1683 Wieden PDF
Preview 1683 Wieden
Obwoluta, okładka, karta tytułowa i opracowanie graficzne: Jerzy Kępkiewicz Redaktor: Jan Brodala Redaktor techniczny: Renata Wojciechowska Redakcja kartograficzna: Maria Glinka Korektor: Beata Kondej © Copyright by Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej Warszawa 1983. ISBN 8£l 1-06517-9 Çjplnted in Połand Wydanie II poprawione. Nakład 50 000 4-170 egz. Objętość (z wkładkami) 10,95 ark. wyd., 14,25 ark. druk. Papier druk. sat. IV kl. 71 g, 82X104/32 z Zakładów Celulozowo-Papierniczych w Kluczach. Odtfano do składania w sierpniu 1982 r. Dritfc ukończono w marcu 1983 r. Wojskowe Zakłady Graficzne w Warszawie. Zom. nr 3980. Ceno zł 80,- Z-106 HISTORYCZNE BITWY LESZEK PODHORODECKI WIEDEŃ 1683 Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej Warszawa 1983 WSTĘP W tym roku(1983) będziemy obchodzić w kraju trzechsetną roczni cę zwycięstwa pod Wiedniem, zwycięstwa, które najbardziej w historii rozsławiło oręż polski w Europie i obok Grunwaldu najsilniej utkwiło w świadomości całego narodu. Do uzisiaj obec na jest wśród nas pamięć tej sławnej batalii, zwłaszcza gdy zwie dzamy w muzeach bogate zbiory sztuki Wschodu stanowiące w znacznym stopniu zdobycz wojsk polskich pod Wiedniem. Liczna rzesza naszych turystów odwiedzających stolicę Austrii natrafia również na ślady pamiętnej bitwy, gdy pełna wrażeń po obejrze niu miasta zatrzyma się na chwilę w kościółku Sw. Józefa na Kahlenbergu, spod którego niegdyś Jan III Sobieski kierował walką wojsk sprzymierzonych. Na temat bitwy wiedeńskiej pisało wielu polskich historyków i literatów, sporo swych dzieł poświęcili jej malarze i rzeźbiarze. Nic w tym dziwnego! Przecież bitwa ta na całe wieki prze sądziła losy Europy Środkowej i Wschodniej. Zapoczątkowała zmierzch i upadek mocarstwowego dotąd Imperium Osmańskiego, przyczyniła się do wyzwolenia ludów bałkańskich z niewoli tu reckiej, otworzyła drogę do rozwoju potęgi państwa Habsburgów, awansującego szybko dó roli czołowego mocarstwa europejskiego. Stworzyła też warunki do umocnienia pozycji Rosji nad Morzem Czarnym. Zwycięstwo wiedeńskie było ostatnim wielkim sukcesem chylą cej się już ku upadkowi Rzeczypospolitej szlacheckiej, która wprawdzie odzyskała dzięki niemu po latach Ukrainę i Podole, utracone na rzecz Turcji w 1672 r., ale nie była w stanie wyciąg nąć większych korzyści dla siebie i nie potrafiła rozszerzyć swych wpływów na Bałkanach, o czym marzyli od dawna królowie polscy i wybitni mężowie stanu. W późniejszych latach upadku, centralnej pod rządami sułtanki kurhan, kierującej pań stwem w imieniu małoletniego Mehmeda IV, zwanego później Avci, tj. Myśliwy (panował w latach 1648—1687). W 1656 r. powołała ona na urząd wielkiego wezyra 75-letniego Albańczyka, Mehmeda paszę Köprülü, wpraw dzie człowieka gminnego pochodzenia, ale znanego z wielkiego rozumu, energii i doświadczenia. Uzyskał on tak szerokie kompetencje, że zdobył faktycznie władzę dyktatofską. Mehmed pasza Köprülü uporządkował sto sunki w wojsku i przywrócił dyscyplinę, zaprowadził po rządek w stolicy, zapewnił bezpieczeństwo w całym pań stwie. Uczynił to za pomocą drastycznych metod: dokonał licznych egzekucji wśród opornych dostojników i wielmo żów. Z tego powodu doszło do jawnego buntu wielkich feudałów przyzwyczajonych do bezkarności i samowoli. Na czele opozycji stanął bejlerbej * Aleppo (dziś Haleb w północno-zachodniej Syrii), Abaza Hasan pasza. Sułtan