamid, Teke
(Teke Türkçede erkek keçidir) beylerini düşünüyorum.
Mamafih bütün bu ehemmiyetsiz derebeyliklere nazaran 13. asır
dönümünde birdenbire tarihin karanlığından çıkarak, ilkin, kendile-
rine gösterilmiş olan ufak bir araziyi, ondan sonra nihayet Selçuklu
saltanatının parçalanması ve kendisine varis olan beyliklerin hüküm
ve tabiiyete alınması sayesinde bütün Anadolu'yu, mutlak bir surette
mülkiyet ve tasarruflarına alan yeni bir aşiretler topluluğu gelir ki

14 el-Fahrî, müellifi İbnü't-Tıktaka, Arapça metni, naşiri Reynorg, Paris
1895, s. 9 ve yine bk. L. Kahulî, adı geçen eser, s. 428.
15 Anadolu derebeyleri hakkında Osmanlı lisanında pek mühim şeyler
neşredilmiştir. Ezcümle Halil Edhem Bey tarafından Tarih-i Osmanî Encüme-
ni Mecmuası, 1912 senesi 11. ve 1913 senesi 12., 13. ve 14. sayılarında Kara-
manlılara ait kitabe ve vesikalar ki ayrıca basılmıştır. Daha sonraki tarihi için
Marino Sanoto'nun Rûznâme'si çok kıymetli malzemeyi ihtiva eder. Tekeoğ-
lu'na ait bir tetkik henüz mevcut olmayıp, Hamidaoğlu için bk. J. H.
Mordtmann, İslâm Ansiklopedisi, 2. cilt.
28