141-Sabit DOKUYAN-1950-1954-1957 MİLLETVEKİLİ GENEL SEÇİMLERİNİN KOCAELİ'DEKİ ...

26 Pages·2016·3.21 MB·Turkish

1950-1954-1957 MİLLETVEKİLİ GENEL
SEÇİMLERİNİN KOCAELİ’DEKİ YANSIMALARI
Sabit DOKUYAN*
Giriş
II. Dünya Savaşı sırasında yaşanan olağanüstü durum güçlü bir iktidar ihtiyacını ortaya
çıkarmış, bu nedenle savaş esnasında; tek parti anlayışının kuvvetlenmesi, demokrasinin
ikinci plana itilmesi, sıkıyönetim uygulaması, basın-yayın üzerindeki baskılar, polis yetki
alanının genişletilmesi dönem şartları itibariyle olumlu karşılanmıştır. Fakat savaş sonunda
gerekçeler ortadan kalkmış ve demokrasiye geçiş yolu açılmıştır1. Türkiye Cumhuriyeti’nin
bir bütün halinde ilk seçim yasası 14 Aralık 1942 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bu tarihten
önceki süreçte ise üzerinde kısmi değişiklikler yapılmış olan 20 Temmuz 1908 tarihli
“İntihab-ı Mebusan Kanun-ı Muvakkatı” uygulanmıştır. Bu kanunda iki dereceli seçim
sistemi mevcuttur. Halk önce kendi adına oy kullanacak olan ikinci seçmenleri belirlemişler,
ikinci seçmenler ise halkın adına milletvekillerini seçmişlerdir2. 1923 ile 1946 yılları arasında
yapılmış olan milletvekilleri seçimleri demokratik niteliklere sahip olmayan, siyasi iktidarı
biçimlendirme yönünden pek bir etkisi bulunmayan, bu nedenle de seçim tanımına tam
olarak uymayan, bir nevi törensi ritüel olarak öne çıkmıştır. Vekil adayları CHP tarafından
belirlendiği için esas mücadele parti içinde aday olabilmek için yapılmıştır. Seçmenler ise
belirlenen adayları onaylama göreviyle görevlendirilmiştir. Bu süreç içerisinde iki defa çok
partili hayata geçiş denemesi olmuştur. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası genel seçimlere
katılma fırsatı bulamadan kapatılmıştır. Serbest Cumhuriyet Fırkası ise yerel seçimlere
katılmış ama 1931 genel seçimlerine katılmadan feshedilmiştir3.
Milletvekili seçiminde iki dereceli sistem uygulaması 1946 yılına kadar sürmüştür. Çok
partili hayata geçişin bir yansıması olarak 10 Mayıs 1946 tarihinde toplanan CHP olağanüstü
kurultayında milletvekili seçimlerinin tek dereceli hale getirilmesine karar verilmiştir. İki
dereceli seçim son olarak 21 Nisan 1946 tarihinde 4 ilde yapılan milletvekili ara seçiminde
kullanılmıştır4. Tek dereceli seçim yapılması konusu 31 Mayıs 1946 tarihinde Mecliste
görüşülmeye başlanmıştır5. 49 maddelik Seçim kanunu tasarısı 5 Haziran 1946 tarihinde
* Yrd. Doç. Dr., Düzce Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü Öğretim Üyesi, e-mail: sabitdokuyan@gmail.
com.
1 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, TTK Basımevi, Ankara 1970, s. 303.
2 Osman Akandere, Milli Şef Dönemi Çok Partili Hayata Geçişte Rol Oynayan İç ve Dış Tesirler(1938-1945), İz Yayıncılık,
İstanbul 1998, s. 114.
3 Şirin Tekeli, “Cumhuriyet Döneminde Seçimler”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 7., İletişim Yayınları,
İstanbul (1983), s. 1801-1802. (Sayfa Aralığı 1798-1824)
4 Erol Tuncer, 1946 Seçimleri, TESAV Yayınları, Ankara 2008, s. 47-48.
5 Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Dergisi, 31 Mayıs 1946, 7. Dönem, Cilt 23, s. 246-248.
2091
Mecliste kabul edilmiştir. 4918 sayılı bu yeni Seçim Kanunu6 tam bir seçim serbestîsi
sağlamamıştır. Kanunun önem arz eden bazı yönleri özetle şu şekildedir: Seçimler il
bazında yapılacak ve her 40.000-55.000 arası nüfusa bir vekil seçilecektir. Bu rakam
üzerine her 40.000 kişiye bir vekil daha eklenecektir. Seçmen olmak için ise; Türk olmak,
22 yaşını bitirmiş olmak, kamu hizmetinden yasaklı olmamak, kısıtlı olmamak, yabancı
devlet uyrukluğunu öne sürmemek, yabancı bir devletin resmi hizmetinde bulunmamak
şartları belirlenmiştir. Seçim sonuçlarının belirlenmesi sürecinde sayılan oy pusulalarının
yakılacağı kabul edilmiştir. Birden fazla ilden seçilen vekilin bir ili seçeceği ve diğer ildeki
boş vekillik için daha sonra yeni bir seçim yapılacağı kuralı tespit edilmiştir7.
Kabul edilen seçim kanununda görülen eksiklikler şu şeklide sıralanabilir: Seçimler
yargı güvencesine alınmamıştır. Oyların sayılmasından sonra pusulaların yakılması
uygulaması itirazların kanıtlanmasını engelleyecek niteliktedir. Oy kullanımının kapalı
alanda yapılması kararlaştırılmış ama bu zorunlu tutulmadığı için sandık başlarında
seçmene açık yerde oy kullanma baskısının yapılmasının önü kapatılmamıştır. Nispi temsil
yerine çoğunluk sistemi (bir seçim bölgesinden en çok oyu alan partinin adayları kazanır)
kabul edilmiştir8. Belediye başkanlarının denetiminde kurulan seçim kurulları tarafından
oluşturulan seçim büroları, seçim sonunda tutanakların gönderildiği ilçe seçim kurulları,
hesaplamaların yapılmasından sonra sonuçların gönderildiği merkez ilçe seçim kurulları
tamamen iktidar sahibi CHP üyelerinden oluşmaktadır9.
