1 türkiye cumhuriyeti çukurova üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü türk dili ve edebiyatı anabilim

615 Pages·2016·4.86 MB·Turkish

1
TÜRKİYE CUMHURİYETİ
ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI
MERSİN KONARGÖÇERLERİNİN HALK KÜLTÜRÜNDE İNANIŞLAR VE
BUNLARA BAĞLI UYGULAMALAR
Aslı BALİ
Danışman: Doç. Dr. Refiye OKUŞLUK ŞENESEN
DOKTORA TEZİ
ADANA / 2015
2

TÜRKİYE CUMHURİYETİ
ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI

MERSİN KONARGÖÇERLERİNİN HALK KÜLTÜRÜNDE İNANIŞLAR VE
BUNLARA BAĞLI UYGULAMALAR

Aslı BALİ

Danışman : Doç. Dr. Refiye OKU ŞLUK ŞENESEN
Jüri Üyesi : Prof. Dr. Nilgün ÇIBLAK CO ŞKUN
Jüri Üyesi : Doç. Dr. Bülent ARI
Jüri Üyesi : Yrd. Doç. Dr. Zekiye ÇA ĞIMLAR
Jüri Üyesi : Yrd. Doç. Dr. Ayhan KARAKA Ş

DOKTORA TEZİ

ADANA / 2015

iv

ÖZET
MERSİN KONARGÖÇERLERİNİN HALK KÜLTÜRÜNDE İNANIŞLAR VE
BUNLARA BAĞLI UYGULAMALAR

Aslı BALİ

Doktora Tezi, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı
Danışman: Doç. Dr. Refiye OKUŞLUK ŞENESEN
Haziran, 2015, 595 sayfa

Mersin ili sınırlarında yaşayan Konargöçer topluluklar ın inanışlarını konu alan
“Mersin Konargöçerlerinin Halk Kültüründe İnanışlar ve Bunlara Ba ğlı Uygulamalar”
adlı bu çalışma dokuz bölümden oluşmaktadır.
Birinci bölüm, giriş niteliğinde olup, çalışmanın konusunu, amacını, sınırlarını,
çalışmada kullan ılan yöntem ve tekniklerin yan ı sıra ara ştırma alan ıyla ilgili genel
bilgileri ve ara ştırma konusuyla ilgili daha önce yap ılmış çal ışmaların tan ıtılmasını
kapsamaktadır. İkinci bölümde Konargöçer yaşam hakkında bilgiler verilmiştir. Üçüncü
bölüm, Türk halk inançlar ına kaynakl ık etmesi ba ğlamında eski Türk inanç
sistemlerinin tan ıtılmasını içermektedir. Dördüncü bölüm, alan ara ştırmasında tespit
edilen inanışlarla bağlantı kurmaya çalışılan Türk mitolojisinde teogonik, kozmogonik,
antropogonik ve eskatolojik kültlere teorik bir bak ış niteli ğindedir. Be şinci bölüm
Mersin Konargöçerlerinin geçi ş dönemleri ile ilgili inan ışlarını içermektedir. Alt ıncı
bölümde, kandiller, kutsal aylar, dinî ve millî bayramlar, törenler ve bunlarla ilgili
inanışlar yer almaktadır. Yedinci bölüm, sağaltmacılık ile ilgili uygulama ve inan ışları,
sekizinci bölüm halk kültüründeki çe şitli inanışları kapsamaktadır. Dokuzuncu ve son
bölüm ise çalışma sonunda yapılan tespitleri içeren sonuç kısmından oluşmaktadır.
Bu çalışmada yazılı ve sözlü kaynaklardan elde edilen bilgiler, belli bir düzen
içinde sınıflandırıldıktan sonra kar şılaştırmalı halkbilim yöntemleri kullan ılarak
incelenmiştir. Bu ba ğlamda tespit edilen inan ışların eski Türk inanç sistemleriyle
bağlantıları kurulmaya çal ışılmıştır. Söz konusu inan ışların Türklük dünyas ı ve
Anadolu’daki uygulamalarla benzerlik veya farkl ılıklarının ortaya konulmas ına gayret
v

edilmiştir. Çalışmanın sonunda ise bir kavram dizini, yöreye özgü sözcükleri kapsayan
bir sözlük, fotoğraflar ve haritalar yer almaktadır.
Araştırmada Mersin Konargöçerlerinin halk kültüründe yer alan inan ışlarda,
Türk dünyasının inanç ve kültür yapısının izlerinin bulunduğu sonucuna varılmıştır. Bu
izler İslamiyet’in kabulünü izleyen süreçte yeni dinin rengini alarak bugünkü
uygulamaları oluşturmuştur.

