10 numaralı Niğde Şer`iyye sicili H.1318-1324-M

238 Pages·2007·1.24 MB·Turkish

T.C.
YÜZÜNCÜ YIL ÜN(cid:248)VERS(cid:248)TES(cid:248)
SOSYAL B(cid:248)(cid:47)(cid:248)MLER ENST(cid:248)TÜSÜ
TAR(cid:248)H ANAB(cid:248)(cid:47)(cid:248)M DALI
YEN(cid:248)ÇA(cid:246) TAR(cid:248)(cid:43)(cid:248) B(cid:248)(cid:47)(cid:248)M DALI
10 NOLU N(cid:248)(cid:246)DE (cid:249)ER(cid:182)(cid:248)YYE S(cid:248)(cid:38)(cid:248)(cid:47)(cid:248)
H.1318(cid:177)1324/ M.1900(cid:177)1906
YÜKSEK L(cid:248)SANS TEZ(cid:248)
HAZIRLAYAN
AZM(cid:248) GÜNDAL
DANI(cid:249)MAN
Doç. Dr. Mustafa OFLAZ
VAN(cid:177)2006
SOSYAL B(cid:248)(cid:47)(cid:248)MLER ENST(cid:248)TÜSÜ MÜDÜRLÜ(cid:246)(cid:104)(cid:182)NE
Bu çal(cid:213)(cid:250)ma, jürimiz taraf(cid:213)ndan TAR(cid:248)H ANA B(cid:248)(cid:47)(cid:248)M DALI, YEN(cid:248)ÇA(cid:246) TAR(cid:248)(cid:43)(cid:248)
(cid:37)(cid:248)(cid:47)(cid:248)M DALI(cid:182)nda YÜKSEK L(cid:248)SANS olarak kabul edilmi(cid:250)tir.
(cid:248)mza
Ba(cid:250)kan :
Üye (Dan(cid:213)(cid:250)man) : Doç. Dr. Mustafa OFLAZ
Üye :
Üye :
ONAY: Yukar(cid:213)daki imzalar(cid:213)n, ad(cid:213) geçen ö(cid:247)retim üyelerine ait oldu(cid:247)unu onaylar(cid:213)m.
......./....../2006
(cid:171).........................................
Enstitü Müdürü
T.C.
YÜZÜNCÜ YIL ÜN(cid:248)VERS(cid:248)TES(cid:248)
SOSYAL B(cid:248)(cid:47)(cid:248)MLER ENST(cid:248)TÜSÜ
TAR(cid:248)H ANAB(cid:248)(cid:47)(cid:248)M DALI
YEN(cid:248)ÇA(cid:246) TAR(cid:248)(cid:43)(cid:248) B(cid:248)(cid:47)(cid:248)M DALI
10 NUMARALI N(cid:248)(cid:246)DE (cid:249)ER(cid:182)(cid:248)YYE S(cid:248)(cid:38)(cid:248)(cid:47)(cid:248)
H.1318(cid:177)1324/ M.1900(cid:177)1906
YÜKSEK L(cid:248)SANS TEZ(cid:248)
AZM(cid:248) GÜNDAL
VAN- 2006
1
(cid:248)(cid:100)(cid:248)NDEK(cid:248)LER(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)..(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)I
ÖNSÖZ(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)..(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171).III
KISALTMALAR(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)..(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)...V
(cid:42)(cid:248)(cid:53)(cid:248)(cid:249)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)...1
1.OSMANLI HUKUKUNUN GENEL YAPISI(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)...4
2.OSMANLI DEVLET(cid:248)NDE KADI(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:17)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)6
2.1.KADILARIN GÖREVLER(cid:248)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171).11
2.2.KADILARIN DERECELER(cid:248)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)13
2.3.KADILARIN YARDIMCILARI...(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171).......15
2.4.KADIYA MÜLKÜ GÖREVLER(cid:248)NDE YARDIMCI OLAN GÖREVL(cid:248)LER.18
2.5.OSMANLI DEVLET(cid:248)(cid:182)(cid:49)(cid:248)N SON DÖNEMLER(cid:248)NDE KADILIK(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)...20
3.N(cid:248)(cid:246)DE TAR(cid:248)(cid:43)(cid:248)(cid:171)(cid:171)(cid:171)...(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)..(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)21
I.BÖLÜM-(cid:249)ER(cid:182)(cid:248)YYE S(cid:248)(cid:38)(cid:248)LLER(cid:248) VE 10 NUMARALI N(cid:248)(cid:246)DE (cid:249)ER(cid:182)(cid:248)YYE
(cid:54)(cid:248)(cid:38)(cid:248)(cid:47)(cid:248)........................................................................................................................
