125 jaar Marx: Denken over zijn betekenis voor de 21e eeuw

72 Pages·2008·3.561 MB·Dutch

by  Sjaak van der Velden

125 JAAR MARX
ISBN 978-90-5260-320-9
© 2008 de auteurs
Niets uit deze uitgave mag worden vermenig-
vuldigd en/of openbaar worden gemaakt zonder
nadrukkelijke voorafgaande schriftelijke toe-
stemming van de uitgever.

Boekverzorging:

Frits van Hartingsveldt,

Amsterdam
Uitgeverij Aksant,
Postbus 2169,
1000 CD Amsterdam,
www.aksant.nl

Inhoud
Voorwoord 7 5.Fragmenten uit het Communistisch Manifest
Karl Marx en Friedrich Engels 30
Inleiding.Als je maar lang genoeg wacht... Inleiding 30
Sjaak van der Velden 9 Bourgeois en proletariërs 30
Opkomst en neergang 9
Wat te doen? 11 6.Voorwoord bij de eerste druk van
Het persoonlijke is politiek 13 Het Kapitaal
Marx exit? 13 Karl Marx 39
1.Toespraak bij het graf van Karl Marx. 7.Geen socialisme zonder kapitalisme.
Highgate begraafplaats,Londen,17 maart 1883 Guy Quintelier 42
Friedrich Engels 15 Zonder kapitalisme geen socialism 42
Geen kapitalisme zonder socialism 43
2. De actualiteit van een 19e eeuwse Geen economisch determinism 44
meesterdenker Technologische ontwikkeling 44
Michael R.Krätke 17 Het gaat er om de wereld te veranderen 45
Marxisme 17
Wetenschappelijk 18 8. Marx, de analyticus van het kapitalisme
Het gelijk van Marx 19 Geert Reuten 46
Marx' ongelijk 20 De opmaat tot een politiek pamflet 46
Open vragen 20 Communistisch Manifest 47
Van politiek pamflet naar systematische
3."We moeten het kapitalisme niet als analyse van het kapitalisme 47

een eindstation beschouwen" Methode:systematische dialectiek en
Pascal Lamy 22 immanente kritiek 45

Das Kapital 45
4. Marx voor de 21e eeuw Conclusies 45

Marcel van der Linden 26
De logica van globalisering 27 9.De strijd om het ontslagrecht en de
De noodzaak van organisatie 28 meerwaardetheorie
Actueler dan ooit 29 Jasper Schaaf 52

5
Karl Marx 52
Arbeid en kapitaal 52
Analyse up-to-date 53
Inzicht in de samenleving 54
Meerwaardetheorie,een korte uitleg 55
10. Marx en de meerduidigheid van
ontwikkelingen
Nico Schouten 57
Omstandigheden 57
Loonafhankelijkheid 59
Tot slot 60
11. Goed om Marx weer af te stoffen
Maina van der Zwan 61
De actualiteit van Marx 61
Strategie & alternatieven 63
Nawoord 66
Over de schrijvers 67
Noten 68

6
Voorwoord
125 JAAR NA MARX
Op 14 maart 1883,dit jaar 125 jaar geleden,overleed Karl
Marx.Bij zijn begrafenis sprak strijdmakker Friedrich
Engels de woorden:'Zijn naam en werk zullen de eeuwen
trotseren.'
Engels zal er toen hij zijn grafrede uitsprak geen benul van
hebben gehad dat vele miljoenen zich Marxist zouden
noemen.Hij kon al helemaal niet weten dat nog veel
meer mensen zouden zuchten onder de dictatuur van
regimes die zich tooiden met de naam van Marx.
Nu deze gewelddadige regimes op de mestvaalt van de
geschiedenis zijn beland maar ook de euforie over de
superioriteit van het kapitalisme wat is getemperd,is het
hoog tijd voor een herwaardering van Marx.Zijn dood is
daarbij niet alleen 125 jaar geleden,zijn geboorte is 195
jaar geleden en de verschijning van het Communistisch
Manifest vond 160 jaar geleden plaats.Jubileums die roepen
om aandacht.In dit boek belicht een aantal auteurs de
vraag of de ideeën van Marx nog betekenis hebben als
iemand inzicht wil krijgen in de samenleving van de 21e
eeuw.
Er zijn nogal wat mensen die deze vraag in eerste aanleg
beantwoorden met het argument dat Marx erg gedateerd

