Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі. 1794-1991. У 3 т. Том 1. Абрамовіч-Кушаль

480 Pages·1.409 MB·Belarusian

by  Маракоў Леанід.

Леанід Маракоў
Рэпрэсаваныя
літаратары, навукоўцы, ра-
ботнікі асветы,
грамадскія і культурныя
дзеячы Беларусі
1794—1991
Энцыклапедычны даведнік
у трох тамах
Том першы
Абрамовіч—Кушаль
Мінск
2003
УДК 008(476)(091)(092)(035.5)+321.64(476)(091)(092)(035.5)
ББК 70/79 (4 Беи)
М25
Рэцэнзенты:
Арсень Ліс, доктар філалагічных навук,
Адам Мальдзіс, доктар філалагічных навук,
Уладзімір Міхнюк, доктар гістарычных навук,
Лідзія Савік, кандыдат філалагічных навук,
Янка Саламевіч, кандыдат філалагічных навук,
Віталь Скалабан, кандыдат гістарычных навук.
Аўтар выказвае падзяку супрацоўнікам Нацыянальнай бібліятэкі
Беларусі, выдавецтва «Беларуская Энцыклапедыя», Нацыянальна-
га архіва Рэспублікі Беларусь, Беларускага Дзяржаўнага архіва-му-
зея літаратуры і мастацтва, Літаратурнага музея Янкі Купалы, ды-
рэктару выдавецтва ATHENAEUM Алегу Дзярновічу, «Архіву Най-
ноўшай Гісторыі», іншым дзяржаўным і грамадскім арганізацыям.
Маракоў Леанід
М 25 Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асве-
ты, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі, 1794—1991.
Энцыклапедычны даведнік. У 3 т. Т. 1. Абрамовіч—Ку-
шаль. — Мінск, 2003. — 480 с.
ISBN 985-6374-04-9
У трохтомным энцыклапедычным даведніку, які падрыхтаваў
Леанід Маракоў, прыводзяцца біяграфіі або кароткія звесткі пра
літаратараў, навукоўцаў, работнікаў асветы, грамадскіх і культур-
ных дзеячаў Беларусі, якіх рэпрэсавалі ўлады царскай Расіі і са-
вецкай дзяржавы, даваенны польскі, фашысцкі і іншыя рэжымы.
Пра шмат каго з пакутнікаў расказваецца ўпершыню. Даведнік
разлічаны як на спецыялістаў-гуманітарыяў, так і на выкладчыкаў,
студэнтаў, краязнаўцаў, самыя шырокія колы чытачоў.
© Леанід Маракоў, 2002
Прадмова1 да кнігі «Вынішчэнне»,
якая стала штуршком і падмуркам
для выдання гэтага даведніка
29 кастрычніка 1937 г., у дзень Ленінскага кам-
самола і, напэўна, у гонар 20-годдзя кастрычніц-
кага перавароту, у сталіцы Беларусі Мінску адбы-
лася акцыя, аналагаў якой яшчэ не ведала гісто-
рыя чалавецтва. На працягу ночы былі расстраля-
ны 22 (!) беларускія і яўрэйскія літаратары. Ахвя-
рамі сталінскага генацыду сталі: Якаў Бранштэйн
(39 гадоў), Віктар Вайноў (Войнаў) (33), Анатоль
Вольны (34), Платон Галавач (34), Алесь Дудар
(32), Хацкель Дунец (40), Міхась Зарэцкі (35),
Васіль Каваль (30), Язэп Каранеўскі (56), Майсей
Кульбак (41), Аляксей Кучынскі (45), Саламон
Левін (25), Юрка Лявонны (29), Валеры Маракоў
(28), Зяма Півавараў (27), Васіль Сташэўскі (42),
Ізі Харык (41), Пятро Хатулёў (25), Міхась Чарот
(40), Макар Шалай (31), Павел Шастакоў (38), Арон
Юдэльсон (30).
Разам з літаратарамі расстралялі выкладчыка
Мінскага Белпедтэхнікума Ігната Афанасьева,
былога наркама асветы Аляксандра Варончанку,
настаўніка Івана Жывуцкага, дырэктара ўпраў-
лення па ахове аўтарскіх правоў пры СП БССР
Іосіфа Кудзельку, студэнта гістфака Ленінград-
скага дзяржаўнага універсітэта Саламона Лямпер-
1 Тэкст даецца з папраўкамі і ўдакладненнямі.
Рэпрэсаваныя літаратары...