nie zgodził się na żądanie odsunięcia- od władzy wszech władnego Albańczyka, a wezwany na pomoć syn wielkie go wezyra, Fazyl (tj. Oświecony) Ahmed pasza, złamał niebawem opór wielmożów i pojmał ich przywódcę, który oddał głowę pod topór kata. Po śmierci Mehmeda paszy Köprülü (1661) na urząd wielkiego wezyra powołany został zgodnie z wolą -ojca 27-letni Fazyl Ahmed pasza, człowiek starannie wykształ cony i nieco łagodniejszy, słabego jednak charakteru, co uwidoczniło się w skłonności do pijaństwa, które zapewne przyczyniło się do jego przedwczesnego zgonu w 1676 r. Mało energiczny sułtan zadowolony był z rządów rodu Köprülüch, zwolniony bowiem został faktycznie ze wszy stkich poważniejszych obowiązków państwowych i mógł spokojnie zajmować się ulubionym myślistwem. Dlatego na urząd wielkiego wezyra powołał 4 listopada 1676 r. szwagra Fązyla Ahmeda paszy i dotychczasowego jego * Bejlerbej — namiestnik prowincji. kajmakana, tj. zastępcę, a od 1660 r. namiestnika Syli- strii — Kara (tj. Czarnego) Mustafę paszę z Merzifonu, Białego miasteczka anatolijskiego. Nowy wielki wezyr miał stosunkowo niewielkie doświadczenie wojskowe, walczył bowiem dotąd tylko pod Kandią, a w 1674 r, do wodził wyprawą na Ukrainę. Za rządów wezyrów z rodu Köprülüch został zaprowa dzony ład w państwie i rozpoczęto nową ekspansję w Eu ropie Środkowej. „Dla Mehmeda IV i dla wezyrów z rodu Köprülüch wyprawa wojenna miała być zarazem pana ceum na bolączki wewnętrzne, miała zaspokoić ciągłe pre tensje wojsk najemnych (raczej zaciężnych — L. P.) o pod wyżkę żołdu, dostarczyć łupu dla janczarów, segbanów i martolosów (rodzaje wojsk tureckich — L. P.), skarbów do pustej kasy sułtańskiej. Miała zabłysnąć mitem nie- zwyciężalności państwa osmańskiego, natchnąć nową wia rą tych, co popadli w zwątpienie w powodzenie «świętej wojny»” 2. Jeszcze za panowania Ibrahima I Turcy rozpoczęli woj nę z Wenecją o Kretę i Morze Egejskie. Początkowo suk cesy odnosili Wenecjanie, których flota opanowała morze, zajęła wiele wysepek i dotarła do przylądka Gallipoli w Cieśninie Dardanelskiej. Niebawem Turcy przeszli do przeeiwuder zenia i 24 czerwca 1645 r. wysadzili na Bire cie 50-tysięczną armię. Po zaciętych walkach, 14 listopada zdobyła ona twierdzę Rethimnon, a 5 maja 1648 r. zna lazła się pod Kandią (Iraklion), gdzie doszło do długo trwałych walk. Chociaż działania wojenne niebawem usta ły na dłuższy okres, to jednak Turcy w 1649 r. odrzucili weneckie propozycje pokojowe. Gdy władzę w Imperium Osmańskim objął Mehmed pasza Köprülü, wznowiono działania przeciw Republice Sw. Marka. Flota turecka rozbudowana w szybkim tempie przez wielkiego wezyra wyparła okręty weneckie z Morza Egejskiego i zdobyła 2 J. Reychman, Historia Turcji, Wrocław — Warszawa — Kra ków— Gdańsk 1973, s. 102—103. kilka wysp. Latem 1666 r. Fazyl Ahmed pasza wylądował z potężną armią na Krecie i ponownie przystąpił do oblę żenia Kandii, którą po zaciętych szturmach Turcy osta tecznie zdobyli 29 sierpnia 1669 r. 3 Dopiero po opanowaniu prawie całej wyspy Porta przy stała na pokój, potwierdzający jej zwycięstwo oraz za pewniający zdobycze terytorialne na Morzu Egejskim. We necji pozostawiono na Krecie tylko trzy niewielkie porty na wybrzeżu północnym. Natomiast nie załatwiona została kwestia granicy turecko-weneckiej w Dalmacji, gdzie dochodziło do incydentów zbrojnych między obu pań stwami. Spór o te ziemie załatwiono dopiero w dwa lata później, tj. w 1671 