1 tc selçuk üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü türk dili ve edebiyatı ana bilim dalı türk dili bilim

1129 Pages·2009·3.34 MB·Turkish

T.C.
SELÇUK ÜN(cid:1)VERS(cid:1)TES(cid:1)
SOSYAL B(cid:1)L(cid:1)MLER ENST(cid:1)TÜSÜ
TÜRK D(cid:1)L(cid:1) VE EDEB(cid:1)YATI ANA B(cid:1)L(cid:1)M DALI
TÜRK D(cid:1)L(cid:1) B(cid:1)L(cid:1)M DALI

DOKTORA TEZ(cid:1)

MUYÎDD(cid:1)N MEHÎ’N(cid:1)N MÜFÎD (NAZMÜ’T-TESHÎL) ADLI ESER(cid:1) ((cid:1)NCELEME-
MET(cid:1)N D(cid:1)Z(cid:1)N) VE BU ESER(cid:1)N XV. YÜZYIL TÜRK TIP D(cid:1)L(cid:1)N(cid:1)N
OLU(cid:2)MASINDAK(cid:1) YER(cid:1)

DANI(cid:2)MAN
Prof. Dr. Yakup KARASOY

HAZIRLAYAN
Emel KAYA

KONYA 2008
1
(cid:1)Ç(cid:1)NDEK(cid:1)LER
I. C(cid:1)LT
SÖZ BA(cid:2)I ……………………………………………………………………………...4
KISALTMALAR ……………………………………………………………………...8
ÇEV(cid:1)R(cid:1) YAZI ALFABES(cid:1) …………………………………………………………...9
0. G(cid:1)R(cid:1)(cid:2) ………………………………………………………………………………..10
0.1. Türklerin Anadolu’da ve Anadolu Dı(cid:1)ında Tıp Bilimiyle (cid:2)li(cid:1)kisine
Kısa Bir Bakı(cid:1) ………………………………………………………………………….10
0.2. Müfid’den Önce (1467) Anadolu’da Yazılmı(cid:1) Türkçe Tıp Kitapları ……………..13
0.3. Tıp Kitaplarının Türkçeyle Yazılma Sebepleri ……………………………………18
1. DÖNEM(cid:1)N TIP ANLAYI(cid:2)I ……………………………………………………….20
2. MÜFÎD (NAZMÜ’T-TESHÎL) …………………………………………………….23
2.1. Eserin Müellifi Muhyiddin Mehî …………………………………………………..23
(cid:1)(cid:2)(cid:1)(cid:2)(cid:3)(cid:4)(cid:5)(cid:6)(cid:7)(cid:8)(cid:9)(cid:3)(cid:10)(cid:11)(cid:5)(cid:12)(cid:6)(cid:9)(cid:5)(cid:8)(cid:13)(cid:8)(cid:3)(cid:14)(cid:6)(cid:7)(cid:6)(cid:15)(cid:6)(cid:16)(cid:16)(cid:8)(cid:9)(cid:3)(cid:17)(cid:18)(cid:19)(cid:20)(cid:9)(cid:21)(cid:20)(cid:22)(cid:23)(cid:24)(cid:20)(cid:3)(cid:25)(cid:6)(cid:3)(cid:4)(cid:5)(cid:6)(cid:7)(cid:24)(cid:6)(cid:7)(cid:8)(cid:3)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:2)(cid:2)(cid:1)(cid:27)(cid:3)(cid:3)(cid:3)
(cid:1)(cid:2)(cid:28)(cid:2)(cid:3)(cid:4)(cid:5)(cid:6)(cid:7)(cid:3)(cid:29)(cid:18)(cid:30)(cid:30)(cid:31)(cid:9)(cid:16)(cid:18)(cid:3) (cid:6)(cid:9)(cid:6)(cid:24)(cid:3)!(cid:8)(cid:24)"(cid:8)(cid:24)(cid:6)(cid:7)(cid:3)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:2)(cid:2)(cid:28)#(cid:3)
2.4. Eserin Kime (cid:2)thaf Edildi(cid:3)i Sorunu ………………………………………………...33
2.5. Eserin Telif Sebebi ………………………………………………………………...34
2.6. Eserin Konusu ……………………………………………………………………..35
2.7.Eserin Dili ve (cid:2)mlası Hakkında Notlar ……………………………………………..36
2.7.1. Eserin Dili ………………………………………………………………..36
2.7.2. Eserin (cid:2)mlası ……………………………………………………………..39
2.8. Metni Kurarken Uyulan Esaslar …………………………………………………...46
3. MET(cid:1)N ………………………………………………………………………………49