та, загадчыка секцыі геаграфіі Інстытута эканомікі
АН БССР Стэфана Маргелава, вучонага-аграхіміка
Рыгора Пратасеню, загадчыка вучэбнай часткі
Мінскага вышэйшага педінстытута Міхаіла Ры-
дзеўскага, фізіка Яўгена Успенскага, другога было-
га наркама асветы Аляксандра Чарнушэвіча, іншых
навукоўцаў, грамадскіх дзеячаў, прадстаўнікоў тэх-
нічнай інтэлігенцыі. Усяго — 52 чалавекі.
У наступную ноч крывавы спіс дапоўнілі про-
звішчы журналіста Прохара Іспраўнікава, празаі-
ка Янкі Нёманскага, паэтаў Тодара Кляшторнага і
Юлія Таўбіна. Усяго — 26 чалавек.
Але і праз 50 гадоў нашчадкі расстраляных не
будуць ведаць праўды пра лёс сваіх сваякоў, бо пас-
ля смерці галоўнага забойцы ўсіх часоў і народаў
атрымаюць даведкі аб «рэабілітацыі»: «Ваш бацька
(маці і г.д.) памёр ад інфаркту (інсульту, туберкулё-
зу і г.д.) у турэмнай бальніцы (лагеры, на фронце,
па дарозе дахаты)». І праз 50 гадоў многія з тых,
хто не атрымаў «пісулек-рэабілітацыяў», працягвалі
жыць надзеяй на вяртанне сваіх блізкіх, — чакалі.
«Крымінальныя» справы рэпрэсаваных, але не-
рэабілітаваных пісьменнікаў і дагэтуль застаюцца
сакрэтнымі нават для даследчыкаў.
Аднаму з самых маладых сярод расстраляных
тымі днямі літаратараў Юлію Таўбіну было 26
гадоў. Як выявілася, паэту ўдалося адправіць на-
шчадкам ліст з «таго свету». Незадоўга да арыш-
ту Юлі Таўбін паслаў у Ленінградскае аддзялен-
4 Леанід Маракоў
Энцыклапедычны даведнік. Т.1
не выдавецтва «Художественная литература»
падборку перакладаў на рускую мову вершаў
Альфрэда Хаўсмана, якія потым увайшлі ў
зборнік «Антология новой английской поэзии»
(выйшаў праз 20 дзён пасля расстрэлу паэта).
Пераклад верша англійскага паэта «Законы
Бога и людей» якраз і прагучаў своеасаблівым
пасланнем з таго свету:
…Себе другой избрал я путь –
Они хотят меня вернуть.
Но я, хуля законы их,
Им не навязывал своих.
Мол, как угодно, господа, —
Раз вы туда, так я сюда.
Так нет же! Им стерпеть нельзя,
Что у него своя стезя.
Они грозят – иди назад,
Не то – тюрьма, петля и ад.
Как не робеть мне! Суд их скор.
Могу ль вступить в неравный спор?
Не я построил этот мир.
Я в нем блуждаю, чужд и сир.
Хоть глупые, но господа –
Они. Их сила, их права.
А нам на Марс не улететь
С тобой, душа моя… Так впредь
Смирись и следовать сумей
Законам Бога и людей…
Леанід Маракоў 5
Рэпрэсаваныя літаратары...
У тым юбілейным для бальшавікоў 1937-м, калі
іх гвардзейцы-энкавэдысты пачалі татальнае вы-
нішчэнне нацдэмаў (інтэлектуальнай беларускай
эліты), толькі за тры асеннія месяцы пачварамі
таталітарнага рэжыму было расстраляна больш за
пяцьдзесят беларускіх пісьменнікаў. За дзесяцігод-
дзе ж — з 1930-га па 1939-ы г. — рэпрэсавана не
менш за 350 беларускіх літаратараў. Амаль пало-
ву з іх — расстралялі.
«Рэпрэсаваны»… Знайшлі ж бальшавікі слова!
Не канкрэтнае — «расстраляны» або загублены на
катарзе, ці замардаваны ў ссылцы, а замежнае, не
кожнаму да канца зразумелае — «рэпрэсаваны» (з
лацінскай repressor — падаўленне).
Карная машына не кранула: Э.Агняцвет, А.Ас-
трэйку, В.Барысенку, П.Броўку, Л.Бэндэ, З.Бя-
дулю, В.Вітку, Ю.Віцьбіча, В.Вольскага, П.Глеб-
ку, К.Губарэвіча, І.Гурскага, З.Жыткевіча, П.Ка-
валёва, М.Клімковіча, К.Крапіву, А.Куляшова,
А.Кучара, М.Ларчанку, Я.Ліманоўскага, М.Лынь-
кова, Я.Маўра, М.Модэля, Р.Мурашку, Я.Рама-
новіча, Я.Садоўскага, М.Цэлеша, Я.Шарахоўска-
га, А.Якімовіча і некалькі дзесяткаў менш вядо-
мых аўтараў.