is.Dat lijkt een aardig argument.Uit de mond van liberale Marx op 26-jarige leeftijd.
politici klinkt het echter verdacht.Die politici hebben

immers net hun neoliberale project achter de rug waarmee klinkt het argument over de gedateerdheid van Marx dus
ze sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw de wereld niet erg overtuigend.We hoeven het dan niet eens meer te

een heel ander aanzien hebben gegeven.De argumenten hebben over politici die zich zeggen te baseren op bijbel
voor hun project ontleenden ze vaak aan mensen als Adam of koran.Uit hun mond klinkt het argument nog verdach-
Smith of Mandeville,twee denkers die respectievelijk in ter.Waar het uiteindelijk echter om gaat zijn argumenten.
1723 en 1670 zijn geboren.Uit de mond van liberalen De publicatiedatum van geschriften zegt niets over de

7
vraag of ze waardevol zijn.Het is beter om ze te beoorde- de voorzitter van de Wereld Handels Organisatie,Lamy,die
len op hun inhoud. vindt dat niemand zich kan meten met Marx als het gaat
Een belangrijk onderscheid dat de meeste schrijvers in om analytisch vermogen.
deze bundel maken is dat tussen Marx de analyticus en Nog een laatste opmerking over de werken van Marx die
Marx de politicus.De laatste heeft zich nog wel eens in de Nederlandse taal beschikbaar zijn.Er is al heel lang
bezondigd aan uitspraken die waren bepaald door de waan niet veel meer verschenen.In het verleden waren de com-
van de dag.Dat is uiteraard niet de Marx waar we veel aan munistische uitgeverijen Progress (Moskou) en Pegasus
hebben.De andere Marx is de analyticus,de wetenschap- (Amsterdam) goed voor de uitgave van veel geschriften
per.Die Marx,de man die de ontwikkeling van het kapi- van Marx (en Engels).Tegenwoordig moeten we het doen
talisme beschreef,kan voor huidige economen,sociologen, met een enkele verdwaalde uitgave in boekvorm.Wel zijn
politiek wetenschappers,en politici wél van belang zijn. meer en meer werken op internet beschikbaar en dan
Veel maatschappelijke ontwikkelingen van de afgelopen vooral op www.marxists.org/nederlands/marx-engels.Daar
decennia,zoals de globalisering,zijn niet goed te begrijpen is zelfs de eerste Nederslandse vertaling van deel 2 van Het
voor mensen die geen inzicht hebben in de kern van het Kapitaal in voorbereiding! Citaten in deze bundel krijgen
kapitalisme.Die kern gaat over de overdracht van waarde als dat mogelijk is een verwijzing naar een digitaal
van de ene mens naar de andere mens.Ondanks alle pro- beschikbare tekst.Overigens is het ook mogelijk om colle-
paganda waarin het tegendeel wordt beweerd,is menselij- ges in en discussies over het gedachtegoed van Marx te
ke arbeid namelijk nog steeds de enige kracht die van de volgen op internet.Kijk hiervoor op Youtube onder de
natuur economische waarden kan maken,of het nu hoofd- zoektitel Marxisme waar de lezingen van Strickland en Jan
of handarbeid betreft. Bucquoy kunnen worden bekeken,maar helaas zit er nog
Aan deze bundel werkten schrijvers mee die in meerdere niets in het Nederlands bij.
of mindere mate ook vinden dat de gedachten van Marx
inderdaad niet rijp zijn voor de vuilnisbelt.Ze zien daarin
juist heel waardevolle aanzetten voor analyses van de maat-
schappelijke problemen uit het heden.Naast deze bijdra-
gen zijn opgenomen de rede die Friedrich Engels uitsprak
bij de begrafenis van zijn strijdmakker Marx,enkele frag-

menten uit het Communistisch manifest en de inleiding tot
de eerste uitgave van Het Kapitaal.