2
II. C(cid:1)LT
4. D(cid:1)Z(cid:1)N ………………………………………………………………………………..462
5. B(cid:1)TK(cid:1) ADLARI Ç(cid:1)ZELGES(cid:1) ……………………………………………………..912
III. C(cid:1)LT
6. MÜF(cid:1)D’DEK(cid:1) TIP TER(cid:1)MLER(cid:1) …………………………………………………925
6.1. Tıp Terimlerinin Tespiti ve Sınıflandırılması ……………………………………...926
6.2. Türkçe Tıp Terimleri Hakkında Genel Bilgiler ve Açıklamalar …………………...927
6.3. Türkçe Tıp Terimlerinin Sınıflandırılması ve (cid:2)ncelenmesi ………………………...927
(cid:27)(cid:2)$(cid:2)(cid:3)(cid:10)(cid:11)(cid:15)(cid:8)(cid:16)%(cid:16)(cid:6)(cid:30)(cid:8)(cid:3)&(cid:31)’(cid:3)&(cid:6)(cid:7)(cid:8)((cid:24)(cid:6)(cid:7)(cid:8)(cid:9)(cid:8)(cid:9)(cid:3)(cid:17))*(cid:24)(cid:11)(cid:23)(cid:11)(cid:3)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:2)(cid:2)+(cid:28)(cid:1)(cid:3)
(cid:27)(cid:2)$(cid:2),(cid:2)(cid:3)&(cid:11)(cid:7)(cid:30)-(cid:6)(cid:3)&(cid:6)(cid:7)(cid:8)((cid:24)(cid:6)(cid:7)(cid:3)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:2)+(cid:28).(cid:3)
6.4.1.1. Bir Kelimeden Olu(cid:1)an Terimler ………………………………..935
(cid:27)(cid:2)$(cid:2),(cid:2)(cid:1)(cid:2)(cid:3)/(cid:5)(cid:8)((cid:3)&(cid:18)((cid:24)(cid:18)((cid:18)(cid:5)(cid:31)(cid:3)!(cid:8)-(cid:8)((cid:8)(cid:9)(cid:16)(cid:6)(cid:3)0(cid:24)(cid:18)(cid:9)(cid:3)&(cid:6)(cid:7)(cid:8)((cid:24)(cid:6)(cid:7)(cid:3)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:2)+1(cid:1)(cid:3)(cid:3)
(cid:27)(cid:2)$(cid:2),(cid:2)(cid:28)(cid:2)(cid:3)(cid:17)(cid:31)(cid:15)(cid:18)(cid:12)(cid:3)&(cid:18)((cid:24)(cid:18)((cid:18)(cid:5)(cid:31)(cid:3)(cid:25)(cid:6)(cid:3)(cid:17)(cid:31)(cid:15)(cid:18)(cid:12)2(cid:15)(cid:8)(cid:8)(cid:24)(cid:3) (cid:7)(cid:20)(cid:19)(cid:20)(cid:3)!(cid:8)-(cid:8)((cid:8)(cid:9)(cid:16)(cid:6)(cid:3)0(cid:24)(cid:18)(cid:9)(cid:3)&(cid:6)(cid:7)(cid:8)((cid:24)(cid:6)(cid:7)(cid:3)(cid:2)(cid:2)+31(cid:3)
(cid:27)(cid:2)$(cid:2),(cid:2)$(cid:2)(cid:3)/(cid:5)(cid:8)(2(cid:3)4(cid:8)(cid:8)(cid:24)(cid:3) (cid:7)(cid:20)(cid:19)(cid:20)(cid:3)!(cid:8)-(cid:8)((cid:8)(cid:9)(cid:16)(cid:6)(cid:3)0(cid:24)(cid:18)(cid:9)(cid:3)&(cid:6)(cid:7)(cid:8)((cid:24)(cid:6)(cid:7)(cid:3)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26),##1(cid:3)
(cid:27)(cid:2)$(cid:2),(cid:2).(cid:2)(cid:3)(cid:4)(cid:30)(cid:3)5(cid:8)(cid:5)(cid:12)(cid:6)(cid:3)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:2)(cid:2)(cid:2),#(cid:28)(cid:1)(cid:3)
(cid:27)(cid:2)$(cid:2)(cid:1)(cid:2)(cid:3)6(cid:7)(cid:18)’-(cid:18)(cid:3)&(cid:6)(cid:7)(cid:8)((cid:24)(cid:6)(cid:7)(cid:3)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:2),#.$(cid:3)
(cid:27)(cid:2)$(cid:2)(cid:28)(cid:2)(cid:3)4(cid:18)(cid:7)(cid:5)-(cid:18)(cid:3)&(cid:6)(cid:7)(cid:8)((cid:24)(cid:6)(cid:7)(cid:3)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:2)(cid:2),,#.(cid:3)
(cid:27)(cid:2)$(cid:2)$(cid:2)(cid:3)7(cid:20)(cid:9)(cid:18)(cid:9)(cid:21)(cid:18)(cid:3)&(cid:6)(cid:7)(cid:8)((cid:24)(cid:6)(cid:7)(cid:3)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:2)(cid:2),,,#(cid:3)
1111(cid:2)(cid:2)(cid:2)(cid:2)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:17)(cid:17)(cid:17)(cid:17)000088889999::::(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26),,,(cid:1)(cid:3)
3333(cid:2)(cid:2)(cid:2)(cid:2)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3);;;;6666777788886666;;;;55556666<<<<(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26),,,$(cid:3)
++++(cid:2)(cid:2)(cid:2)(cid:2)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3)&&&&====>>>>;;;;====!!!!6666(cid:17)(cid:17)(cid:17)(cid:17)====(cid:10)(cid:10)(cid:10)(cid:10)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:2)(cid:2),,(cid:1).(cid:3)