1950 yılına gelindiğinde Seçim Kanununda bazı düzenlemeler daha yapılmıştır. Yeni
kabul edilen kanuna göre; Bir kimse ancak iki yerden milletvekili adayı olabilecektir10.
Radyolardan propaganda yapabilme süresi günlük on dakika olarak belirlenmiş ve en az beş
seçim bölgesinde aday göstermemiş olan siyasi partilerin bu hükümden faydalanamayacağı
belirtilmiştir. Propaganda için kullanılan duvar ilanlarında Türk bayrağı, dini ibareler, Arap
harfleri, her türlü resim bulundurulması yasak edilmiştir. İl seçim kurulu, il merkezinde en
yüksek dereceli yargıcın başkanlığında on üyeden meydana gelecek şekilde tespit edilmiştir.
İlçe seçim kurulları ise ilçedeki en yüksek dereceli yargıcın başkanlığında 6 üyeden oluşur
denilmiştir. Oy pusulalarının ve diğer seçim evraklarının seçim sonuçları kesinleşene kadar
mahalli asliye mahkemelerinde ve bulunmadığı takdirde sulh mahkemelerinde muhafaza
edilmesi kabul edilmiştir11. Yeni Seçim Kanunu çoğunluk sistemini devam ettirmiştir12.
1960 darbesine kadar yapılan milletvekili seçimlerinde bu kanun uygulanmıştır
(1950, 1954, 1957 seçimleri)13. Liste usulü çoğunluk sistemine sahip olan bu yasayla
milletvekillerinin tümü o seçim bölgesinde en çok oyu alan parti tarafından çıkarılmıştır.
Tek parti iktidarı ve istikrar sağlama açısından bu sistem tercih nedeni olmuştur. Sistemde
vatandaş; partilerin sundukları listelerle veya adaylar ve bağımsız adaylardan oluşan bir
listeyi kendisi hazırlayarak oluşturduğu karma listelerle oy kullanabilmiştir. Bu sistemde
toplumun farklı görüşe sahip kesimlerinin düşüncelerinin meclise yansıması çok mümkün
olmamıştır. Küçük partiler bu düzende meclise girebilme şansı bulamamışlardır14. 40.000
nüfusa bir milletvekili düştüğü için, nüfusta meydana gelen artışa bağlı olarak milletvekili
6 Resmi Gazete, 6 Haziran 1946, s. 1-4., Ayrıca Bakınız: İhsan Karlı, 1946-2007 Türk Basınında Milletvekili Genel
Seçimleri, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2009, s. 40. Ayrıca
Bakınız: Rıfkı Salim Burçak, Türkiye’de Milli İradenin Zaferi, Demokratlar Kulübü Yayınları, Ankara 1994, s. 13.
7 TBMMTD, 5 Haziran 1946, s. 39-48., Ayrıca Bakınız: Tarhan Erdem, Anayasalar ve Seçim Kanunları(1876-1982),
Milliyet Yayınları, İstanbul 1982, s. 184-192.
8 Tuncer, 1946…, s. 63.
9 Taner Timur, Türkiye’de Çok Partili Hayata Geçiş, İletişim Yayınları, İstanbul 1991, s. 54.
10 TBMMTD, 8 Şubat 1950, s. 263.
11 TBMMTD, 9 Şubat 1950, s. 301-340.
12 Süleyman Güngör, Muhalefette Cumhuriyet Halk Partisi, Alternatif Yayınları, Ankara 2004, s. 38-39.
13 Erol Tuncer, 1950 Seçimleri, TESAV Yayınları, Ankara 2010 s. 79.
14 Erol Tuncer, Çok Partili Dönemde Seçimler ve Seçim Sistemleri, http://www.milliyet.com.tr/cok-partili-donemde-
secimler-ve/gundem/detay/1874309/default.htm, 29 Nisan 2014.
2092
Sabit DOKUYAN
sayılarında zaman içerisinde artış görülmüştür. Milletvekili sayısı 1950 seçiminde 487,
1954’te 541 ve 1957 yılında 610 sayısına ulaşılmıştır.15
1950 Milletvekili Genel Seçimleri ve Kocaeli
Tek parti iktidarının sona erdiği 1950 seçimleri, 1954 ve 1957 seçimlerinin temelini
oluşturduğu için bu seçimler daha detaylı olarak incelenecektir. 1950 Milletvekili genel
seçimlerinin 14 Mayıs 1950 Pazar günü yapılması meclis tarafından kabul edilmiştir16.
1950 seçimlerine giderken 11 parti faaliyetine devam etmektedir. Bu partiler; Cumhuriyet
Halk Partisi, Demokrat Parti, Milli Kalkınma Partisi, Millet Partisi, Sosyal Adalet Partisi,
Türkiye İşçi ve Çiftçi Partisi, Türk Muhafazakâr Partisi, Türkiye Sosyalist Partisi, Türk
Sosyal Demokrat Partisi, Türkiye Yükselme Partisi, Yalnız Vatan İçin Partisi’dir17. Bu
partilerden sadece 4 tanesi seçimlere iştirak edebilmiştir (CHP, DP, MKP, MP). 1950
seçimlerine katılan CHP beyaz kâğıt üzerine altı ok olan, DP beyaz kağıt üzerine DP
harfleri bulunan, MP işaret bulunmayan, MKP ise üzerinde MKP harfleri ve arı resmi olan
oy pusulaları ile 1950 milletvekili seçimlerine katılmışlardır18.
1950 seçimleri seçim kampanyaları bakımından ilk olabilecek niteliğe sahiptir.