У спісы ахвяр уключаны і пісьменнікі-пачат-
коўцы, якія з-за «ранняга» арышту не паспелі
акунуцца ў актыўнае літаратурнае жыццё:
М.Гваздоў, С.Мурзо, С.Русаковіч і інш. Называ-
юцца і аўтары, што загінулі ў выніку тэрарыс-
6 Леанід Маракоў
Энцыклапедычны даведнік. Т.1
тычных актаў (Ф.Акінчыц, Ф.Аляхновіч, М.Гу-
рын-Маразоўскі, У.Казлоўскі, В.Іваноўскі) або
вымушанага самагубства (М.Галадзед, У.Ігна-
тоўскі, А.Чарвякоў).
Названы і прадстаўнікі дыяспары, якія турмы,
канцлагеры і высылкі таксама спазналі не па чут-
ках: А.Адамовіч, В.Адважны, Н.Арсеннева,
У.Дудзіцкі (Гуцька), В.Жук-Грышкевіч, Х.Ілья-
шэвіч, М.Кавыль, А.Калубовіч, Я.Кіпель, У.Клі-
шэвіч, Р.Крушына, Л.Крывічанін, Ф.Кушаль,
Я.Найдзюк, В.Рагуля, Я.Станкевіч, П.Сыч, М.Сяд-
нёў, У.Сядура, С.Хмара і іншыя.
Пры падрыхтоўцы спісаў мне вельмі дапамаглі
старэйшыя нашы пісьменнікі С.Грахоўскі, П.Пруд-
нікаў, вядомыя даследчыкі У.Адамушка,
А.Мальдзіс, У.Міхнюк, Л.Савік, Я.Саламевіч,
В.Скалабан, Я.Янушкевіч, супрацоўнікі Нацыя-
нальнай бібліятэкі Беларусі, выдавецтва «Беларус-
кая Энцыклапедыя», Нацыянальнага архіва Рэс-
публікі Беларусь, Беларускага Дзяржаўнага архі-
ва-музея літаратуры і мастацтва, Літаратурнага
музея Янкі Купалы, іншых дзяржаўных і гра-
мадскіх арганізацый.
У працэсе збору біябібліяграфічных і іншых звестак
з жыцця і творчасці рэпрэсаваных літаратараў былі
знойдзены фотаздымкі аўтараў, якія раней не былі
змешчаны ў энцыклапедыях або даведніках: Г.Брэс-
кай, У.Прыбыткоўскага, У.Сядуры, А.Траецкага,
П.Хатулёва, М.Шалая.. Гэтая праца працягваецца.
Леанід Маракоў 7
Рэпрэсаваныя літаратары...
Пры апрацоўцы спісаў у камп’ютэрнай прагра-
ме Microsoft Excel па датах нараджэння, смерці і
арыштаў высветлілася наступнае:
З 540—570 літаратараў, якія друкаваліся ў Бе-
ларусі ў 1920—1930-я гады ХХ ст., бальшавікі рэ-
прэсавалі не менш за 440—460 (80%), а калі
ўлічваць аўтараў, змушаных пакінуць Бацькаўш-
чыну і, па сутнасці, перапыніць свой удзел у твор-
чым жыцці на Радзіме, рэпрэсіям падвергліся не
менш як 500 літаратараў2 (90%).
Маючы на ўвазе, што асноўнай сілай інтэлігенцыі
таго часу пераважна былі дзеячы літаратуры — паэ-
ты, празаікі, драматургі, крытыкі, журналісты,
перакладчыкі, публіцысты, рэдактары, выдаўцы,
вучоныя гуманітарных напрамкаў — філосафы,
гісторыкі, літаратуразнаўцы, мовазнаўцы, геогра-
фы, краязнаўцы і іншыя, якія таксама актыўна
выступалі ў перыядычным друку, атрымліваем
ВЫНІК: у 30-я гады была знішчана духоўная моц,
мозг нацыі, што мы і адчуваем апошнія шэсць дзе-
2 Гэтыя лічбы супадаюць і са звесткамі, прыведзенымі
У.Сядурам у яго грунтоўным дакладзе «Беларуская культу-
ра і таталітарызм», з якім ён выступіў у сакавіку 1953 г. на
навуковай канферэнцыі ў Мюнхенскім інстытуце па выву-
чэнні гісторыі і культуры СССР. Прагучала інфармацыя «аб
знішчэнні (органамі ГПУ—НКВД. — Л.М.) бадай усіх прад-
стаўнікоў нацыянальна-адраджэнчай плыні ў беларускай
літаратуры. 500 без аднаго знішчаных маладнякоўцаў, баль-
шыня ліквідаваных палымянцаў і ўзвышэнцаў».