3
SÖZ BA(cid:2)I

Bu çalı(cid:1)ma, Muhyiddin Mehî tarafından Hicrî 871/ Milâdî 1467 yılında Eski Anadolu
Türkçesiyle yazılmı(cid:1) ve (cid:4)erefeddin Sabuncuo(cid:3)lu tarafından Hicrî 872/ Milâdî 1468 yılında
istinsah edilmi(cid:1) önemli bir tıp kitabı olan ve elimizdeki tek nüshası Ankara Millî
Kütüphanesinde (cid:2)/60 numarada kayıtlı bulunan Müfîd (Nazmü’t-Teshîl) adlı eseri bilim
dünyasına kazandırmak ve bu eser üzerinden XV. yüzyılda kullanılan tıp terimlerini tespit
ederek, eserin XV. yüzyıl Türk tıp dilinin olu(cid:1)masındaki yerini saptayabilmek amacıyla
yapılmı(cid:1)tır.
Eski Anadolu Türkçesiyle yazılmı(cid:1) tıp eserleriyle ilgili yapılan çalı(cid:1)malar son
zamanlarda artmakla birlikte, bunların ço(cid:3)u, eserlerin metnini, imlasını ve söz varlı(cid:3)ını ortaya
koymaktan ibarettir. Oysaki bir dili konu(cid:1)anların zihinsel tasarım gücünü, bu tasarıların dilsel
ya da fonetik yönden kavramlara nasıl aktarıldı(cid:3)ını, dilin geçirdi(cid:3)i kültür de(cid:3)i(cid:1)ikliklerini ve
dil malzemesinde görülen anlam kayması, daralması, geni(cid:1)lemesi gibi olaylarla birlikte
meydana gelen tabakala(cid:1)mayı en iyi (cid:1)ekilde gözler önüne seren terimler, söz konusu tıp
metinlerinin en önemli unsuru olmasına ra(cid:3)men, bunlarla ilgili çalı(cid:1)ma ne yazık ki yok
denecek kadar azdır. Hazırladı(cid:3)ımız tezin bir amacı da, bu alandaki eksikli(cid:3)e dikkat çekmek
ve bundan sonra yapılacak çalı(cid:1)malara kaynaklık edebilmektir.
Çalı(cid:1)mamızın Giri(cid:1) bölümünde, Türk tıp tarihinin temellerine ve ba(cid:1)langıç safhasına
kısaca de(cid:3)inildikten sonra, Anadolu’da Müfîd’e kadar yazılmı(cid:1) tıp kitapları ve bunlarla ilgili
yapılmı(cid:1) olan çalı(cid:1)malar üzerinde durulmu(cid:1); tıp kitaplarının niçin Türkçe yazıldı(cid:3)ı
tartı(cid:1)ılmı(cid:1)tır. Dönemin tıp anlayı(cid:1)ıyla ilgili açıklamalar yapıldıktan sonra, eserin müellifi,
müstensihi ve eser hakkında bilgiler verilmi(cid:1)tir. Eserle ilgili bilgilerin verildi(cid:3)i bölümde,
yaptı(cid:3)ımız çalı(cid:1)manın(cid:3) (cid:13)(cid:18)(cid:21)((cid:8)(cid:9)(cid:8)(cid:3) -(cid:22)(cid:30)(cid:3) "(cid:6)(cid:9)(cid:8)?(cid:24)(cid:6)(cid:12)(cid:6)(cid:21)(cid:6)(cid:23)(cid:8)(cid:9)(cid:16)(cid:6)(cid:9)@(cid:3) (cid:8)(cid:24)(cid:6)(cid:7)(cid:8)(cid:16)(cid:6)(cid:3) (cid:16)(cid:18)(cid:13)(cid:18)(cid:3) )*(cid:6)(cid:24)(cid:3) (cid:19)(cid:8)(cid:7)(cid:3) -(cid:18)(cid:24)(cid:31)?((cid:18)A(cid:24)(cid:18)(cid:3)