De opbouw van dit boek is alfabetisch.Dit betekent dat
we beginnen met de grafrede van Engels en eindigen met

de bijdrage van Maina van der Zwan.Tussen die twee
staan de bespiegelingen van Michael Krätke,Marcel van
der Linden,Guy Quintelier,Geert Reuten,Jasper Schaaf
en Nico Schouten.Zeer interessant is het interview met

8
Inleiding. Als je maar lang genoeg wacht...
Sjaak van der Velden discussie dan ook.De wiskundeleraar,een sympathisant
van de Pacifistisch Socialistische Partij (PSP),drong er bij mij
Wat betekent Marx voor de 21e eeuw? Betekent hij en een vriend van me op aan iets te ondernemen.Als we
wel iets voor de tegenwoordige tijd? Voor sommi- zoveel kritiek hadden,dan moesten we maar eens naar het
gen zal het antwoord op deze vragen eenvoudig congres 'Alternatief Onderwijs' gaan.Dat vond begin 1970
zijn.Nee,natuurlijk niet,'Marx is iemand uit de plaats in Amsterdam en met toestemming van de school
negentiende eeuw die misschien voor die tijd waar- gingen Ingo en ik daar een paar dagen heen.Dat was een
devolle inzichten ontwikkelde,maar die voor onze openbaring,daar waren mensen die allerlei ideeën hadden
tijd achterhaald is',zullen zij zeggen.Hoewel deze over hoe het onderwijs democratischer kon,hoe de maat-
reactie waarschijnlijk de nu nog heersende opvat- schappij anders kon en hoe we zelf anders konden leven.
ting over Marx weergeeft,leek het 125ste overlij- De geest van verandering die op dat congres rondwaarde,
densjaar van de man met de baard een goede gele- greep mij.Ik wilde daar deel van uit maken.Korte tijd
genheid om de vraag aan een aantal serieuze men- later liep ik op de Coolsingel mee in een demonstratie
sen voor te leggen.Buiten de grote stroom van tegen de oorlog in Vietnam,meldde ik me bij de
filosofen,economen,historici en andere sociale Rotterdamse afdeling van de kabouterbeweging die
wetenschappers bestaat er immers nog steeds een gehuisvest was in de Saftlevenstraat,las ik boekjes over de
kleine stroom van denkers die van mening zijn dat gevaren van het gebruik van suiker en de toename van het
er wel degelijk waardevolle elementen uit het den- autoverkeer,en hielp ik een biologisch-dynamische tuin-
ken van Marx zijn te halen.Voordat de schrijvers der op Rotterdam-Zuid.Dat was allemaal in de prachtige
die een bijdrage aan dit boek leveren aan het zomer van 1970.De zomer dat Feyenoord twee grote prij-
woord komen,zal ik eerst een kort overzicht geven zen won,het popfestival van Kralingen plaats vond en er
van de stijgende en dalende populariteit van Marx een feest was ter gelegenheid van 25 jaar bevrijding,C'70.
gedurende de afgelopen vier decennia.Dit over- Al snel stak er echter onvrede op.Onvrede in de maat-
zicht is in de vorm gegoten van een weergave van schappij over bepaalde zaken als de achterblijvende loon-

mijn persoonlijke ervaringen met het marxistische ontwikkeling en onvrede bij mij over de houding van veel
gedachtegoed. mensen binnen de kabouters.Tijdens de bezetting van het

Staelduynse bos om het rooien van bomen ten behoeve
Opkomst en neergang van een golfbaan tegen te gaan,maar ook bij andere gele-

Als vijftienjarige Rotterdamse scholier kwam ik voor het genheden bleek dat er nogal wat meelopers waren die er
eerst in aanraking met linkse politieke ideeën.Ik had altijd alleen maar bij waren voor de seks en de joints.Echt hard
een grote mond,leverde overal kritiek op,maar was tege- lopen deden ze verder niet,en nadenken over manieren
lijk niet in staat tot een constructieve bijdrage aan welke om de maatschappij te veranderen was er al helemaal niet