Türkiye genelinde çok ciddi bir seçim kampanyası düzenlemiştir19. Ankara ve İstanbul
radyoları 1950 seçimlerinde kullanılmıştır. Düzenlenen mitingler, basın yoluyla yapılan
propagandalar etkin tanıtım araçları olmuştur20. DP’nin seçim beyannamesi 8 Mayıs 1950
tarihinde yayınlanmıştır. Beyannamede nüfusun büyük bir bölümünü oluşturan köylü ile
ilgili destek vaatleri önemli bir yer tutmuştur. CHP ve onun bürokratik karakterinin köylü
üzerinde bir baskı düzeni oluşturduğu, köylünün ise ilkel imkânlarla ve zor şartlarda üretim
gerçekleştirmeye çalıştığı vurgulamıştır. Türkiye’nin amaçladığı ciddi büyümeyi dış destek
ve yabancı sermaye yatırımı olmadan sağlamasının çok uzun yıllar alacağı gerçeğinin
anlaşılması gerektiği, dış politikada ise iktidarın izlediği yolun aynen takip edileceği
vurgulanmıştır. Tüm halkın hiçbir ayrım gözetilmeden eşit sayılacağı, milli birliğin
korunması için gereken gayretin gösterileceği ifade edilmiştir ve son cümle olarak da: “Söz
Milletindir” ifadesi kullanılmıştır21 (EK 1). DP seçimler öncesi yapmış olduğu mitinglerde,
seçim beyannamesi doğrultusunda, daha çok ekonomik vaatler üzerinde durmuştur22.
CHP’nin seçim beyannamesi 27 Nisan 1950 tarihinde yayınlanmıştır. Parti, ‘Takdir
Milletimizindir’ başlığı altında bir sunuş ve 26 madden oluşan beyannamede; köylü sorunları
ve özel teşebbüse destek verilmesini öncelikli olarak vurgulama gayreti içerisine girmiştir.
Köyde ilköğretimin yaygınlaştırılması, köylere radyo temini, yolların iyileştirilmesi,
içme suyu temini, çiftçilik yapmak isteyen ailelere destek vaadi, tarım usul ve araçlarında
modernleşme, ürün çeşitliliğinin sağlanması, köy sağlığının korunması ve tarım sigortası
konuları köylüye yönelik seçim propagandaları olmuştur. Kentlerde ise; elektrik, su ve
gıda sorunlarının çözüleceği, konut sorununa çözümler aranacağı, yol yapımının ve
ortaokul sayılarının artırılacağı vaatleri öne çıkmıştır23. CHP içinde 1950 seçimlerinin
kazanılması noktasında net bir inanç ortaya çıkmıştır. Partideki bu özgüven CHP’nin
devleti kuran parti olmasından ve yapılan tüm reformların halk tarafından görmemezlikten
15 Türkiye İstatistik Kurumu, Milletvekili Genel Seçimleri(1923-2011), Ankara 2012, s. XII.
16 TBMMTD, 24 Mart 1950, s. 1038-1047.
17 Tuncer, 1950…, s. 13.
18 Filiz Çolak, “Türkiye’de Çok Partili Hayata Geçiş ve Demokrat Parti (1945-1950)”, Türkler Ansiklopedisi, Cilt 16. Yeni
Türkiye Yayınları, Ankara (2002), s. 791.
19 Doğan Duman, Serçin Sun İpekşen, “Türkiye’de Genel Seçim Kampanyaları(1950-2002)”, Turkish Studies, Volume 8/7
Summer (2013), s. 119, (Sayfa Aralığı 117-135).
20 Duman ve İpekşen, “Türkiye’de…, s. 120,
21 Tuncer, 1950…, s. 309-315.
22 Erkan Şenşekerci, Türk Devriminde Celal Bayar (1918-1960), Alfa Yayıncılık, İstanbul 2000, s. 211.
23 Güngör, Muhalefette…, s. 302-303.
2093
gelinmeyeceğine olan inançtan kaynaklanmıştır24. İnönü ise diğer partililere göre daha
temkinli davranma yolunu seçmiştir. Muhalefete düşülebilme ihtimalini göz ardı etmeyen
İnönü konuşmalarında, muhalefette yer alması halinde mücadeleye devam edeceğinden
bahsetmiştir25. İnönü’nün yurt gezilerine çıkarak CHP lehinde propaganda yapması ile
birlikte muhalefet tarafından Cumhurbaşkanının tarafsızlığının kaybolduğu yönünde
eleştiriler gelmiştir. DP taraftarı basın İnönü’yü Anayasaya uymamakla suçlamıştır26.
Seçime katılan diğer partilerin hazırlık sürecine gelince: Millet Partisi her alanda
hürriyet taraftarı olduğunu vurgulayarak iktidardan duydukları bıkkınlığı dile getirmiş,
halk yararına bir parti olarak kendilerinin iktidara getirilmesini istemiştir27. Millet Partisi
Başkanı Yusuf Hikmet Bayur ise partisinin irticai faaliyetleri desteklediği ve seçimi
zedeleyecek faaliyet hazırlığı içinde bulunduğu yönündeki iddiaları reddetmiştir. MP 22
ilden 205 aday göstermiştir28. Seçimin diğer bir partisi olan Milli Kalkınma Partisi’nin ise
1950 milletvekili seçimlerinde 6 vilayetten katılacağı yönünde söylentiler çıkmış olsa da,
parti sadece İstanbul’dan 20 aday ile seçime iştirak etmiştir29.
1950 milletvekili seçimlerinin Kocaeli’ndeki yansımalarına bakılacak olursa; Kocaeli
basını seçim sürecini yakinen takip ederek okuyucularıyla gelişmeleri paylaşmışlardır.
Seçmenleri bilinçlendirmek adına, yenilenen Seçim Kanunu’nun duyurulması konusunda
basın hassasiyet göstermiştir. Bu amaçla DP yanlısı Hürsöz Gazetesi, sayfalarında Seçim
Kanunu’na yer vererek hem partinin amacına hizmet etmek hem de seçmeni bilinçlendirmek
için çaba sarf etmiştir30.