(cid:5)(cid:20)(cid:9)((cid:18)(cid:30)(cid:3)(cid:8)(cid:5)(cid:12)(cid:6)(cid:16)(cid:8)(cid:23)(cid:8)((cid:8)*(cid:3)(cid:10)(cid:11)(cid:15)(cid:8)(cid:16)%(cid:8)(cid:9)(cid:3)(cid:8)((cid:24)(cid:18)(cid:5)(cid:31)(cid:3)(cid:25)(cid:6)(cid:3)"(cid:7)(cid:18)((cid:6)(cid:7)(cid:8)(cid:3)(cid:30)(cid:22)(cid:9)(cid:20)(cid:5)(cid:20)(cid:3)(cid:18)A(cid:7)(cid:31)(cid:9)(cid:12)(cid:31)(cid:24)(cid:31)(cid:3)(cid:19)(cid:8)(cid:7)(cid:3)?(cid:6)(cid:30)(cid:8)(cid:24)(cid:16)(cid:6)(cid:3)(cid:8)?(cid:24)(cid:6)(cid:9)((cid:6)((cid:8)?B(cid:3)(cid:19)(cid:20)(cid:3)
4
(cid:30)(cid:22)(cid:9)(cid:20)(cid:16)(cid:18)(cid:3)(cid:19)(cid:8)(cid:7)(cid:3)(cid:15)(cid:8)(cid:30)(cid:8)(cid:7)(cid:3)(cid:25)(cid:6)(cid:7)(cid:6)(cid:19)(cid:8)(cid:24)((cid:6)(cid:5)(cid:8)(cid:3)(cid:18)-(cid:31)(cid:5)(cid:31)(cid:9)(cid:16)(cid:18)(cid:9)(cid:3)(cid:5)(cid:18)(cid:16)(cid:6)(cid:21)(cid:6)(cid:3)(cid:19)(cid:18)*(cid:31)(cid:3))(cid:9)(cid:6)((cid:24)(cid:8)(cid:3)(cid:9)(cid:22)(cid:30)(cid:12)(cid:18)(cid:24)(cid:18)(cid:7)(cid:3)(cid:25)(cid:6)(cid:3)(cid:15)(cid:18)(cid:7)(cid:30)(cid:24)(cid:31)(cid:3)(cid:8)((cid:24)(cid:18)(cid:24)(cid:18)(cid:7)(cid:3)(cid:6)(cid:24)(cid:6)(cid:3)
(cid:18)(cid:24)(cid:31)(cid:9)((cid:31)?(cid:12)(cid:31)(cid:7)(cid:2)(cid:3)(cid:3)
Metin bölümünde Müfid, çeviri yazı alfabesiyle Latin harflerine aktarılmı(cid:1)tır. Ancak
kitap çok hasar görmü(cid:1) ve bazı sayfaları yer yer okunamaz hale gelmi(cid:1)tir. Okunamayan bu
yerleri, parantez içerisinde düz bir çizgiyle gösterdik. Kısmen okunabilen yerlerde ise elden
geldi(cid:3)ince metni tamamlamaya ve mümkün oldu(cid:3)unca sa(cid:3)lam bir metin ortaya koymaya
çalı(cid:1)tık. Eserin manzum olması dolayısıyla kar(cid:1)ıla(cid:1)tı(cid:3)ımız vezin bozukluklarını da gidermeye
gayret ettik. Metni Kurarken Uyulan Esaslar kısmında bu hususları ayrıntılı bir (cid:1)ekilde
belirttik.
Çalı(cid:1)mamızın Dizin bölümünde eserde geçen bütün kelimeleri, (cid:1)ahıs adlarını, eser ve
yer adlarını aldıkları eklere göre, gramatikal dizin (cid:1)eklinde gösterdik. Ancak metnimizde çok
sık geçen “vü, u, ü” ba(cid:3)laçlarını dizine dahil etmedik. Metinde görülen ikili yazımlar ((cid:18)C(cid:16)(cid:8)A(cid:6)@(cid:3)
(cid:18)CD(cid:8)A(cid:6)B(cid:3)(cid:15)(cid:31)(cid:9)(cid:16)(cid:20)E@(cid:3)(cid:15)(cid:20)(cid:9)(cid:16)(cid:20)EB(cid:3)E(cid:22)(cid:7)F(cid:20)@(cid:3)E(cid:22)(cid:7)E(cid:20)B(cid:3)E(cid:20)(cid:24)(cid:31)(cid:9)-@(cid:3)E(cid:20)(cid:24)(cid:20)(cid:9)-B(cid:3)(cid:1)eker, (cid:1)ekker gibi) dizinde ayrı
