Table Of Content

Rozdział XII. WZROST GOSPODARCZY, WAHANIA CYKLICZNE 12.1. Pojęcie wzrostu gospodarczego Wzrost gospodarczy jest rozumiany jako powiększenie realnej wielkości rocznej produkcji dóbr i usług w kraju1. Tak, więc gdy w całej gospodarce uda się sprzedać więcej towarów i usług niż w roku poprzednim – mamy do czynienia ze wzrostem gospodar- czym. Jeśli mamy możliwość zarobić więcej w ciągu roku to źró- dłem wzrostu jest nasza praca. Zadowolenie ze wzrostu gospodarczego można występować tylko w przypadku wzrostu realne- go, czyli po uwzględnieniu inflacji. Wzrost gospodarczy odnosi się tylko do zmian ilościowych, przy założeniu, że podstawowe wiel- kości makroekonomiczne charakteryzują się długofalowym tren- dem2. Wzrost gospodarki jest odnoszony do sfery realnej gospodarki, która obejmuje materialną bazę produkcji wraz z zasobami natu- ralnymi, ludnością i zmianami w jej strukturze oraz wytwarzany- mi dobrami produkcyjnymi i konsumpcyjnymi. Jednakże pojęcie „wzrost gospodarki” obejmuje jedynie wzrost wielkości wytworzonych dóbr i usług produkcyjnych i konsumpcyjnych, tj. niektó- rych czynników produkcji i środków zaspokojenia potrzeb3. 1 E. Skawińska, K. G. Sobiech-Grabka, K. A. Nawrot, Makroekonomia. Teoretyczne i praktyczne aspekty gospodarki rynkowej, Warszawa 2010, s. 127–128. 2 Por. D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, Ekonomia – Makroekonomia, War- szawa 1998, s. 350–354. 3 M. G. Woźniak, Wzrost gospodarczy…, op. cit., s. 9. 295 Waldemar Kalita Wzrost gospodarczy oznacza zmiany polegające na zwiększa- niu się całej gospodarki, wynikające ze zmian występujących w jej elementach składowych. Oznacza to, że wzrost gospodarki może mieć miejsce wówczas, gdy rośnie np. skala świadczonych usług, oraz spada produkcja rolnictwa lub nawet niekiedy przemysłu, przy nie zmienionych wielkościach innych składników gospodarki. Łączny efekt procesu gospodarczego w jakimś okresie, czyli suma wartości wytworzonych dóbr i usług odzwierciedlająca zmiany wolumenu produkcji jest większa na koniec tego okresu od stanu obserwowanego na początku tego okresu, jeśli różnica między wartością rosnących elementów struktury i kurczących się jest dodatnia4. Wzrost całkowitej produktywności czynników produkcji to część wzrostu, która pozostaje po odliczeniu wzrostu produkcji wywołanego zwiększeniem ilości lub poprawą jakości czynników wytwórczych. W uproszczonym modelu, jeśli uśrednimy wartość tego wskaźnika za okres kilku lat, jest on odbiciem wzrostu produkcji wynikającego z niematerialnego postępu technicznego, tj. postępu, który nie wpływa bezpośrednio z większego zaawanso- wania technicznego maszyn i urządzeń używanych do produkcji dóbr, ale z innych procesów5. W systematyce czynników wzrostu gospodarczego wyróżnia się trzy podstawowe ujęcia: historyczne, modelowe i systemowe. W ujęciu historycznym czynniki wzrostu gospodarczego są spro- wadzone do trzech podstawowych czynników produkcji, jakimi są: praca, kapitał, ziemia. Ujęcie modelowe dzieli czynniki wzrostu gospodarczego na bezpośrednia i pośrednie. Do czynników bez- pośrednich zalicza się zatrudnienie i wydajność pracy, a do czyn- ników pośrednich majątek produkcyjny i jego efektywność oraz 4 Ibidem, s. 10. 5 Zrozumieć wzrost gospodarczy. Analiza na poziomie makroekonomicznym, poziomie branży i poziomie firmy, pod red. B. Gnypowa, Kraków 2005, s. 13. 