Tük Yolu Gazetesi 1950 seçimleri öncesinde ilde yaratılmaya çalışılan ayrıştırıcı ve
bölücü faaliyetleri “5’inci Kol faaliyette” diye okuyucularına aktarmıştır. Yazıya göre
Çerkez, Gürcü, Türk, Laz, Muhacir ve Arnavut diye ayrımcılık oluşturmaya çalışan, hepsi
bir bayrağın altında, aynı dinin aynı dilin etrafında toplanmış olan bu kişilerin arasında
tefrika yaratmayı amaçlayan kimselerden bahsetmiştir. Yazının devamında şu ifadeler yer
almıştır: “Bu aziz vatanda yaşayanlar Türk’tür. Bu mübarek vatanın her ferdi bu ülkü, bu
yasa ve bu ismin şerefini yükseltmek için el ele vermek zorundadır. Aksi bir halde parça
parça oluruz.” Gazete ayrıca, seçim öncesi ildeki diğer gelişmeleri duyurmuştur. Buna
göre DP’den istifalar hızlı bir şekilde devam etmektedir. Kandıra örneğini veren gazete,
burada DP’den istifa edenlerin CHP binasını doldurduğunu belirtmiştir. Gazetenin diğer
bir haberine göre ise DP Kocaeli için şöhretli bir aday aramaktadır. Rauf Orbay ve Ali Fuat
Başgil’in isimleri konuşulmaktadır. Bu durumun, il genelinde aday olmak için bekleyen
kişiler arasında olumsuz karşılandığı ifade edilmiştir. Kocaeli ile ilgisi olmayan kişilerin
bu şehirden oy almalarının zor olduğu konuşulanlar arasındadır. Gazetenin yorumuna göre;
CHP’nin, güçlü ve halk tarafından sevilen adayları karşısında DP’nin tanınmış bir aday
çıkarmak zorunda kalabileceği belirtilmiştir31.
19 Mart 1950 tarihinde Kocaeli DP il kongresi toplanmış ve yaklaşan milletvekili
seçimleri bu kongrede gündeme gelmiştir. Parti içinde yaşanan huzursuzlukların ve
ayrışmaların artık son bulduğu sıkça dile getirilmiş ve Hassolar-Memolar32 ifadeleri
yeniden dillendirilmiştir. CHP ve Nihat Erim’e yönelik ciddi eleştiriler gerçekleşmiş ve
24 Karlı, “1946…, s. 50.
25 Güngör, Muhalefette…, s. 53.
26 Nilgün Gürkan, Türkiye’de Demokrasiye Geçişte Basın(1945-1950), İletişim Yayınları, İstanbul 1998, s. 376.
27 Tuncer, age, s. 316-319.
28 Ahmet Emin Yalman, Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim(1922-1971), Cilt 2, Pera A.Ş, İstanbul 1997, s. 1520.
29 Çolak, “Türkiye’de…, s.791.
30 Hürsöz Gazetesi, 2 Mart, 9 Mart ve 16 Mart 1950, s. 2.
31 Türk Yolu Gazetesi, 18 Mart 1950, s. 1.
32 Cevdet Kerim İncedayı Aydın’da yaptığı bir konuşmada; Jandarmayla tedbir alınmazsa, doğudaki halkın oylarını ya
Hasso’ya ya Memo’ya vereceğini dile getirmiştir. Bu ifadeler doğu kökenli milletvekilleri başta olmak üzere muhalefet
kanadından büyük tepki toplamıştır. Bakınız: Yalman, Yakın…, s. 1464.
2094
Sabit DOKUYAN
her şartta seçimi kazanacakları iddia edilmiştir33. Hürsöz Gazete’si de aynı kongrenin
detaylarını okuyucularına sunmuştur. Kongreye mevcut 125 delegenin 119 tanesi katılmıştır.
Kongrede il genelinde 125 bin kişinin DP’ye kayıtlı olduğu söylenmiştir. Gazete aynı günlü
sayısının son bölümünde CHP aleyhinde küçük bir eleştiri yazısı da yayınlamıştır. Bu yazı
şöyledir: “Papeller veriyorlar, ziyafetler çekiyorlar. Köylere çeşmeler yaptırıyorlar, dereler
getirtiyorlar. Yolsuzlara yolluk veriyorlar. Peki sonra! Sonra CHP’ye rey dileniyorlar.”34
CHP taraftarı olan Türk Yolu Gazetesi’nde DP’den il genelinde istifaların devam ettiğine
dair bir haber yayınlanmıştır. Köylerden gelerek CHP’ye üye olmak isteyenlerin çokluğundan
dolayı kayıtla ilgilenen merkezlerde çalışmalar gece yarılarına kadar sürmektedir. Kayıt
olanlardan bazıları isimlerinin gazete yoluyla ifşa edilmesini istememektedirler35.
1950 seçimleri için ilden 441 aday başvurusu olmuştur. Bunlardan 229 tanesi CHP,
122 tanesi DP, 46 tanesi MP, 23 tanesi MKP ve 21 tanesi bağımsız adaylardır. Türk Yolu
Gazetesi CHP’nin seçim faaliyetlerinin hızla sürdüğünü, diğer partilerden devam eden
akın akın istifalar sonrasında ilgili partilerin geri dönüş için baskı yaptıklarını, bu nedenle
istifa ederek CHP’ye kaydolanların baskı görmemek için isimlerini gazetede yayınlatmak
istemediklerini belirtilmiştir. Aynı günlü gazetede DP Semt Ocağı Başkanı Mehmet
Karacan’ın partisinden istifa mektubu da yer almıştır. Şahıs istifa etme gerekçesi olarak
memleket menfaatlerinin bu partide kalmakla sağlanamayacağını ve bu amaçla İnönü’nün
partisine geçmek istediğini belirtmiştir. Diğer bir haberde ise Döngel Köyü’nde DP’den
istifa eden ve CHP’ye geçen şahısların isimleri yayınlanmıştır36.
Gebze’de DP’den ayrılan kişiler tarafından Millet Partisi’nin kurulduğu belirtilmiştir.
20 yılıdır il belediye başkanlığı yapan Kemal Öz milletvekili adayı olmak için görevinden
istifa etmiştir. CHP’nin Aynalıkavak Ocağı’nın açıldığı da okuyuculara duyurulmuştur. Bu
törene 1.200 kadar kişi katılmış “Yaşasın Halk Partisi, Yaşasın İnönü” sloganları atılmıştır.
Kemal Öz yapmış olduğu konuşmada; bütün partilerin kardeş olduğunu, CHP’nin memleket
yararına yaptığı faaliyetlerin ortada görünür bulunduğunu ve daha yapılacak pek çok işin
beklediğini belirtmiştir37.