ba(cid:1)lıklarla alınmı(cid:1), açıklamaları metinde en çok geçen (cid:1)eklin kar(cid:1)ısında verilmi(cid:1), di(cid:3)erleri
“bkz.”notuyla bu ba(cid:1)lı(cid:3)a gönderilmi(cid:1)tir. Bunun yanında, “(cid:21)G(cid:25)?H(cid:7)@(cid:3)(cid:21)(cid:11)(cid:9)(cid:16)(cid:8)(cid:19)H(cid:16)(cid:6)(cid:5)(cid:12)(cid:6)(cid:7)@(cid:3)E(cid:20)(cid:9)(cid:16)(cid:20)*(cid:3)
E(cid:18)A(cid:31)(cid:7)(cid:31)@(cid:3)(cid:22)C(cid:24)(cid:18)(cid:9)(cid:3)(cid:18)?(cid:31)@(cid:3)?H(cid:7)F(cid:31)?(cid:12)I(cid:3)gibi anlamda(cid:1) kelimelerin rahatça kar(cid:1)ıla(cid:1)tırılabilmesi için, bu
özellikteki kelimelere “kr(cid:1).” notuyla atıf yapılmı(cid:1)tır.
Eserde geçen bütün bitki adlarını açık bir (cid:1)ekilde gösterebilmek için Bitki Adları
Çizelgesi olu(cid:1)turulmu(cid:1)tur. Çizelgede, bitkilerin sırasıyla Türkçe, Arapça, Farsça, Yunanca
adları yazılmı(cid:1), en son sütunda da bunların Latinceleri verilmi(cid:1)tir. Çizelge, bitkilerin sadece
eserde geçen adlarına göre hazırlandı(cid:3)ından, e(cid:3)er bir bitkinin eserde herhangi bir dilde
kar(cid:1)ılı(cid:3)ı bulunmuyorsa, bu sütun bo(cid:1) bırakılmı(cid:1)tır. Türkçe isimleri esas alınarak alfabetik bir
sırayla yazılan bitkilerle ilgili eserde bilgi varsa bunlar, varak ve satır numaraları verilerek,
dipnotlar (cid:1)eklinde çizelgenin altına yerle(cid:1)tirilmi(cid:1)tir. Metinde manzum olarak yazılmı(cid:1) bu
bilgiler, daha kullanılı(cid:1)lı olmaları için tarafımızdan düz yazıya çevrilmi(cid:1)tir. Bu çizelgenin
5
amacı, eserdeki bitki adlarından faydalanmak isteyen ara(cid:1)tırmacılara mümkün oldu(cid:3)unca açık
ve kolayca ula(cid:1)ılabilir bilgi temin etmektir.
XV. yüzyıldaki Türk tıp terminolojisine bir örnek olu(cid:1)turmaya çalı(cid:1)tı(cid:3)ımız Müfid’deki
Tıp Terimleri bölümünde, öncelikle, büyük bir titizlikle tespit etmeye gayret etti(cid:3)imiz 1085
adet tıp teriminin nasıl ve neye göre belirlendi(cid:3)i anlatılmı(cid:1); eserdeki Türkçe terimlerle ilgili
açıklama ve de(cid:3)erlendirmeler yapıldıktan sonra, tespit edilen bütün terimler Türkçe, Arapça,
Farsça ve Yunanca olmak üzere dört gruba ayrılarak, anlamlarıyla birlikte bir sözlük halinde
verilmi(cid:1)tir.
Eser, tarihî bir tıp metni oldu(cid:3)u için, bu çalı(cid:1)ma yapılırken, sadece Türk dili
sahasındaki ara(cid:1)tırmacılara de(cid:3)il, tıp tarihi, eczacılık tarihi, botanik gibi farklı sahalardaki