296 Wzrost gospodarczy, wahania cykliczne inwestycje i ich efektywność. Zgodnie z ujęciem systemowym czynniki wzrostu gospodarczego dzieli się według różnych kryte- riów na6:  tradycyjne (zasoby naturalne, kapitałowe, ludzkie),  nowoczesne (postęp naukowo-techniczny, organizacyjny),  postęp w kierowaniu gospodarką (zmiany strukturalne i międzynarodowy podział pracy),  społeczne (infrastruktura społeczna i ekonomiczna),  rynkowe (konkurencja i równowaga),  specjalne (proporcjonalność i dysproporcje rozwoju). Wpływ na wzrost ma nie tylko ogólny przyrost liczby ludności, który oczywiście zwiększa podaż siły roboczej, ale również zmia- na struktury populacji. Zmiany rozmiarów siły roboczej i stopy zatrudnienia mogą częściowo wyjaśnić różnice poziomu wzrostu PKB w poszczególnych krajach. Gospodarki, w których stopa wy- korzystania siły roboczej jest niska bądź ma tendencję malejącą, doświadczyły spowolnienia wzrostu PKB per capita, co było wy- nikiem malejących zdolności produkcyjnych7. Podobną rolę jak zmiany nakładu siły roboczej zaangażowanej w procesie produkcyjnym odgrywają zmiany jej jakości, którą od- zwierciedlają takie kategorie, jak wykształcenie, doświadczenie i poziom umiejętności, bezsprzecznie mające wpływ na poziom produkcji pracownika. Zmienne te są trudne do zmierzenia, a w rezultacie wpływ zmian kapitału ludzkiego na wzrost gospodarczy jest trudny do wyodrębnienia od wpływu innych czynników8. Istnieje wiele różnorodnych ścieżek uzyskiwania wzrostu gospodarczego związanych z różnymi kombinacjami czynników nie- 6 Ibidem, s. 24. 7 Zrozumieć wzrost gospodarczy…, op. cit., s. 24. 8 Ibidem, s. 26. 297 Waldemar Kalita zbędnych do osiągnięcia przyrostu ilości wytwarzanych dóbr i usług w gospodarce. Wzrost jest kombinacją trzech czynników9:  postępu technologicznego,  procesu konwergencji do specyficznej dla danego kraju ścieżki wzrostu zrównoważonego, opisującej poziom produkcji per capita,  zmian ścieżki wzrostu zrównoważonego, zachodzących w wyniku zmian polityki lub zmian instytucjonalnych, a także zmian w poziomie inwestycji i w nakładach na kapi- tał ludzki. W literaturze ekonomicznej używa się również terminu rozwój gospodarczy, który oprócz zmian ilościowych w gospodarce, wy- rażanych za pomocą wskaźników wzrostu gospodarczego, obejmuje również zmiany jakościowe w strukturze społeczno- ekonomicznej kraju. Zmiany jakościowe obejmują, oprócz zmian jakości wytwarzanych dóbr i usług oraz zmian struktury asorty- mentowej, doskonalenie techniki, pracy, zarządzania i innych czynników wzrostu i dobrobytu ekonomicznego10. Rozwój gospodarczy to długofalowy proces przemian dokonu- jących się w gospodarce. Obejmuje zarówno zmiany ilościowe, obejmujące wartości wzrostu produkcji, zatrudnienia, inwestycji, rozmiarów funkcjonującego kapitału, dochodów, spożycia (konsumpcji) i innych wielkości ekonomicznych wykorzystywa- nych do charakteryzowania gospodarki od strony ilościowej (wzrost gospodarczy), jak również towarzyszące im zmiany o cha- rakterze jakościowym (zmiany organizacji społeczeństwa). Uchwycenie rzeczywistych procesów rozwojowych gospodarki wymaga rozszerzenia pola analiz na czynniki stymulujące zmiany jakościowe w gospodarce, takie jak: procesy demograficzne, ogra- 9 Zrozumieć wzrost gospodarczy…, op. cit., s. 19. 10 M. G. Woźniak, Wzrost gospodarczy…, op. cit., s. 20. 298 Wzrost gospodarczy, wahania cykliczne niczenia ekologiczne, rozwój nauki, techniki i innowacje oraz procesy społeczno-kulturalne (zmiany stylu życia, obyczajowości, norm prawnych i moralności, pojmowania sprawiedliwości itp.). Konieczność ewolucji procesów regulacji w gospodarce stymulu- jących rozwój gospodarczy wydaje się obecnie oczywista. Polityka gospodarcza koncentrują się w dalszym ciągu wokół procesów ilościowych, gdyż te łatwiej poddają się badaniom i formułowaniu modeli ułatwiających prognozowanie, kontrolę i sterowanie tymi procesami. Gospodarka może wykazywać wzrost gospodarczy, który jednak nie musi sprzyjać rozwojowi gospodarczemu. Na przykład kraj, którego PKB jest uzależniony od eksportu ropy naftowej, może wykazywać wzrost gospodarczy, zwiększając wydobycie tego surowca, lecz jego rozwój może być minimalny, ile uzyskane środki z eksportu nie zostaną wykorzystane na rozbudowę nowych gałęzi przemysłu i wdrożenie nowych technologii. Tylko wzrost gospodarczy służący sfinansowaniu inwestycji zmieniają- cych strukturę rzeczową aparatu wytwórczego, technologie produkcji, strukturę i jakość wytwarzanych