26
4.(cid:249)ER(cid:182)(cid:248)YYE S(cid:248)(cid:38)(cid:248)LLER(cid:248)(cid:3)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)26
4.1.(cid:249)er(cid:182)iyye Sicillerinin Muhtevas(cid:213) ve Tarih Aç(cid:213)(cid:86)(cid:213)ndan Önemi(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)..26
4.2.(cid:249)er(cid:182)iyye Sicillerinin (cid:248)htiva Ettikleri Belge Çe(cid:250)itleri ve Konular(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)...27
4.3.(cid:249)er(cid:182)iyye Sicillerinin Önemi(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)...29
4.4.(cid:249)er(cid:182)iyye Sicillerinin Yok Olma Nedenleri(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171).30
4.5.Ni(cid:247)de (cid:249)er(cid:182)iyye Sicilleri(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:17)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171).31
5.10 NUMARALI N(cid:248)(cid:246)DE (cid:249)ER(cid:182)(cid:248)YYE S(cid:248)(cid:38)(cid:248)(cid:47)(cid:248)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)..31
5.1.10 Numaral(cid:213) Ni(cid:247)de (cid:249)er(cid:182)iyye Sicilinin Özellikleri(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)....32
5.2.10 Numaral(cid:213) Ni(cid:247)de (cid:249)er(cid:182)iyye Sicilinin Fihristi(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)..35
II. BÖLÜM -10 NUMARALI N(cid:248)(cid:246)DE (cid:249)ER(cid:182)(cid:248)YYE S(cid:248)(cid:38)(cid:248)(cid:47)(cid:248)(cid:49)(cid:248)N TRANS-
KR(cid:248)PS(cid:248)YONU...........................................................................................................
41
GENEL DE(cid:246)ERLEND(cid:248)RME VE SONUÇ(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)..222
ÖZET(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)...229
(cid:37)(cid:248)BL(cid:248)YOGRAFYA(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)(cid:171)...(cid:171).....231
2
ÖNSÖZ
Devletlerin, geçmi(cid:250)ten gelece(cid:247)e uzanan bir devaml(cid:213)(cid:79)(cid:213)klar(cid:213) vard(cid:213)r. Bu
devaml(cid:213)(cid:79)(cid:213)klar(cid:213) ise ancak ar(cid:250)ivlerin düzenli, sistemli ve i(cid:250)ler bir hale getirilmesiyle
sa(cid:247)lan(cid:213)r. Bir devletin ve milletin tarihi, devlet millet hayat(cid:213)(cid:81)(cid:213)n öz çizgileri demek olan
ar(cid:250)ivlerde sakl(cid:213)(cid:71)(cid:213)r. Ar(cid:250)iv belgeleri içerisinde ihtiva ettikleri bilgi bak(cid:213)(cid:80)(cid:213)ndan (cid:249)er(cid:182)iyye
Sicil Defterlerinin büyük bir önemi vard(cid:213)r. Bu defterlerin az bir k(cid:213)sm(cid:213) incelenmi(cid:250) olup
pek çok k(cid:213)sm(cid:213) incelenip de(cid:247)erlendirilebilmi(cid:250) de(cid:247)ildir. Büyük öneme sahip olan bu
defterlerin incelenerek, bilim âlemine sunulup, gün(cid:213)(cid:250)(cid:213)(cid:247)(cid:213)na ç(cid:213)kmam(cid:213)(cid:250) birçok olay(cid:213)n
ayd(cid:213)nlat(cid:213)laca(cid:247)(cid:213) muhakkakt(cid:213)r.