ara(cid:1)tırmacılara da ula(cid:1)abilme, faydalı olabilme amacı güdülmü(cid:1)tür. Bu sebeple, gerekli
yerlerde ayrıntılı açıklamalar yapılmı(cid:1), di(cid:3)er alanlardaki ara(cid:1)tırmacılarla zaman zaman
isti(cid:1)are edilmi(cid:1) ve tıp terimlerinin Latincelerinin verilmesi yoluna gidilmi(cid:1)tir. Bunu
yapmaktaki di(cid:3)er amacımız, belirledi(cid:3)imiz tıp terimlerinin do(cid:3)rulu(cid:3)unu ve güvenilirli(cid:3)ini
kontrol etmektir.
Çalı(cid:1)mamızın Sonuç bölümünde ise dönemin tıp dili de(cid:3)erlendirilerek, Müfid’de
mevcut olan tıp terimlerinin ı(cid:1)ı(cid:3)ında, eserin XV. yüzyıldaki Türk tıp dilinin olu(cid:1)masındaki
yeri ve önemi belirtilmi(cid:1)tir.
Tezimizi hazırlarken elden geldi(cid:3)ince titiz davranmaya gayret ettik. Çalı(cid:1)mamızın,
Eski Anadolu Türkçesindeki tıp terimleri konusunda yapılmı(cid:1) ilk çalı(cid:1)malardan biri olması
nedeniyle, görülebilecek kusurların ve eksikliklerin bu husus göz önünde bulundurularak
de(cid:3)erlendirilmesini ve yapılacak katkılarla bundan sonraki çalı(cid:1)malara ı(cid:1)ık tutabilmesini
umuyoruz.
Müfîd üzerinde çalı(cid:1)mamı öneren, engin bilgisi ve üstün ho(cid:1)görüsüyle, eserle ve tıp
tarihiyle ilgili birçok sıkıntıyı a(cid:1)mamda yardımcı olan Prof. Dr. (cid:2)lter Uzel’e; eserin metninin
6
ve incelemenin bir kısmını titizlikle ve sabırla okuyup, farkedemedi(cid:3)im eksiklikleri bana
hatırlatan, özellikle eserdeki vezin sorunlarını çözmede yardımlarını gördü(cid:3)üm Yrd. Doç Dr.
Orhan Yavuz’a; çalı(cid:1)mamdaki bazı sorunların çözülmesinde fikirleriyle destek olan Yrd. Doç
Dr. Mustafa Toker’e; eserdeki bazı hususlarla ilgili olarak bilgisine ba(cid:1)vurdu(cid:3)um, yapıcı
yakla(cid:1)ımlarıyla beni aydınlatan Yrd. Doç. Dr. Semra Tunç’a en içten te(cid:1)ekkürlerimi sunarım.
Tarihî tıp metinleriyle ilgili çalı(cid:1)mak üzere yola çıktı(cid:3)ımda, henüz göremedi(cid:3)im
önüme ho(cid:1) sohbeti, tavsiyeleri, makale ve kitaplarıyla ı(cid:1)ık tutan, ne yazık ki en verimli
zamanında kaybetti(cid:3)imiz çok de(cid:3)erli bilim adamı Prof. Dr. Ali Haydar Bayat’ı da burada en
derin saygı ve (cid:1)ükranlarımla anmak isterim.
Sonsuz deste(cid:3)i, yüksek öngörüsü ve hayranlık uyandıracak sabrıyla bana her zaman
yol gösteren, çalı(cid:1)mamdaki sıkıntılı birçok noktanın a(cid:1)ılmasında yardımlarını gördü(cid:3)üm
hocam Prof. Dr. Yakup Karasoy’a en içten (cid:1)ükran duygularımı sunmak, benim için büyük bir
mutluluktur.