1950 seçimleri temayül yoklaması için CHP ve DP 9 Nisan gününü seçmiştir. 100 kişiden
fazla partilinin katıldığı DP yoklaması sükûnetle sonlanırken, 238 işinin oy kullanmak
için katıldığı CHP yoklamasında yumruk yumruğa kavgalar çıkmıştır. DP’nin yoklama
sonuçlarına göre kazanan adayları şunlardır: Salih Kalemcioğlu, Mümtaz Kavalcıoğlu,
Ziya Atığ, Ekrem Alican, Cemal Tüzün, Yeredoğ Kişioğlu, Lütfü Tokoğlu, Mehmet
Yılmaz, Hüsnü Türkkant38. CHP’nin 1950 seçimleri için belirlediği ön adaylarından tespit
ettiklerimiz ise şunlardır: Kemal Öz, Kemal Özsan, Adnan Berkay, Kamil Cerrahoğlu,
Şerafettin Bürge, Nihat Erim, İsmail Rüştü Aksal, Sedat Pek39.
Türk Yolu Gazetesi CHP milletvekili adayı olan eski belediye başkanı Kemal Öz ile
görüşmek üzere Halk Partisi binasına gitmiştir. Burada DP’ye katılmış olan vatandaşları
gören muhabir şaşırmış ve işin aslını öğrenmeye çalışmıştır. Verilen bilgiye göre bu
kişilerin DP’ye çeşitli tatlı vaatlerle geçtikleri ama bu vaatlerin boş olduğunu gördükleri
için tekrardan CHP’ye döndükleri iddia edilmiştir40.
33 Türk Yolu Gazetesi, 21 Mart 1950, s. 1-2.
34 Hürsöz Gazetesi, 23 Mart 1950, s. 1.
35 Türk Yolu Gazetesi, 29 Mart 1950, s. 1.
36 Türk Yolu Gazetesi, 1 Nisan 1950, s. 1.
37 Türk Yolu Gazetesi, 2 Nisan 1950, s. 1.
38 Hürsöz Gazetesi, 13 Nisan 1950, s. 1.
39 Türk Yolu Gazetesi, 11 Nisan 1950, s. 1.
40 Türk Yolu Gazetesi, 14 Nisan 1950, s. 1.
2095
Türk Yolu Gazetesi muhalif partilerin özellikle köylerde iktidar partisini kötüleyerek
propagandalar yaptığını, parlak vaatlerde bulunduklarını bildirmiştir. Diğer yandan CHP
merkezi tarafından belirlenen adaylar da açıklanmıştır. Adnan Berkay, Rüştü Kobaş
ve Mahmut Sipahi merkezin vekil adayları olmuştur. Adapazarı ve Gebze’de DP’den
kopuşların aratarak devam ettiği diğer bir haber olmuştur. Adapazarı ilçesine bağlı Kamışlı
Köyü’nde yapılan CHP Ocağı’nın açılış törenindeki konuşmalarda CHP’nin icraatları ve
özellikle köy kalkınması için yaptıkları anlatılmıştır. 126 vatandaş bu törende DP’den istifa
ederek CHP’ye geçmiştir41.
DP ve CHP’den ayrılarak Millet Partisi’ne katılanların isimleri Türk Yolu tarafından
yayınlanmıştır. Akmeşe’de CHP temsilcilerinin gerçekleştirdiği toplantının halk üzerinde
büyük tesiri olduğu iletilmiştir. Katılımcıların gözyaşları içerisinde konuşmaları dinlediği
vurgulanmıştır. CHP milletvekili adayı Kemal Öz öncülüğündeki ekip Akmeşe’de büyük
coşkuyla ağılanmış ve kalabalık bir topluluğa hitap edilmiştir. Diğer yandan İhsaniye
Köyü’nde düzenlenen CHP toplantısının da sıcak ve samimi bir ortamda gerçekleştiği
aktarılmıştır. Gazete ayrıca CHP adaylarının listesini de vermiş, bu kimselerden Kocaeli’nin
çok şey beklediğini eklemiştir.42
DP yanlısı Hürsöz Gazete’si 1950 seçimleri konusunda DP’nin atağa kalktığını “DP
Seçim Savaşına Geçti” başlığıyla vermiştir. İl idare kurulunun belirlediği plan çerçevesinde
halk ile temassa geçileceği ve geziler düzenleneceği belirtilmiştir. Bu minvalde Derince’de,
Derbent’te ve Kandıra’da yapılan büyük toplantılara muazzam halk katılımı olduğu ve
konuşmacıların heyecanlı hitabetlerde bulundukları aktarılmıştır. Gazete ayrıca DP Kocaeli
milletvekili adaylarının ismini de duyurmuştur. İsimler şunlardır: Saim Önhan (General),
Ethem Vassaf (Doktor), Salih Kalemcioğlu (Çiftçi), Hüsnü Türkkant (Doktor), Mümtaz
Kavalcıoğlu (Tüccar), Ziya Atığ (Doktor), Ekrem Alican (Maliyeci), Mehmet Yılmaz
(Müteahhit), Yeredoğ Kişioğlu (Avukat), Lütfü Tokoğlu (Avukat), Hamdi Başak (İktisatçı).
Gazetenin yorumuna göre genç kişilerden oluşan bu adaylar halka yakın kimselerdir ve
daha şimdiden halk tarafından tutulmuşlardır. Diğer yandan temayül yoklamasında seçilen
Cemal Tüzün’ün listede olmamasının hayret ve üzüntüyle karşılandığı, ama şahsın olgun
bir kişiliğe sahip olmasından dolayı bu durum karşısında olumsuz bir tavır takınmadığı da
eklenmiştir43.
1950 DP aday listesini yayınlayan Türk Yolu Gazetesi ise adaylar içerisinde avukat
ve doktorların çok olmasından kaynaklı olarak şu yorumu yapmıştır: “…Suç işleyenleri
hukukçular müdafaa eder, hastalananları doktorlar tedavi eder olur biter”. CHP
taraftarı bir görüntü sergileyen gazete, CHP’nin sahip olduğu kuvvetli adayların muhalif
adayların şansını sıfıra düşürdüğünü iddia etmiştir. Muhalefetin bir çözülme ve sarsıntı
içerisinde olmasına rağmen hâlâ zafer bizimdir demelerinin de gülümsemelere neden
olduğu belirtmiştir. Gazete ayrıca adaylardan Erim, Aksal ve Bürge’nin ile gelerek seçim
bölgelerini gezecekleri duyurulmuştur44.