Bu ara(cid:250)(cid:87)(cid:213)rmada, Osmanl(cid:213) toplumunun sosyal ve kültürel özellikleri yan(cid:213)nda,
farkl(cid:213) mekân ve zamanlarda meydana gelen de(cid:247)(cid:76)(cid:250)iklerde temas edildi.
Ni(cid:247)de (cid:249)er(cid:182)iyye Sicil Defterleri sayesinde Ni(cid:247)de(cid:182)nin toplumsal hayat(cid:213), kültürü
ve ekonomik durumunu tespit etmek mümkündür. Biz de bu çal(cid:213)(cid:250)mam(cid:213)zla Ni(cid:247)de(cid:182)nin
H.1318(cid:177)1324/M.1900(cid:177)1906 y(cid:213)llar(cid:213) aras(cid:213)ndaki sosyal hayat(cid:213) hakk(cid:213)nda bilgiler ortaya
koymaya çal(cid:213)(cid:250)aca(cid:247)(cid:213)z.
Çal(cid:213)(cid:250)mam(cid:213)(cid:93)(cid:213)n konusunu H.1318(cid:177)1324/M.1900(cid:177)1906 tarihleri aras(cid:213)ndaki konu
ve belgeleri ihtiva eden (cid:179) 10 Numaral(cid:213) Ni(cid:247)de (cid:249)er(cid:182)iyye Sicili(cid:182)nin transkripsiyonudur.
As(cid:213)l metin Ankara Milli Kütüphane Ar(cid:250)ivi(cid:182)nde bulunmaktad(cid:213)r.
Tezimiz giri(cid:250), Osmanl(cid:213) Hukukunun Genel Yap(cid:213)(cid:86)(cid:213), Osmanl(cid:213) Devletinde Kad(cid:213),
Ni(cid:247)de Tarihi, (cid:249)er(cid:182)iyye Sicillerinin muhtevas(cid:213), tarih aç(cid:213)(cid:86)(cid:213)ndan önemi, Ni(cid:247)de (cid:249)er(cid:182)iyye
Sicilleri hakk(cid:213)nda bilgi, 10 Numaral(cid:213) Ni(cid:247)de (cid:249)er(cid:182)iyye Sicili(cid:182)nin özellikleri ve fihristi ile
metnin transkripsiyonu k(cid:213)(cid:86)(cid:213)mlar(cid:213)ndan olu(cid:250)mu(cid:250)tur. Ayr(cid:213)ca sonuç k(cid:213)sm(cid:213)nda 10 Numaral(cid:213)
Ni(cid:247)de (cid:249)er(cid:182)iyye Sicilinin genel bir de(cid:247)erlendirilmesi yap(cid:213)lm(cid:213)(cid:250)(cid:87)(cid:213)r.
10 Numaral(cid:213) Ni(cid:247)de (cid:249)er(cid:182)iyye Sicil Defteri(cid:182)nin sonunda da belirtildi(cid:247)i üzere bu
defterde 80 sayfa bulunmaktad(cid:213)r. Defterin baz(cid:213) sayfalar(cid:213)ndaki kelimeler silik
oldu(cid:247)undan okunamam(cid:213)(cid:250)(cid:87)(cid:213)r. Bu nedenle okunmayan yerler ((cid:171)) (cid:250)eklinde gösterilmi(cid:250)tir.
Defterdeki sayfa numaralar(cid:213) da kö(cid:250)eli parantez ([ ]) içinde gösterilmi(cid:250)tir.
Tez konusunun tespitinde ve haz(cid:213)rlanmas(cid:213)nda yard(cid:213)mlar(cid:213)(cid:81)(cid:213) esirgemeyen
sayg(cid:213)de(cid:247)er hocam, say(cid:213)n Doç. Dr. Mustafa OFLAZ(cid:182)a te(cid:250)ekkürü bir borç bilirim.