Emel KAYA
KONYA 2008

7
KISALTMALAR
A Arapça
age. Adı geçen eser
agm. Adı geçen makale
bel. belirtme hâli eki
bkz. Bakınız
C. Cilt
çev. Çeviren
DTCF Dil ve Tarih- Co(cid:3)rafya Fakültesi
e.a. Eser adı
F Farsça
Fr. Fransızca
haz. Hazırlayan
(cid:2)ng. (cid:2)ngilizce
iy. iyelik eki
k.a. Ki(cid:1)i adı
kr(cid:1). Kar(cid:1)ıla(cid:1)tırınız
L. Latince
nu. numara
S. Sayı
s. Sayfa
TDAY Türk Dili Ara(cid:1)tırmaları Yıllı(cid:3)ı
vb. Ve benzeri
vr. Varak
Yun Yunanca
8
ÇEV(cid:1)R(cid:1) YAZI ALFABES(cid:1)

(cid:7)(cid:5) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:4)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:6)(cid:5) (cid:18)(cid:18)(cid:18)(cid:18)@@@@(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3)GGGG(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:8) JJJJ(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3)
(cid:7)(cid:5) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:6)(cid:5) e (cid:9) KKKK
(cid:10) b, p (cid:11) (cid:21)(cid:21)(cid:21)(cid:21)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3)
(cid:12) p (cid:13) CCCC(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3)
(cid:14) t (cid:15) f
(cid:16) LLLL(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:17) EEEE(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3)
(cid:18) c, ç (cid:19) (cid:30)(cid:30)(cid:30)(cid:30)@@@@(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3)""""@@@@(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3)MMMM(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3)
(cid:20) ç (cid:21) l
(cid:22) NNNN(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:23) (((((cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3)
(cid:24) FFFF(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:25) (cid:9)(cid:9)(cid:9)(cid:9)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3)
(cid:26) d (cid:28)(cid:3)(cid:3)(cid:27) MMMM@@@@(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3)""""(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3)
(cid:29) OOOO@@@@(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3)DDDD(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:30) v
(cid:31) r (cid:30) (cid:3)(cid:3)(cid:7) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:30) (cid:6)(cid:3)(cid:3)(cid:6) o, !, ö, u, ", ü
# z $ h, a, e
% s & y, ı, i
’ ( (cid:7)(cid:3)(cid:3)&) (cid:6)(cid:3)(cid:3)(cid:6)) ı, i
* PPPP(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) + QQQQ(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3)
, RRRR(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) - j