Anahtar Sözcükler: Mersin, halkbilimi, halk kültürü, halk inan ışları, konargöçer,
Yörük
vi

ABSTRACT
THE BELIEFS IN PUBLIC CULTURE OF MERSIN NOMADS AND THE
PRACTICES RELATED TO THEM

Aslı BALİ

Ph. D. Thesis, The Turkish Language and Literature Department
Supervisor: Assoc. Prof. Dr. Refiye OKUŞLUK ŞENESEN
June, 2015, 595 pages

This study which is titled as “The Beliefs in Public Culture of Mersin Nomads
and The Practices Related to Them” is about the Nomadic communities living within
the borders of Mersin province and it consists of nine chapters.
The first chapter is the introduction part and it involves the subject, aim and
limits of the study, the general information about the research area as well as the
methods and technics used in the study and the introduction of previous studies on the
subject of research. The second chapter provides information about the Nomadic life.
The third chapter includes the introduction of the old Turkish belief system in the
context of being the source of the Turkish folk beliefs. The fourth chapter has the
character of a theoretical view to the theologonic, cosmogonic, antrophogonic and
eschatological cults in the Turkish mythology which is tried to establish a connection
with the belief areas identified in the research area. The fifth chapter includes beliefs of
Mersin Nomads about the transition periods. In the sixth chapter holy nights, holy
months, religious and national holidays, rituals and beliefs about them take place. The
seventh chapter includes practices and beliefs about treatment and the eighth chapter
includes various beliefs in folk culture. The ninth and final chapter consists of
conclusion section which contains the determinations that are reached at the end of the
study.
In this study, after the information obtained from written and verbal sources was
classified in a particular order, they were investigated using comparative folklore
methods. In this context, the connections between the identified beliefs and the old
Turkish belief system were tried to be determined. It is attempted to reveal the
vii

similarities or differences of the stated beliefs with the practices in Anatolia and in the
Turkish world. At the end of the study a concept index, a dictionary consisting of
indigenous words, photos and maps are located.
At the end of the research, in the beliefs in the Mersin Nomads folk culture, the
presence of the traces of faith and cultural structure of both Middle East and Anatolia.
were concluded. These traces have taken the color of the new religion in the process of
the acceptance of Islam and have created today’s applications.