Azmi GÜNDAL
3
KISALTMALAR
a.g.e. : Ad(cid:213) geçen eser
a.g.m. : Ad(cid:213) geçen makale
C : Cilt
S : Say(cid:213)
s : sayfa
A : Ansiklopedi
T.D.V.(cid:248).A. : Türkiye Diyanet Vakf(cid:213)(cid:3)(cid:248)slam Ansiklopedisi
(cid:248).A. : (cid:248)slam Ansiklopedisi
v.b. : ve benzeri
1
G(cid:248)(cid:53)(cid:248)(cid:249)
Tarihin ilk dönemlerinden beri insanlar ortak hayat tarz(cid:213)na geçmeye ve
insan topluluklar(cid:213) halinde bir araya gelerek bir yönetim biçimi alt(cid:213)nda toplanmaya
ba(cid:250)lam(cid:213)(cid:250)lard(cid:213)r. Aralar(cid:213)nda bir araya gelen bu insan topluluklar(cid:213) kendi aralar(cid:213)ndaki
ili(cid:250)kilerde, çevrede bulunan di(cid:247)er gruplarla olan münasebetlerde bir düzene, ama
ihtiyaç duymu(cid:250)lar ve tarihin ak(cid:213)(cid:250)(cid:213) içerisinde yönetim birimlerinin rtayaç(cid:213)kmas(cid:213)na
neden olmu(cid:250)lard(cid:213)r.
Bu çerçeve içerisinde Türk gruplar(cid:213) içerisinde de devletle(cid:250)me olaca(cid:247)(cid:213)
(cid:68)(cid:250)ikârd(cid:213)r. Türk guruplar(cid:213)(cid:81)(cid:213)n kendi aralar(cid:213)ndaki bu devletle(cid:250)me ve buna paralel
olarak olu(cid:250)turulan kurumla(cid:250)ma, tekâmül eden daha sonraki Türk devletlerine de
intikal etmi(cid:250)tir.
Bu devletle(cid:250)me ve müessesele(cid:250)menin temel felsefesi Osmanl(cid:213) tarihçisi
Naima(cid:182)(cid:81)(cid:213)n (cid:179) Hakkaniyet Çemberi(cid:180) diye ifade etti(cid:247)i kavram içinde yatmaktad(cid:213)r.
Kökü Sasaniler(cid:182)e kadar ç(cid:213)kan Kutadgu Bilig(cid:182)de, Nizamülmülk ve Gazali(cid:182)nin
eserlerinde aç(cid:213)kl(cid:213)(cid:247)a kavu(cid:250)turulmu(cid:250) olan bu anlay(cid:213)(cid:250)a göre:
1-Devlet ve mülk sa(cid:247)lam bir orduyu gerektirir.
2- Ordunun beslenmesi için büyük servete ihtiyaç vard(cid:213)r.
3-Bu serveti sa(cid:247)lamak için halk müreffeh olmal(cid:213)(cid:71)(cid:213)r.
4-Halk(cid:213)n refah içinde olmas(cid:213) kanunlar(cid:213)n adil olmas(cid:213)na ba(cid:247)(cid:79)(cid:213)(cid:71)(cid:213)r.
5-Devlet ve halk olmaks(cid:213)(cid:93)(cid:213)n adalet de olmaz.
Tamamen birbirine ba(cid:247)(cid:79)(cid:213) olan bu unsurlardan birisi ihmal edilirse nizam
bozulur, devlet çöker inanc(cid:213) Osmanl(cid:213)lar(cid:213)n temel felsefesini olu(cid:250)turuyordu1.
Bu anlay(cid:213)(cid:250) silsilesine (cid:180)Daire-i Adalet(cid:180) de denilmektedir2.