9
bij.Dat lieten ze over aan een klein groepje. zeer tevreden alles accepteerde wat de machthebbers op
De bredere maatschappelijke onvrede kwam ook naar bui- hun pad legden.De havenstaking liet echter zien dat dit
ten.Aan het eind van die zomer braken in Rotterdam op zijn minst niet altijd het geval was.Voor provo en de
twee heel grote stakingen uit1.Eén in de metaal op de kabouters waren de machthebbers een beetje bang,maar
grote scheepswerven die er toen nog waren en één in de voor stakende arbeiders deden ze het blijkbaar in hun
haven,de trots van iedere Rotterdammer.Dagelijks waren broek.Binnen enkele weken was ik kind aan huis bij de
er uitgebreide berichten op de radio en de zwart-wit tele- KEN in de Jan Porcellistraat;ik folderde aan fabriekspoor-
visie.Daar liepen de tienduizenden mannen in demonstra- ten,verkocht de Rode Tribune op de Lijnbaan,en ging huis
tie over de Coolsingel.Ze boezemden ontzag in;er kwa- aan huis met de buurtkrant van de KEN.
men berichten in de krant dat de regering ingrijpen van Wat het precieze gedachtegoed van de KEN was,daar had
het leger overwoog,en de burgemeester wist zeker dat er ik toen nog slechts een flauwe notie van.De aanduiding
in Albanië opgeleide Mao-communisten achter de staking marxistisch-leninistisch zei me niet zoveel.Uiteraard wist
zaten.De stakers gingen echter gewoon door met hun ik van het bestaan van Marx en Lenin af,maar veel verder
strijd.Ze hielden het zelfs drie weken vol.Gedurende dan wat de geschiedenisleraar op de katholieke HBS had
korte tijd gaf de groep Arbeidersmacht leiding aan de sta- verteld,ging mijn kennis niet.Daar bracht ik vooral zelf-
king.Dit was een groepje havenarbeiders,dat geholpen standig verandering in.Het begon met een cursus
door studenten en scholieren een voortdurende stroom Marxistische Economie zoals die door KEN-kopstuk Nico
pamfletten de haven inzond,maar ook op handige wijze Schrevel werd gegeven in de Lantaren.Maar dat was niet
kans zag om het initiatief te nemen voor stakersbijeen- genoeg.Via kleine boekjes leerde ik enkele ideeën kennen
komsten.Daar kwamen zij naar voren als degenen die het van Marx-Engels-Lenin-Stalin en Mao,de mannen van
beste aanvoelden wat er op dat moment onder de havenar- wie de koppen de voorpagina van de Rode Tribune sierden.
beiders leefde.Het waren de maoïsten van de De verhalen over heftige terreur die volgens Het Beste van
Kommunistiese Eenheidsbeweging Nederland (marxisties-leninis- Readers' Digest heerste in het China van Mao en de verha-
ties),KEN(ml),en hen bedoelde Thomassen toen hij het len over de verschrikkingen van de kampen in het
had over Mao-communisten. Rusland van Stalin,werden vakkundig 'ontzenuwd' als
Een van de hulptroepen van Arbeidersmacht en de stakers zijnde propaganda van de kapitalisten.We wilden zo graag
was Toni,een medescholier.Hij inspireerde mij om con- een einde aan alle oorlogen en onrechtvaardigheid dat we

tact op te nemen met de KEN(ml).Deze groep had dit alles voor zoete koek slikten.Het klonk natuurlijk ook
namelijk laten zien dat ze kans zag om maatschappelijke nogal logisch.Als in een ander deel van de wereld de

macht te ontplooien door de zijde te kiezen van arbeiders. gewone mensen het voor het zeggen hadden,dan sprak
En het gekke was nou juist dat in de kringen waar ik tot het voor zich dat de machthebbers hier dat stil wilden

dan vertoefde,de kabouters van de Oranje Vrijstaat,over houden.
arbeiders werd gepraat in de sfeer van 'het is allemaal Toch ging na enige tijd iets knagen.Zou het echt zo zijn
klootjesvolk'.Arbeiders,wat de meesten van mijn familie- dat het mogelijk was om met propaganda de mensen
leden ook waren,werden beschouwd als een massa die voortdurend een rad voor ogen te draaien? Op affiches zag

10