r. Jeszcze się nie skończyła wojna z Wenecją, a już w 1661 r. wybuchła Wojna z Austrią, spowodowana długo trwałym sporem o Węgry i Siedmiogród. Protestancki i niepodległościowy odłam szlachty węgierskiej od dawna buntował się przeciw nietolerancyjnej i antywęgierskiej polityce Habsburgów. Niejednokrotnie zwracał się o po moc do Turcji. Głównym powodem zadrażnienia był tym razem Siedmiogród, w którym od dawna krzyżowały się wpływy tureckie i habsburskie. Mehmed pasza Köprülü usunął z tronu nieposłusznego lennika, księcia Jerzego II Rakoczego, sojusznika Karola X Gustawa w okresie „po topu”. Tron po nim objął powolny Turkom Akos Barcsay. Po nieudanej próbie odzyskania władzy i śmierci Jerze go II Rakoczego pretensje do tronu siedmiogrodzkiego wysunął wódz pokonanego księcia, Janos Kemeny, który przy pomocy cesarza Leopolda I pokonał Akosa Barcsaya i zdobył władzę. Turcy zdecydowali się wtedy na inter wencję, rozgromili Kemenyego oraz posiłkujące go od działy austriackie i osadzili na tronie posłusznego im Michała Apafiego I. W ten sposób doszło do wybuchu wojny turecko-aus- triackiej. Dwór wiedeński oskarżył o jej sprowokowanie 3 Abrahamowie z, op, cit., s. 379, przypis 437. przywódcę opozycji węgierskiej, magnata chorwackiego Mikołaja Zrinyiego, który zmierzał do odnowienia Króle stwa Węgierskiego, niezależnego zarówno od Stambułu, jak i od Wiednia. Już w 1651 r. Zrinyi opracował plan wojny wyzwoleńczej spod jarzma Imperium Osmańskiego. Od początku działań wojennych Turcy odnosili sukcesy, zdobywając wiele twierdz i mocno ufortyfikowanych miast, np.: tJjvâr (dziś Nowe Zamki w Słowacji), Wielki Waradyn (dziś rum. Oradea), Novigrad (Nógrad w Istrii), Nitrę. Atak turecki został powstrzymany najpierw przez Mikołaja Zrinyiego. Maszerując wzdłuż biegu Raby Turcy dotarli później do miejscowości Szentgotthârd, gdzie na potkali 60-tysięczną armię austriaoko-niemiecko-francu- ską pod dowództwem sławnego marszałka cesarskiego Rajmunda Montecuccolego. Natarcie przeszło 100-tysięcz- nej armii osmańskiej Fazyla Ahmeda paszy Köprülü za kończyło się niepowodzeniem i po kilkudniowych walkach (1—6 VIII 1664 r.) Turcy rozpoczęli odwrót, straciwszy w bitwie 6000 ludzi. Austriacy nie wykorzystali sukcesu i nie przeszli do natarcia. Dwór wiedeński w obawie, by sukcesy na Węg rzech nie wzmocniły sił opozycji antyhabsburskiej, po stanowił wycofać się z wojny. 10 sierpnia w Vasvâr nie daleko Wiednia podpisano układ pokojowy, pozostawia jący w rękach Turków Üjvâr i Novigrad. Inne miasta, jak np. Wielki Waradyn i Nitrę, -Turcy oddali Austriakom, którzy w zamian wyrzekli się mieszania w sprawy Sied miogrodu, uznanego za strefę wpływów Porty. Ponadto Austriacy wypłacili Turcji 200 tysięcy czarnych groszy tytułem odszkodowania wojennego. Porta ze swej strony obiecała nie popierać opozycji antyhabsburskiej na Węg rzech. r Ledwie przebrzmiały echa wystrzałów na Węgrzech i na Krecie, a już doszło do nowego konfliktu, tym razem z Polską. „Skierowanie ostrza ekspansji tureckiej,na prze łomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XVII w. ku północy nie może być rozpatrywane tylko w kontekście czysto teoretycznej i praktycznej koncepcji Köprülüch (tj. polityki ekspansji — L. P.). Nie można bowiem zapo minać o tym, że zakończenie wojny między Rzecząpospo- litą a Rosją, z wyraźnymi tendencjami do przekształcenia rozejmu z 30 stycznia 1667 r. * w rozejm antymuzułmań- ski, stwarzało bezpośrednią i