27 Nisan günlü Türk Yolu Gazetesi’nde DP ile ilgili yer alan haberlerden birinde DP
adaylarının şehirde hayal kırıklığı yarattığı belirtilmiştir. Daha önceden ismi geçen Samet
Ağaoğlu, Ali Fuat Başgil, Ali Fuat Cebesoy ve Rauf Orbay’ın listede ismi yer almamıştır.
Gazete, okuyucularını uyaran bir de yazı yayınlayarak muhalefetin zayıf listesi karşısında
CHP’nin güçlü bir listeye sahip olduğunu, muhaliflerin çeşitli balon vaatlerle halkı
kandırmaya çalıştıklarını ve vatandaşın bunlara inanmaması gerektiğini duyurmuştur. CHP
41 Türk Yolu Gazetesi, 19 Nisan 1950, s. 1.
42 Türk Yolu Gazetesi, 25 Nisan 1950, s. 1.
43 Hürsöz Gazetesi, 27 Nisan 1950, s. 1.
44 Türk Yolu Gazetesi, 26 Nisan 1950, s. 1.
2096
Sabit DOKUYAN
ile ilgili olarak ise Yadin Divanı’nda yapılan toplantı aktarılmıştır. Bu toplantıya Kemal
Öz’ün de katıldığı belirtilmiştir. 5-6 köyün bir araya geldiği toplantıda katılımcılar namus
ve şerefleri üzerine söz vererek CHP saflarında kalacaklarını belirtmişlerdir. Köy muhtarı
Mehmet Aygün kendisinin DP’ye geçtiği yönündeki iddiaları yalanlayarak “Beni Halk
Partisi’nden ölüm bile ayıramaz” demiştir. CHP ile ilgili diğer bir habere göre ise adaylar
Nihat Erim ve İsmail Rüştü Aksal’ın şehre geldiği duyurulmuştur. CHP adaylarının parti
merkezinde büyük bir toplantı düzenledikleri ve seçim çalışmalarına başlayacaklarını
bildirdikleri belirtilmiştir. Partililer konuşmalarında muhalefeti tuşla yeneceklerini iddia
etmişlerdir45.
Türk Yolu Gazetesi “Milli Mücadele’de çok ızdırap çeken Kocaeli halkı CHP’nin büyük
hizmetlerini taktir etmekte ve seçimlerde CHP adaylarına oylarını vereceklerine hiç şüphe
yoktur” ifadelerinin yer aldığı ve eski milletvekillerinden İbrahim Süreyya Yiğit’e ait bir
yazıyı ilk sayfasına taşımıştır. Seçim faaliyetlerinden de haber veren gazete, tüm partilerin
faaliyetlerinin süratle devam ettiğini bildirmiştir. Çubuklu köyünde hemen hemen tüm
köylülerin katıldığı ve İnönü lehine sloganlar atılan bir CHP toplantısından haber verilmiştir.
Diğer yandan DP’nin çok güçlü olduğu Hendek’te bile çözülmeye başladığı iddiasında
bulunan gazete, DP Karamürsel mitingine de 300 kadar kişinin ancak katıldığını eklemiştir.
Bu mitingde iktidar aleyhinde konuşmalar yapıldığı aktarılmıştır46.
DP’nin Karamürsel mitingi sırasında bir hatibin “Onlar bizi köle gibi kullandılar,
iktidara geçersek biz de onları uşak gibi kullanacağız” ifadeleri gazetede yer bulmuştur.
Diğer yandan Sonposta Gazetesi’nin DP’nin sözcüsü olduğu ifade edilerek, bu gazetenin
CHP aleyhinde yapmış olduğu haberlerin gerçekleri yansıtmadığı belirtilmiştir. Bu gazetede
çıkan Balaban’da CHP taraftarlarının toptan istifa ettiği haberinin yalan olduğu belirtilmiş,
gazeteye tekzip yazısı gönderilmiştir. Gazetenin diğer haberine göre ise Karamürsel’de
Millet Partisi kurulmuştur47.
Türk Yolu Gazetesi CHP’nin Sapanca’daki açık hava toplantısını duyurmuştur.
Yağmura rağmen büyük bir kalabalığın katıldığı toplantıda Sapanca halkı CHP saflarında
görev yapacaklarına dair ant içmişlerdir. CHP adayı Adnan Berkay, Gölcük ve İhsaniye’de
kalabalık bir işçi ve vatandaş topluluğuna seslenmiştir. Berkay her iki toplantıda da CHP
iktidarının işçiler yararına yapmış olduklarını anlatmıştır. Gazetenin DP ile ilgili haberlerine
baktığımızda; öncelikle Karamürsel mitingindeki çok az katılımı bir fiyasko olarak
değerlendirdiği görülmektedir. DP’lilerin Cuma Namazı çıkışında vatandaşı hoparlörle
davet etmelerine rağmen çok az katılım sağlanabilmiştir. Diğer bir DP haberi ise bu partinin
adaylarının halk tarafından tanınmıyor olmasıyla ilgilidir. CHP Derince toplantısında halk
DP adaylarını tanımadıklarını beyan etmişlerdir48.
Hürsöz Gazetesi seçim için halka bir uyarıda bulunmuştur. Bu uyarıda: “Vatandaş! Rey
vereceklerde kırmızı bir seçmen kartı olacaktır. İlçe seçim kurulu bu kartları muhtarlara
teslim ediyor, onlar da size vereceklerdir. Kartınızı muhakkak muhtardan isteyiniz.” ifadeleri
yer almıştır. Gazetede ayrıca, Akmeşe’de bir önceki Pazar günü Cumhuriyet alanında
yapılan DP mitinginin yoğun yağmur altına ve büyük bir kalabalığın önünde yapıldığı
duyurulmuştur. Mitingde milletvekili adayları ve bazı DP’liler konuşmuştur. Hereke’de
cumartesi günü yapılan miting de 5.000 kişilik bir kalabalık önünde gerçekleşmiştir.
Gazetenin diğer bir haberi ise CHP rozetlerinin çocukların yakalarına takılmasıyla ilgilidir.