Adalete bu kadar önem veren anlay(cid:213)(cid:250) sistemi ile kurulmu(cid:250) olan Osmanl(cid:213)
1 Bahaeddin YED(cid:248)YILDIZ,(cid:179) Osmanl(cid:213)lar(cid:213)n Kurulu(cid:250) ve Yükseli(cid:250)inde Rol Oynayan Müesseseler (cid:180),
MilliKültür, C.41, Ankara 1983, s.43.
2 Mehmet Ali ÜNAL, (cid:179)Fetih, Fatih ve Gençlik(cid:180),Tarihçi Gözüyle Olaylar ve Türkiye, Isparta
1998, s.48.
2
Devleti(cid:182)nin adli te(cid:250)kilat(cid:213) hakk(cid:213)nda son y(cid:213)llarda birçok çal(cid:213)(cid:250)ma yap(cid:213)lm(cid:213)(cid:250) ve bu
sistemin yap(cid:213)(cid:86)(cid:213) ortaya ç(cid:213)kar(cid:213)lmaya çal(cid:213)(cid:250)(cid:213)lm(cid:213)(cid:250)(cid:87)(cid:213)r.
Bütün (cid:248)slâm devletlerinde oldu(cid:247)u gibi; Osmanl(cid:213)larda da adalet devletin
temel direklerinden biri olarak kabul edilirdi. Adalet olmadan devletin payidar
olamayaca(cid:247)(cid:213), hiç eskimeyen bir özdeyi(cid:250) olarak yüzy(cid:213)llarca dillerden dü(cid:250)memi(cid:250)ti.
Osmanl(cid:213) Devleti(cid:182)nin di(cid:247)er (cid:248)slâm devletlerinin de oldu(cid:247)u gibi; adalet
konusunda gösterdi(cid:247)i veya göstermeyi taahhüt eyledi(cid:247)i olumlu davran(cid:213)(cid:250)lar
sonunda ülkesinde ya(cid:250)ayan insanlar için adalet vazgeçilmez bir ko(cid:250)ul haline
gelmi(cid:250)tir. Adaletsiz bir devletin varolamayaca(cid:247)(cid:213) ve de devam(cid:213)(cid:81)(cid:213)n mümkün
olmad(cid:213)(cid:247)(cid:213) görü(cid:250)ü Osmanl(cid:213) Devleti(cid:182)nin kurulu(cid:250) y(cid:213)llar(cid:213)ndan itibaren tebaas(cid:213)(cid:81)(cid:213)n
vicdan(cid:213)na iyice yerle(cid:250)mi(cid:250)tir. Osmanl(cid:213) Devleti(cid:182)nde de adalet duygusu içeri(cid:247)ini (cid:248)slâm
Dini(cid:182)nin koydu(cid:247)u ahlak ilkelerinden al(cid:213)yordu. (cid:248)nsanlara ho(cid:250)görülü mütevaz(cid:213) dürüst
ve (cid:250)efkatli olmaya ve savurgan olmamaya yönlendirmeyi amaçlayan kutsal bir
duygular yuma(cid:247)(cid:213) olarak görülmektedir.
Osmanl(cid:213) Devleti(cid:182)nde bu adalet anlay(cid:213)(cid:250)(cid:213) adalet örgütünün belkemi(cid:247)ini te(cid:250)kil
eden kad(cid:213)(cid:79)(cid:213)(cid:247)(cid:213)n bir yarg(cid:213)lama makam(cid:213) oldu(cid:247)u kadar, onun ayn(cid:213) zamanda Osmanl(cid:213)
idare birimlerinin en önemlisi olan kaza idaresinin yöneticisi olmas(cid:213)(cid:81)(cid:213) da gerekli
(cid:78)(cid:213)lm(cid:213)(cid:250)(cid:87)(cid:213)r.