dóbr i usług może się przyczynić do rozwoju ekonomicznego11. Jedną z pierwszych, najbardziej znanych koncepcji istnienia granic wzrostu gospodarczego z powodu stałych zasobów ziemi sformułował brytyjski myśliciel Thomas Robert Malthus (1766– 1834). Twierdził on, że funkcjonuje prawo ludnościowe, determi- nujące szybsze tempo wzrostu liczby ludności (według postępu geometrycznego) od tempa powiększania się dostępnych środków utrzymania, zwłaszcza żywności (w postępie arytmetrycznym). Dzieje się tak dlatego, że zwiększająca się liczba ludności przy sta- łej podaży ziemi prowadzi do spadku krańcowej wydajności pracy w rolnictwie. Z biegiem czasu wpływa to nieuchronnie na obniże- 11 M. G. Woźniak, Wzrost gospodarczy…, op. cit., s. 21. 299 Waldemar Kalita nie się poziomu życia i pojawienie się chorób, wystąpienie głodu, wybuch wojen, a w końcu powoduje zmniejszanie się liczby lud- ności12. W następstwie tych plag, ilość żywności przypadająca na jednego mieszkańca ponownie wzrasta. Jest to jednak rezultat kataklizmów, które zmniejszyły liczbę ludności. Po ustąpieniu ich skutków następuje ponowne przyspieszenie tempa wzrostu liczby ludności, kończące się wcześniej czy później kolejną katastrofą. Według T. R. Malthusa nawet postęp techniczny nie jest w stanie zapobiec tej pułapce. Spowodowany nim wzrost wydajności pracy w rolnictwie prowadzi do poprawy w zakresie wyżywienia, a w wyniku tego do przyspieszenia wzrostu liczby ludności. W rezultacie uruchomiony zostanie opisany wyżej mechanizm zależności13. Problem wyczerpywania się zasobów znalazł się w centrum uwagi opinii międzynarodowej jeszcze pod koniec lat sześćdzie- siątych. Autorzy pierwszego raportu dla Klubu Rzymskiego zaty- tułowanego „Granice wzrostu” już na początku lat siedemdziesią- tych dowodzili, że światowe zasoby wielu surowców naturalnych są ograniczone i wyczerpią się w ciągu stu lat. Kiedy zabraknie nieodnawialnych surowców naturalnych, wzrost gospodarczy na świecie będzie już niemożliwy. Większość ekonomistów podaje w wątpliwość prognozę autorów granic wzrostu i możliwość za- istnienia katastrofy gospodarczej ludzkości. Optymiści trwałości wzrostu gospodarczego nawet w odległej perspektywie twierdzą, ze zmniejszenie zasobów wymusi wzrost ich ceny, a te wpłyną na rozpoczęcie procesów adaptacyjnych14. Zwolennicy wzrostu zerowego powołują się niekiedy na wyso- kie jego koszty. Utrzymują wprawdzie, że trwały wzrost gospodarczy jest możliwy, jednakże niepożądany. Wskazuje na to ra- chunek kosztów i korzyści wzrostu gospodarczego. Pełen stresów 12 Ibidem, s. 59. 13 M. G. Woźniak, Wzrost gospodarczy…, op. cit., s. 59. 14 Ibidem, s. 60. 300 Wzrost gospodarczy, wahania cykliczne tryb życia z powodu zatłoczonych ulic, hałasu, zbyt wysokiego tempa zmian stylu życia i innych przejawów degradacji środowi- ska jest zbyt wysoką ceną wzrostu dostępu do coraz wyższej jako- ści dóbr materialnych (samochody, pralki automatyczne, telewi- zory i wiele innych dóbr nieelementarnych). Ponowiona po 20 latach analiza realizowanego wzrostu gospodarczego przez Klub Rzymski wykazała, ze zagrożenia środowiskowe nie słabną”. Kon- cepcja wzrostu zerowego jest jednak ogromnie kontrowersyjna nie tylko z powodu interesów społeczeństw ubogich. Nie stwarza bodźców do poszukiwania rozwiązań obniżających koszty wzrostu. Obniżenie tempa wzrostu całej produkcji jest rozwiązaniem bardzo uproszczonym i społecznie mniej optymalnym niż zinten- syfikowanie poszukiwań w zakresie sposobów obniżania kosztów wzrostu gospodarczego15. 