Bu şekilde okula giden çocukların siyasete alet edildiği ve bu girişimin uygun görülmediği
45 Türk Yolu Gazetesi, 27 Nisan 1950, s. 1.
46 Türk Yolu Gazetesi, 29 Nisan 1950, s. 1.
47 Türk Yolu Gazetesi, 30 Nisan 1950, s. 1.
48 Türk Yolu Gazetesi, 2 Mayıs 1950, s. 1.
2097
belirtilmiştir. Gazete CHP aleyhinde bir tavır içerisinde yayınlamıştır. Gazetede yer alan bir
metinde biraz da esprili bir yaklaşımla Kocaeli’nden vekil seçilecek olanlardan boşalacak
olan müdürlüklere görevlendirilecek kişiler arandığı duyurulmuştur. Aranan kişilerde
tahsil gerekliliği olmadığı, olabilecek veya olamayacak her türlü vaatleri verebilecek
şahsiyette biri olması gerektiği, bir sonraki seçimlerde vekil olacakları için asker kaçağı
olunmaması şartının karşılanması zorunluluğu olduğu dile getirilmiştir. Taliplilerin derhal
CHP propaganda servisine başvurmaları rica edilmiştir49.
Kandıra’da düzenlenen büyük CHP mitingden haber veren Türk Yolu Gazetesi,
bu mitingle halkın kim tarafında olduğunu açıkça ortaya koyduğu iddia etmiştir. 6 bini
aşkın kişinin katıldığı mitingde Rüştü Aksal ve Nihat Erim de birer konuşma yapmıştır.
Muhalefetin Türk ekonomisinin CHP iktidarı döneminde battığını iddia eden yorumlarına
değinen Aksal, ekonomi iflas etti diyenlerin kendi politikalarının iflas edeceğini söylemiştir.
Diğer yandan kısa süre önce az katılımla gerçekleşen DP Karamürsel toplantısı esnasında
toplantıyı yarıda terk eden Parti başkanı Ulvi Akyıldız ve heyet arkadaşlarının tamamının
partilerinden istifa ettikleri, istifaların devam edeceği haberi yapılmıştır. 7 Mayıs Pazar
günü Millet Partisi’nin şehirde miting düzenleyeceği haberi verilmiştir. Başka bir haberde
ise DP Kocaeli teşkilatı kurucularından Sadi Ataergin’in partisinden istifası yer almıştır.
Ataergin partinin kuruluş ve gelişme aşamalarında büyük gayretler sarf ettiğini hatırlatmış
ama artık Kocaeli halkının uyanık davranarak vatanı kurtarmış olan İnönü’nün partisine oy
vermelerini istemiştir50.
Türk Yolu Gazetesi 6 Mayıs günü CHP’nin Geyve, Manastır ve Karamürsel’de yapılan
mitinglerinden haber vermiştir. Akmeşe’de DP’den istifaların başladığı duyurulmuştur51. 8
Mayıs günü İsmet İnönü’nün şehre geleceği de gazetenin başka bir sayısında haber verilmiştir.
CHP’nin Sapanca, Karamürsel, Suadiye, Derbent ve Ereğli açık hava toplantılarının
yapıldığı aktarılmıştır. Erim, Sapanca’da yaptığı konuşmada: “Biz nasıl varlığımızı
memleket yoluna koymuş isek, kendi doğduğumuz yerin de güzelleşmesine mümkün olanı
takatimizin sonuna kadar yapacağız” ifadelerini kullanmıştır. Diğer bir haberde 33.000
nüfuslu Adapazarı’nda DP mitingine ancak 700 kişinin katıldığı duyurulmuştur. İddiaya
göre DP’liler daha fazla görünebilmek için safları geniş tutma yönünde uyarılmışlardır52.
İnönü’nün 8 Mayıs günlü Kocaeli ziyareti manşete taşınmıştır. 30.000’i aşan bir
kalabalığın Cumhurbaşkanı’nı karşıladığını ve karşılamanın ardından İnönü’nün Halkevinde
bir konuşma yaptığı belirtilmiştir. Gebze, Darıca, Hereke, İhsaniye, Değirmendere gibi
yerlerde düzenlenen CHP mitingleri sayfaya taşınmıştır. Nihat Erim, Şerafattin Bürge,
Sedat Pek, Adnan Berkay, Mehmet Sipahi gibi adayların bir çok toplantıya katılarak
konuşmalar yaptıkları aktarılmıştır53. Hürsöz Gazetesi de İnönü’nün İzmit’e gelişini haber
yapmıştır. Cumhurbaşkanı’nı partili partisiz herkes karşılamıştır. Fakat oluşan bu kalabalık
CHP mensupları tarafından partiye mâl edilmiştir. Genç ve çocukların yakalarına takılan
rozetlerle bu kimseler de parti propagandasına alet edilmeye çalışılmıştır. Devlet daireleri,
kâğıt fabrikası ve okullar tatil edilmiştir. Özel otobüslerle köylerden adam taşınmıştır54.
Seçim propagandası sona ermeden önce CHP Adapazarı, Hendek ve Karasu’da
mitingler düzenlemiştir. Adapazarı mitinginde 10.000’i aşkın kişinin katılımı sağlanmış ve
adaylar mitingde konuşma yapmışlardır. Türk Yolu Gazetesi’nde DP’nin Hereke mitingine
ise çok küçük bir yer ayrılmıştır. Gazete ayrıca seçim propaganda süresinin dolduğunu da
49 Hürsöz Gazetesi, 4 Mayıs 1950, s. 1-2.
50 Türk Yolu Gazetesi, 4 Mayıs 1950, s. 1.
51 Türk Yolu Gazetesi, 6 Mayıs 1950, s. 1.
52 Türk Yolu Gazetesi, 7 Mayıs 1950, s. 1.
53 Türk Yolu Gazetesi, 9 Mayıs 1950, s. 1.
54 Hürsöz Gazetesi, 10 Mayıs 1950, s. 1.
2098
Sabit DOKUYAN
duyurmuştur55.