Osmanl(cid:213) bir Türk Devleti oldu(cid:247)u gibi ayn(cid:213) zamanda bir (cid:248)slam Devleti de
oldu(cid:247)undan önceki (cid:248)slam devletlerinin adli yap(cid:213)(cid:86)(cid:213)na ait olan unsurlar(cid:213) da kendi
yap(cid:213)(cid:86)(cid:213)na dâhil etmi(cid:250)tir. Bu çerçevede (cid:248)slam(cid:182)da ve (cid:248)slam devletlerindeki adli yap(cid:213)ya
bak(cid:213)(cid:79)(cid:213)rsa: (cid:248)slam Dini, ki(cid:250)inin bütün faaliyetlerini, onun Allah(cid:182)la ve toplumla olan
her türlü ili(cid:250)kilerini içine alm(cid:213)(cid:250) oldu(cid:247)undan onda hukuki ve sosyal kurallar, f(cid:213)(cid:78)(cid:213)h
veya (cid:250)eriat dedi(cid:247)imiz bir düzenleme ile iç içedir. Bir ba(cid:250)ka deyi(cid:250)le (cid:248)slam hukuku,
hem din hem sosyal ya(cid:250)am ve toplum yönetimi kurallar(cid:213)(cid:81)(cid:213) kapsad(cid:213)(cid:247)(cid:213)ndan çok geni(cid:250)
bir hukuk sistemidir 3.
(cid:249)eriat kuralar(cid:213)(cid:81)(cid:213)n ba(cid:250)(cid:213)nda Kur(cid:182)an ve bunun takip eden de peygamberin söz
ef(cid:182)ali, yani Hadis ve sünnet gelir. Fakat kurulan (cid:248)slam devleti muhtelif
medeniyetlere sahip birçok kavimleri de içine almak suretiyle muazzam inki(cid:250)aflara
3 Ne(cid:250)et ÇA(cid:246)ATAY, (cid:179)(cid:248)slam Hukukunun Ana Hatlar(cid:213) ve Osmanl(cid:213)lar(cid:213)n Bunun Baz(cid:213) Kuralar(cid:213)(cid:81)(cid:213)
De(cid:247)(cid:76)(cid:250)ik Uygulamalar(cid:213)(cid:180),Belleten, C.51, S.200, Ankara 1987, s.625.
3
mahzar olduktan sonra, ihtiyaçlar artm(cid:213)(cid:250), birçok hususlar(cid:213)n, mahalli örf ve adetleri
de nazar(cid:213) itibaren al(cid:213)narak, halledilmesi gerekmi(cid:250)ti. Bu sebeple Kur-an ve Hadis(cid:182)te
bulunmayan problem ve ihtiyaçlar(cid:213)n ve bundan mütevellit durumlar(cid:213)n halli ve
tatmini için ba(cid:250)ka usullerin de kullan(cid:213)lmas(cid:213) bir zaruret haline geldi. Büyük f(cid:213)(cid:78)(cid:213)h
ulemas(cid:213)(cid:81)(cid:213)n Umur-u (cid:249)er(cid:182)iyye(cid:182)de ittifaklar(cid:213) anlam(cid:213)na gelen (cid:179)icma-(cid:213) ümmet(cid:180) ve
(cid:179)(cid:46)(cid:213)yas(cid:180) kullanmak suretiyle bir meselenin halinde bir içtihada varmak prensipleri
de kabul edildi. Böylece (cid:250)er(cid:182)i adile olarak, dört kaynak meydana geldi. Bu arada
(cid:73)(cid:213)(cid:78)(cid:213)h kelimesi de mana ve (cid:250)ümul bak(cid:213)(cid:80)(cid:213)ndan fevkalade geni(cid:250)ledi ve bu dört
(cid:179)Usul(cid:180)den elde edilen bilgileri ara(cid:250)(cid:87)(cid:213)ran ve tanzim eden ilme âlem oldu. Yani f(cid:213)(cid:78)(cid:213)h
(cid:250)eriattan bahseden ilim, (cid:249)eriat da dini olanlardan ba(cid:250)ka içtimai, mali iktisadi
hayat(cid:213)n bütün düzenlerini, devlet idaresinin bütün kanunlar(cid:213)(cid:81)(cid:213) bu dört usule göre
tanzimde muazzam bir konu haline geldi.