Keywords: Mersin, folklore, folk culture, folk belief, nomad, Yörük
viii

ÖNSÖZ
Bu çal ışma, Mersin Konargöçerlerinin halk kültüründeki inan ışları üzerine
yapılmıştır. İnsanoğlu yüzyıllardan beri pek çok şeye inanma ihtiyac ı duymuştur ve
inandığı şeyin mantıklı olup olmamas ını önemsememiştir. İnanç yaşamdan kopmuş,
arada bir uygulanan bir davran ış değildir. İnsanın inancı ya şamına kar ışmış, bütün
eylemlerine, davranışlarına yön verici bir nitelik kazanm ıştır. İnsan, su içerken, inek
sağarken, ağaç keserken, evlenirken, çocuk yeti ştirirken, yola çıkarken kısacası bütün
davranışlarında, tutumlarında inançlarla iç içedir.
Konargöçerler de kendi ya şama biçimlerine ba ğlı olarak zamanla kendilerine
özgü bir kültür olu şturmuşlardır. İnanışlar da bu kültürün çok önemli bir parças ıdır.
Konargöçerlerde hayatın her aşamasıyla ilgili her konuda bir inan ışlar zinciri bulmak
mümkündür. Söz konusu bu inan ışlar büyük ço ğunlukla İslamiyet öncesi inanç
sistemlerinin kalıntılarıdır.
Araştırma alanı, uygun coğrafyası, iklimi, zengin su kaynakları ile hayvancılıkla
uğraşan Konargöçerler için tarih boyunca k ışlak yurdu olmu ştur. Bunların bir kısmı
devletten toprak talep ederek yerle şmiş, bir k ısmı devlet zoruyla yerle şik hayata
geçmiştir. Günümüzde Toros Da ğları’nın sırtlarında, branda çad ırlar içinde ya şayarak
küçükbaş hayvancılıkla uğraşan Konargöçerlerin say ısı az ımsanamayacak ölçüdedir.
Ancak değişen koşullar bu yar ı göçebe hayat ı gün geçtikçe zorla ştırmaktadır. Eğitim,
ulaşım, teknolojiden yararlanma vb. ihtiyaçlar ve ekonomik sebepler bu topluluklar ı
tamamen yerleşik hayata geçmeye zorlamaktadır.
Değişim ve dönüşüm, kültürün doğasında vardır. Hiçbir kültür kendini sonsuza
kadar çevreden yal ıtarak ya şayamaz. Konargöçer ya şam biçimi de yerle şik kültüre,
modern kültüre yenik dü şmeye başlamıştır. Büyük bir h ızla yaşanan küreselleşme ile
birlikte unutulmaya yüz tutan kültür ögelerinin bir an önce kay ıt alt ına al ınması
gerekmektedir. Çal ışma konusu sebebiyle birlikte zaman geçirme f ırsatı bulunan
Konargöçerler, bu ya şam biçiminin son halkalar ı olarak kabul edilebilir. Bir iki nesil
sonra tamamen yerleşik hayata geçeceği düşünülen bu topluluklar, söz konusu inanış ve
uygulamaları da yeni ya şam biçimlerine uygun olarak dönü ştürecektir. Hatta bu
inanışların bir kısmı tamamen yok olacakt ır. Bu anlamda Mersin bölgesinde ya şayan
Konargöçer Türk gruplar ının sosyal hayatlar ını ve kültürlerini inan ışlar ba ğlamında
tespit etmek, incelemek ve kayıt altına almak için yola çıkılan bu çalışmanın, tüm Türk
ix

dünyasındaki Konargöçerleri daha iyi ve daha do ğru anlamaya, anlamland ırmaya ve
yorumlamaya katkı sağlayacağı düşünülmektedir.
“Mersin Konargöçerlerinin Halk Kültüründe İnanışlar ve Bunlara Ba ğlı
Uygulamalar” başlıklı bu çal ışma, konusu, ara ştırma alanı ve ara ştırmaya kaynaklık
eden Konargöçerlerin konukseverlikleri aç ısından oldukça zevkli, ancak söz konusu
inanışların derlenmesi, tasnif edilmesi ve eski Türk inanç sistemleriyle do ğru
bağlantıların kurulabilmesi aç ısından oldukça zorluydu. Kar şılaşılan sorunlar ın
aşılmasında bana yol gösteren, bilgi ve deneyimleriyle yolumu ayd ınlatan ve desteğini
benden esirgemeyen değerli danışman hocam Doç. Dr. Refiye OKUŞLUK ŞENESEN’e
çok teşekkür ederim. Özel kitaplığını cömertçe benimle paylaşan, eserleriyle kılavuzluk
eden ve alanla ilgili olarak yetişmemde emeği geçen Prof. Dr. Erman ARTUN’a, gerek
ders gerek tez a şamasında fikirlerinden ve tecrübelerinden yararland ığım Prof. Dr.
Nilgün ÇIBLAK ÇO ŞKUN’a, Yrd. Doç. Dr. Zekiye ÇA ĞIMLAR’a, Yrd. Doç. Dr.
Ayhan KARAKAŞ’a içtenlikle teşekkür ederim. Ayrıca kaynak kişileri tespit etme ve
onlara ulaşma konusunda yard ımlarını aldığım ilçe belediyeleri, kültür müdürlükleri,
köy muhtarl ıkları çal ışanlarına ve ara ştırmalarım sırasında benimle bilgilerini,
sofralarını paylaşan kaynak ki şilere, destekleriyle tezin her a şamasında yanımda olan
sevgili ailem ve e şime teşekkürlerimi sunarım. Bu çal ışmayı proje olarak kabul edip
destekte bulunan Çukurova Üniversitesi Bilimsel Ara ştırma Projeleri Birimi’ne de
teşekkür ederim.

PROJE NUMARASI: FEF2013D14