14 Mayıs’ta, yeni Seçim Kanunu çerçevesinde, seçimler büyük bir titizlikle yapılmıştır.
Seçim sonuçları akşam saatlerinde açıklanmaya başlanınca CHP tarafında büyük bir hayal
kırıklığı oluşmuştur. Çankaya Köşkü’nde toplanan vekiller seçim sonuçları açıklandıkça
vekilliklerinin düştüğünü öğrenmişlerdir56. 14 Mayıs seçimlerinin sonuçları geldikçe
partililer tarafından verilen ilk tepki CHP’ye karşı haksızlık yapıldığı yönünde olmuştur
ve yeni iktidarın fazla dayanamayarak altı ay içinde görevi bırakacağına olan inanç dile
getirilmiştir. Hatta İnönü, DP’nin kendilerine koalisyon teklif edeceğini ama kendilerinin
bunu kabul etmeyeceğini söylemiştir. Seçim sonuçları açıklandıkça ve mağlubiyet
kesinleştikçe CHP binası kapılarını kapatmıştır. DP’nin Ankara’daki genel merkezinde ise
büyük bir hareketlilik cereyan etmiş, gelen zafer haberleri büyük sevince neden olmuştur57.
14 Mayıs milletvekili genel seçimlerinin Türkiye geneli sayısal verileri şu şekildedir:
Nüfus: 20.947.188, Kullanılan Oy: 8.953.055, Geçerli Oy: 8.051.650, Geçersiz Oy:
901.405, DP: 4.241.393 (Toplam oylara göre oranı % 52,68), CHP: 3.176.561 (Toplam
oylara göre oranı % 39,45), MP: 250.414 (Toplam oylara göre oranı % 3,11), Bağımsız:
383.282 (Toplam oylara göre oranı % 4,76)58, Toplam Milletvekili Sayısı: 487, DP: 408
Milletvekili (Toplam milletvekili sayısına oranı % 83,57), CHP: 69 Milletvekili (Toplam
milletvekili sayısına oranı % 14,4), MP: 1 Milletvekili (Toplam milletvekili sayısına
oranı % 0,20), Bağımsızlar: 9 Milletvekili (Toplam milletvekili sayısına oranı % 1,8359).
Milletvekillerinden sadece 3 tanesi kadındır60. Elde edilen sonuçlar değerlendirilecek
olursa: CHP yaklaşık % 40 oya karşın milletvekillerinin sadece % 14,4’ünü alabilmiştir.
DP ise yaklaşık % 53 oy oranıyla % 83,7’ye tekabül eden milletvekilini Meclise sokmuştur.
Oy oranının milletvekili oranına yansıması noktasında ortaya çıkan bu farklar çoğunluk
sisteminin uygulanmasından kaynaklanmıştır. DP’nin bir milletvekili çıkarabilmesi
için 10.395 oy yeterken, CHP’de 46.037 oya bir vekil, MP’de ise 250.414 oya bir vekil
düşmüştür.
Millet Partisi sadece Kırşehir’den Osman Bölükbaşı’nı vekil olarak seçtirebilmiştir.
DP ise 46 ilde tamamen kazanmış, 10 ilde ise kısmen kazanmıştır. CHP’nin tamamen
kazandığı il sayısı 8’dir. Bu iller: Bitlis, Erzincan, Hakkâri, Hatay, Kars, Malatya, Mardin
ve Sinop’tur61.
1950 seçimlerinde Kocaeli 11 vekil çıkarmış ve vekillerin tamamı DP adına meclise
girmiştir62. 1950 seçiminde Kocaeli’nde kayıtlı seçmen sayısı 198.729’dur. Bu sayıdan
181.624’ü oy kullanmıştır ve katılım % 91,4 olmuştur. CHP 64.828 oyla oyların % 36,2’sini
elde etmiştir. DP 105.910 oy ile oyların % 59,2’sini almıştır. Millet Partisi ise 8.251 oy ve
% 4,6 oy oranında kalmıştır63.
Kocaeli’nden seçilen ve TBMM IX. Yasama Dönemi (14.05.1950-14.05.1954)
içerisinde Mecliste vazife alan Milletvekilleri şunlardır64:
55 Türk Yolu Gazetesi, 10 Mayıs 1950, s. 1.
56 Şevket Süreyya Aydemir, İkinci Adam(1938-1950), Cilt II., Remzi Kitabevi, İstanbul 2011, s. 489-490.
57 Altan Öymen, Değişim Yılları, Doğan Kitap, İstanbul 2004, s. 416-425.
58 http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/secim_sorgu.secimdeki_partiler?p_secim_yili=1950.
59 Mete Tunçay, Cemil Koçak, Hikmet Özdemir vd, Çağdaş Türkiye (1908-1980), Cilt 4, Cem Yayınevi, İstanbul 1995, s.
153-154., Ayrıca Bakınız: Öymen, Değişim…, s. 429.
60 Türkiye İstatistik Kurumu, Milletvekili…, s. 5.
61 Rıfkı Salim Burçak, On Yılın Anıları(1950-1960), Demokratlar Kulübü Yayınları, Ankara 1998, s. 47.
62 Türkiye İstatistik Kurumu, Milletvekili…, s. 9-11.
63 Türkiye İstatistik Kurumu, Milletvekili…, s. 66.
64 TBMM Albümü, Cilt 2(1950-1980), TBMM Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 2010, s. 577-578.
2099
Ali Ekrem ALİCAN Ahmet Hamdi BAŞAK Sezai M. KAVALCIOĞLU
Adapazarı/Ekizce – 1916 Rize – 1913 Yunanistan/Kavala – 1912
Ölüm Tarihi: 17.06.2000 Ölüm Tarihi: 10.10.1979 Ölüm Tarihi: 27.12.1989
Ethem Vassaf AKAN Ziya ATIĞ (Ziyaettin ATIĞ) Salih KALEMCİOĞLU
Aydın – 1894 İzmit - 1914 İzmit - 1888
Ölüm Tarihi: 26.05.1970 Ölüm Tarihi: 03.11.1977 Ölüm Tarihi: 11.07.1964
Yeredoğ KİŞİOĞLU Ahmet Saim ÖNHAN Hüseyin Hüsnü TÜRKANT
Akseki/Güzelsu – 1908 İstanbul – 1892 Selanik/Kormista- 1909
Ölüm Tarihi: 02.08.1978 Ölüm Tarihi: 16.05.1968 Ölüm Tarihi: 16.11.1990
Mehmet Nevher YILMAZ
Lütfü TOKOĞLU
Hendek - 1919
İzmit - 1917
Ölüm Tarihi: 29.04.1984
Ölüm Tarihi: 09.09.2005
2100