(cid:248)slamiyet: Din+Devlet(cid:182)tir. Bu bak(cid:213)mdan bütün tebaa, müslüman olanlarda
olmayanlarda onun bütün ahkâm ve nizam(cid:213)na dâhil ve tabidirler. Yaln(cid:213)z (cid:250)u hususu
derhal ilave etmek icap eder ki (cid:248)slami kanunlar, dini-ilahi, medeni-dünyevi olmak
üzere iki k(cid:213)(cid:86)(cid:213)mdan terekküp etmektedir. Bunlardan dini-ilahi olan ve ibadete
inhisar eden k(cid:213)(cid:86)(cid:213)m, tabaat(cid:213)yla yaln(cid:213)z Müslümanlarca medeni, dünyevi olan k(cid:213)(cid:86)(cid:213)m
ise, her iki zümreye (cid:250)amil bulunmaktad(cid:213)r4.
(cid:248)slam F(cid:213)(cid:78)(cid:213)hç(cid:213)lar(cid:213) yerine göre (cid:179)örf ve gelene(cid:247)(cid:76)(cid:180) bir hukuk kayna(cid:247)(cid:213) olarak
kullanm(cid:213)(cid:250)lard(cid:213)r. Hanefilerce ve Malikilerce nass bulunmad(cid:213)(cid:247)(cid:213) hallerde as(cid:213)l olarak
kabul edilen, örf toplumlar(cid:213)n sürekli olarak ba(cid:250)vurduklar(cid:213), i(cid:250)lerin düzgün gitmesini
sa(cid:247)layan bir hukuki kural ç(cid:213)karma kayna(cid:247)(cid:213)(cid:71)(cid:213)r. Örf genellikle f(cid:213)(cid:78)(cid:213)h usulüne dâhil
say(cid:213)lm(cid:213)(cid:250)(cid:87)(cid:213)r.
Hanefi ve Maliki bilginleri (cid:179)sahih örf ile sabit olan (cid:250)ey, (cid:250)er(cid:182)i bir delil ile sabit
olmu(cid:250) gibidir(cid:180) derler. Örfü hüküm ç(cid:213)karmak için bir delil olarak alan bilginler onun
kitap ve sünnette hüküm bulunmayan yerlerde geçerli oldu(cid:247)unu kabul ederler.
(cid:248)slam hukukçular(cid:213) genellikle sultanlara, (cid:250)eriat(cid:213)n aç(cid:213)kça tersini emretmedi(cid:247)i
alanlarda (cid:179)örf ve adetlerde mevcut bulundu(cid:247)u ve amme ç(cid:213)karlar(cid:213)(cid:81)(cid:213) gerektiriyorsa
(cid:250)eriatça da sahih ve muteberdir(cid:180) demi(cid:250)lerdir5.
4(cid:3)(cid:249)inasi ALTUNDA(cid:246),(cid:179)Osmanl(cid:213)larda Kad(cid:213)lar(cid:213)n Salahiyet ve Vazifeleri Hakk(cid:213)nda(cid:180),VI. Türk Tarih
Kongresi III. Seksiyon, Ankara 1967, s.342(cid:177)344.
5 N.ÇA(cid:246)ATAY,a.g.m., s.629(cid:177)30.
4
(cid:248)slami kanunlar(cid:213)n tatbiki kad(cid:213)lara tevdi edilmi(cid:250)tir. Kad(cid:213)lar esas itibariyle dini
mevzuat(cid:213) tesis ettiklerinden, örfi kanunlarda bunlara dayand(cid:213)(cid:247)(cid:213)ndan, hiç olmazsa
bunlara ayk(cid:213)(cid:85)(cid:213) olmamas(cid:213) gerekti(cid:247)inden bütün bu mevzuat(cid:213)n tatbikat, icra ve
kontrolü kad(cid:213)lara tevdi edilmi(cid:250)tir. Çünkü devlet bünyesi esas itibariyle teokratik bir
bünyedir.