niewątpliwie realną groźbę nie tylko dla planów tureckich na północ od Morza Czar nego, ale i dla bezpieczeństwa samego Imperium Osmań skiego, przede wszystkim zaś Chanatu Krymskiego. Stała groźba antytureckiej ligi cesarza, papieża i Wenecji po większona została przez możliwość utworzenia u północ nych granic państwa sułtańskiego nowego przymierza skierowanego przeciw Porńe. Jest rzeczą oczywistą, że Turcja nie mogła przyglądać się temu obojętnie. Wtedy zapewne zrodziła się koncepcja wojny z Polską i Rosją, oczywiście z każdym z tych państw oddzielnie” 4. Za pretekst do wojny z Polską posłużył Turkom fakt poddania się pod władzę sułtana Kozaków zaporoskich hetmana Piotra Dorószenki (1669), rozczarowanych po działem Ukrainy między Polskę i Rosję oraz łudzących się, że przy pomocy Porty uda im się odtworzyć państwo ukraińskie. Najazd turecki na nie przygotowaną do woj ny Rzeczpospolitą w 1672 r. zakończył się pełnym sukce sem Osmanów. 28 .sierpnia padł Kamieniec Podolski, a 16 października zawarty został pokój w Buczaczu, na mocy którego Turcja zatrzymywała Podole i podległą Polsee część Ukrainy. Rzeczpospolita spadła do roli lennika suł tana i miała wypłacać haracz w wysokości 22 tysięcy zło tych rocznie. Sejm jednak nie zatwierdził haniebnych warunków układu i zadecydował kontynuowanie wojny, uchwalając * Mowa o pokoju andruszowskim kończącym długotrwałą wojnę Polski z Rosją o Białoruś i Ukrainę. 4 Z. Wójcik, Rzeczpospolita wobec Turcji i Rosji 1674—1679, Wrocław — Warszawa — Kraków — Gdańsk 1976, s. 15. wysokie podatki na wojsko. Na jego czele stanął hetman wielki koronny Jan Sobieski, który 11 listopada 1673 r. rozgromił Turków pod Chocimiem. To wspaniałe zwy- bięstwo zapewniło niebawem koronę Sobieskiemu, nie za bezpieczyło jednak kraju przed dalszymi najazdami Tur ków. Wiosną 1674 r. przed pałacem sułtańskim znowu za śnięto buńczuki, oznaczające nową kampanię. Tym ra- zem nawała turecka skierowała się przeciw Rosji. Sułtan chciał jej odebrać Ukrainę prawobrzeżną, zajętą uprzednio przez wojska carskie. Słaba armia rosyjska prawie bez walki wycofała się za Dniepr. Jan III nie dał się zwieść tureckim obietnicom rokowań i zaproponował Rosji współ działanie. Zdawał sobie sprawę, że po klęsce Rosji nastą piłby kolejny atak na Rzeczpospolitą. Gdy dowodzona przez króla armia polska usiłowała wyjść Turkom na tyły, ci rozpoczęli pospieszny odwrót. W ręce polskie dostała się wówczas znaczna połać Ukrai ny, Wiosną 1675 r. w granice Rzeczypospolitej wkroczyła silną armia turecka. 24 sierpnia Jan III rozgromił pod Lwowem ordę tatarską, po czym ruszył przeciw głównym siłom nieprzyjaciela oblegającym wówczas dzielnie bro nioną Trembowlę. Unikając spotkania z niezwyciężonym, wodzem polskim, Turcy wycofali się za Dniestr. Ale w na stępnym roku znowu uderzyli na Polskę potężnymi siłami, dowodzonymi przez paszę Damaszku Szejtana (tj. Szata na). Sobieski spotkał nieprzyjaciela w warownym obozie pod Żórawnem i powstrzymał jego dalszy marsz w długo trwałych walkach pozycyjnych. 17 października 1676 r. podpisany został traktat poko jowy. Rzeczpospolita uzyskała zwolnienie od haraczu, na tomiast Kamieniec Podolski, Ukraina i Podole pozostały przy Turcji. Ukraina zachowała kozacki samorząd, znacz na zaś część Podola przeszła pod bezpośredni zarząd tu recki. Kościoły zamieniono na meczety, a ziemie porzu cone przez zbiegłą do Polski szlachtę przydzielono sipa-
The list of books you might like