13.2. Rodzaje wahań w gospodarce. Cykl koniunkturalny Procesy gospodarcze nie przebiegają w sposób harmonijny i zrównoważony. Dotyczy to przede wszystkim wzrostu gospodarczego, który statystycznie wyrażany jest przez przyrost pro- duktu narodowego brutto – PNB lub krajowego – PKB w określo- nym czasie, najczęściej w ciągu jednego roku. Wzrost gospodarczy wyraża, więc krótkookresowe zmiany ilościowe, natomiast rozwój ekonomiczny (gospodarczy) obejmuje przemiany jakościowe w gospodarce, których zaobserwowanie wymaga dłuższego okresu. Między tymi procesami zachodzą ścisłe związki i współzależ- ności. Z jednej strony, tempo wzrostu gospodarczego zależy od potencjału ekonomicznego, poziomu rozwoju technologii i wiedzy, a z drugiej – rozwój ekonomiczny (także cywilizacyjny) uwarun- 15 M. G. Woźniak, Wzrost gospodarczy…, op. cit., s. 61. 301 Waldemar Kalita kowany jest odpowiednim zwiększaniem produkcji dóbr i usług, co wyrażone jest przez przyrost PKB16. Dynamika życia gospodarczego oraz dysproporcje, pojawiające się w procesie wzrostu, związane są z pojęciem koniunktury gospodarczej. Kategoria ta jest w literaturze ekonomicznej rozumia- na dość niejednoznacznie, ale najczęściej używa się jej jako: syno- nimu sytuacji gospodarczej kraju lub regionu (mówi się wówczas o złej lub dobrej koniunkturze) lub wyznacznika ruchu podstawowych wielkości ekonomicznych, takich jak produkcja, sprzedaż, zatrudnienie czy ceny. Dokonując analizy szeregów czasowych dotyczących funkcjonowania gospodarki poprzez uzyskiwane wskaźniki ekonomiczne możemy wyodrębnić następujące ele- menty dynamiki17:  trend,  wahania koniunkturalne,  zmiany sezonowe,  wahania nieregularne. Trendem (albo tendencją rozwojową) nazywamy pewną stałą tendencję zmian danej zmiennej ekonomicznej, obserwowaną w dłuższym okresie. Na tak rozumianą tendencję rozwojową na- kładają się wahania koniunkturalne. W procesie rozwoju gospodarczego występują okresy ekspansji, charakteryzujące się szyb- kim wzrostem PKB, inwestycji oraz zatrudnienia. Co pewien czas dochodzi jednak do spowolnienia lub zahamowania wzrostu gospodarczego. Schematyczny obraz klasycznego cyklu koniunkturalnego, składającego się z czterech faz (kryzysu, depresji, ożywienia i rozkwitu) przedstawia wykres. 16 Kompendium wiedzy o gospodarce, pod red. E. Cyrsona, Warszawa–Poznań 1996, s. 75. 17 W. Samuelson, Ekonomia menedżerska, Warszawa 2009, s. 198–199. 302 Wzrost gospodarczy, wahania cykliczne Rys. 12.1. Schemat przebiegu klasycznego cyklu koniunkturalnego W fazie kryzysu produkcja w gospodarce rośnie w tempie wol- niejszym niż trend lub spada, co – ogólnie mówiąc – jest konse- kwencją dysproporcji między globalną podażą a globalnym popy- tem. Nadprodukcja powoduje spadek cen towarów i kursów pa- pierów wartościowych, a w efekcie zmniejszenie produkcji, liczne bankructwa firm i wzrost bezrobocia. Skutkiem kumulacji tych negatywnych zjawisk jest faza depresji (dno cyklu), w której bądź następuje krótko okresowa stabilizacja produkcji na niskim poziomie, bądź te; po jej osiągnięciu bardzo szybkie wyjście z dna, określane jako ożywienie. Jego podstawowym wyznacznikiem jest rozwój aktywności gospodarczej i związany z tym wzrost cen ro- snąca skala działalności inwestycyjnej, wzrost dochodów i produkcji oraz operacji handlowych, a na rynkach pieniężnych wzrost notowań kursów papierów wartościowych. W miarę poprawy koniunktury produkcja rośnie w tempie przekraczającym linię trendu, przedsiębiorstwa podejmują liczne decyzje inwestycyjne, co powoduje wzrost zatrudnienia i popytu. W konsekwencji tych 303 Waldemar Kalita zjawisk gospodarka wchodzi w fazę rozkwitu (kolejnego boomu inwestycyjnego). Takie ujęcie przebiegu faz cyklu jest jednym z moż- liwych, w literaturze spotkać można także inne obrazy morfolo- giczne cyklu koniunkturalnego. Rys. 12.2. Schemat przebiegu współczesnego cyklu koniunkturalnego Tabela12.1. Porównanie cech cyklu klasycznego i cyklu współczesnego Budowa i cechy Cykl klasyczny Cykl współczesny cyklu Struktura fazowa Cykl czterofazowy: kryzys, C ykl dwufazowy: oży- depresja, ożywienie, roz- wienie, recesja kwit Cechy cyklu: charak- gwałtowne (ostre) łagodne ter punktów zwrot- nych czas trwania 6–12 lat 3,5–5 lat amplituda wahań wysoka niska Źródło: Kompendium wiedzy o gospodarce, pod red. E. Cyrsona, Warszawa– Poznań 1996, s. 77. 304