Kad(cid:213)larda ilk ba(cid:250)lang(cid:213)ç fevkalade idi. Bunlar ahlak-(cid:213) hamide sahibi her türlü
(cid:250)aibeden beri, devrinin ilmiyle en iyi (cid:250)ekilde teçhiz edilmi(cid:250) olgun ve seçkin
kimselerdi. Verdikleri hükümleri (cid:248)slami kaynaklardan bizzat istihraç etmek
yetkisine haiz idiler. Fakat sonralar(cid:213) bu yetkilerini kaybettiler. (cid:249)eriat(cid:213)n kanun ve
emirlerini kendi ba(cid:250)lar(cid:213)na tahlil ederek, bir hüküm al(cid:213)vermekten al(cid:213) kondular.
(cid:248)slamiyet(cid:182)in ilk as(cid:213)rlar(cid:213)ndan gelen ve (cid:179)(cid:248)mam(cid:180) mertebesine haiz bulunan fukaha
vermi(cid:250) olduklar(cid:213) hükümlere ba(cid:247)(cid:79)(cid:213) kalmalar(cid:213) usulü kabul edildi. Bu suretle kad(cid:213)lar,
bir müçtehit olmaktan ç(cid:213)karak, birer mukallit durumuna dü(cid:250)tüler. Hükümlerinde
tamam(cid:213)yla ve yaln(cid:213)z müntesip bulunduklar(cid:213) mezhebe ait f(cid:213)(cid:78)(cid:213)h kitaplar(cid:213)na ve fetva
koleksiyonlar(cid:213)na ba(cid:247)(cid:79)(cid:213) kalmak mecburiyetine girdiler6.
1.OSMANLI HUKUKU(cid:182)NUN GENEL YAPISI
Di(cid:247)er (cid:248)slam devletlerinde oldu(cid:247)u gibi Osmanl(cid:213) Devleti(cid:182)nde de hukuk esas
itibariyle (cid:248)slam hukukundan olu(cid:250)maktad(cid:213)r. Bu, (cid:248)slam dininin sadece inanç ve ibadet
esaslar(cid:213)ndan olu(cid:250)may(cid:213)p hukuku da içine almak üzere hayat(cid:213)n tüm yönlerini
düzenleyen bir sistem olmas(cid:213)ndan kaynaklanmaktad(cid:213)r. Bu sebeple (cid:248)slamiyet(cid:182)i
benimsemi(cid:250)lerdir. Bu dini ve hukuki realite Osmanl(cid:213)lar içinde geçerlidir. Ancak
Osmanl(cid:213)lar, (cid:248)slam hukukunu uygularken zaman(cid:213)n gerekti(cid:247)i düzenlemeleri ve
ilaveleri yapmaktan geri durmam(cid:213)(cid:250)lard(cid:213)r. Osmanl(cid:213) padi(cid:250)ahlar(cid:213)(cid:81)(cid:213)n münferit ferman
ve kanunlar(cid:213)yla yap(cid:213)lan bu düzenlemeler zamanla önemli bir yeküne ula(cid:250)(cid:213)nca olu(cid:250)
biçimine bak(cid:213)larak kendi içinde bir bütün olarak de(cid:247)erlendirilmi(cid:250) ve ayr(cid:213) bir isimle
an(cid:213)lmaya ba(cid:250)lanm(cid:213)(cid:250)(cid:87)(cid:213)r. Bunu yaparken (cid:248)slam hukukunun devlet ba(cid:250)kan(cid:213)na tan(cid:213)(cid:71)(cid:213)(cid:247)(cid:213)
geni(cid:250) takdir ve düzenleme yetkisinden yararlanm(cid:213)(cid:250)lard(cid:213)r.
Tarihi kaynaklarda örfi hukuk terimine ilk defa Fatih döneminde
rastlan(cid:213)lmaktad(cid:213)r. Bu dönemin tarihçisi Tursun Bey (cid:250)er(cid:182)i hukukun yan(cid:213) s(cid:213)ra örfi
6(cid:3)(cid:249). ALTUYNDA(cid:246),a.g.m. , s.344(cid:177)45.