8 Леанід Маракоў
Энцыклапедычны даведнік. Т.1
сяцігоддзяў. Зрэшты, можа стацца і так, што га-
лоўныя вынікі гэтага этнагенацыду, магчыма,
яшчэ наперадзе.
Шэраг беларускіх літаратараў арыштоўвалі як
царскія, так і бальшавіцкія ўлады3 (значыць, баль-
шавікі пачыналі не на голым месцы, а быццам пе-
ранялі эстафету ад царскага рэжыму):
драматург і тэатральны дзеяч Францішак Алях-
новіч (1913, 1927), празаік і журналіст Іван Баран-
кевіч (1905—1907, 1931, 1941), пісьменнік Іван Бат-
рак (Казлоўскі) (1915, 1930-я), дзяржаўны дзеяч,
публіцыст Радзівон Бонч-Асмалоўскі (1908, 1930,
1938), пісьменнік і перакладчык Дарафей Бохан
(1907, 1939), гісторык Барыс Брэслаў (1901 і яшчэ
4 разы да 1917, 1937), гісторык Барбара Будкевіч
(1906, 1909, 1937), публіцыст Аляксандр Бурбіс
(1906, 1917, 1918), палітычны дзеяч і публіцыст
Хаім Гельфанд (да 1917 — неаднаразова, 1921),
паэт, сатырык, мемуарыст Анатоль Дзяркач (1908,
1936), гісторык Яўсей Канчар (1906, 1938), бібліёг-
раф, гісторык, журналіст Абрам Кіржніц (да 1917
— неаднаразова, 1917, 1938), палітычны дзеяч і
публіцыст Юльян Ленскі (1914, 1937), пісьменнік,
мовазнавец, акадэмік АН Беларусі Язэп Лёсік
(1905, 1911, 1922, 1930, 1938), палітычны і гра-
мадскі дзеяч, публіцыст, гісторык, выдавец Антон
3 Таксама польскія: Радаслаў Астроўскі (1911 і 1927 гг.),
Стафан Багушэўскі (1905 і 1936 гг.) і інш.
Леанід Маракоў 9
Рэпрэсаваныя літаратары...
Луцкевіч (1904, 1919, 1920, 1927, 1939), палітыч-
ны дзеяч, публіцыст Міхаіл Маёраў (да 1917 — не-
аднаразова, 1938), палітычны дзеяч і публіцыст
Язэп Мамонька (да 1917 двойчы, 1917, 1918, 1920,
1921, 1928), гісторык і публіцыст Стасіс Матулайціс
(1898, 1937), дзеяч рэвалюцыйнага руху, публіцыст
Станіслаў Мертэнс (1913, 1925, 1937), дзяржаўны
дзеяч і публіцыст Васіль Рагуля (1906, 1928, 1939),
грамадска-палітычны дзеяч, публіцыст, педагог
Сымон Рак-Міхайлоўскі (1905, 1927, 1933), літара-
туразнавец, краязнавец і гісторык Уладзімір Сту-
каліч (1889, 1918), выдавец, публіцыст, грамадскі
дзеяч, рэдактар «Нашай нівы» Аляксандр Уласаў
(1910, 1921, 1939).
ПЕРШЫМІ бальшавікі арыштавалі (18 снежня
1917 г.) культурнага і палітычнага дзеяча, публі-
цыста Аляксандра Бурбіса, грамадскага дзеяча,
паэта Аляксандра Вазілу, паэта і літаратуразнаў-
ца Ігната Дварчаніна. Неўзабаве былі забраны гра-
мадскі і ваенны дзеяч, публіцыст, перакладчык і
педагог Кастусь Езавітаў, палітычныя дзеячы Язэп
Мамонька і Васіль Захарка.
ПЕРШЫМ, каго новыя ўлады расстралялі, быў
літаратуразнавец, гісторык, краязнавец Уладзімір
Стукаліч (18 кастрычніка 1918 г. ў Віцебску).
ПЕРШЫ МАСАВЫ расстрэл беларускіх літара-
тараў адбыўся ў маі 1934 г. Тады ў ноч з 17 на 18-га
энкавэдысты расстралялі грамадскага і палітычна-
га дзеяча, празаіка, паэта і журналіста Андрэя Ка-
10 Леанід Маракоў