(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3)
9
0. G(cid:1)R(cid:1)(cid:2)
0. 1. Türklerin Anadolu’da ve Anadolu Dı(ında Tıp Bilimiyle (cid:1)li(kisine Kısa Bir Bakı(
Türkler 1071 Malazgrit Zaferiyle birlikte Anadolu’ya kesin olarak yerle(cid:1)mi(cid:1)ler ve XI.
yüzyılda Anadolu’ya yönelen O(cid:3)uz-Türkmen akınları ile XIII. yüzyıldaki Mo(cid:3)ol akınlarının
etkisiyle burası birkaç yüzyıl içinde, genel itibarıyla bir Türk ülkesi haline gelmi(cid:1)tir.
Bunun sonucunda, XII. yüzyıldan itibaren, Anadolu’daki büyük merkezlerde Türk-
(cid:2)slâm kültürü güçlenmi(cid:1), yeni medreseler açılmı(cid:1), hükümdarlar adına Arapça ve Farsça
eserler yazılmı(cid:1) ve XIII. yüzyılın sonlarına do(cid:3)ru, halk edebiyatının yanında, yazılı bir
edebiyat ortaya çıkmı(cid:1)tır1.
Ancak Türkçenin müstakil bir yazı dili halinde kurulup geli(cid:1)mesi kolay olmamı(cid:1)tır.
Selçuklu Devletinin Mo(cid:3)ol baskısıyla zayıflamasının ardından gelen Anadolu Beylikleri
devrinin Türk dili tarihinde çok ayrı bir yeri ve önemi vardır. Bu devrin ana özelliklerinden
biri, Arapça ve Farsça’ya kar(cid:1)ı Türkçeyi hâkim kılma mücadelesinin yürütülmü(cid:1) olmasıdır.
Türkmen beyleri, Arap ve Acem kültürüne fazla itibar etmemi(cid:1), millî geleneklerine ve
Türkçeye de(cid:3)er vermi(cid:1), ilim adamlarını, (cid:1)air ve edipleri korumu(cid:1)lardır. Böylece, Türk dili ve
edebiyatı için hızla verimli bir devrenin ba(cid:1)lamasına yol açmı(cid:1)lardır. Karamano(cid:3)lu Mehmet
Bey’in 1277 yılında çıkardı(cid:3)ı ve divanlarda, resmî yazı(cid:1)malarda Türkçenin kullanılmasını
emretti(cid:3)i fermanın yanı sıra, Türkmen beylerinin, memleket kazanmak için yaptıklar sava(cid:1)lar
ve siyasi mücadeleler sırasında bile ilim ve edebiyat hareketlerini te(cid:1)vik etmeleri, hele
bunlardan bazılarının Arapça ve Farsçayı iyi bildikleri halde, (cid:2)slami ilimler gelene(cid:3)ine aykırı
olarak, Türkçe yazmayı tercih etmeleri, bölgelerindeki konu(cid:1)ma dillerini yazıya aktararak eser
yaratma gayretleri Türkçe için yeni bir uyanı(cid:1) ve (cid:1)uurlanma devri olmu(cid:1)tur2.
XIV. yüzyıldan itibaren Anadolu’da edebiyat eserlerinin yanında, Türkçe olarak tıp,
tarih, astronomi, (cid:2)slâm dini ve felsefesiyle ilgili eserler yazılmaya ba(cid:1)lanmı(cid:1)tır. Bu(cid:3)A(cid:11)*A(cid:31)(cid:24)(cid:16)(cid:18)@(cid:3)

1 Uzel, Prof. Dr. (cid:2)lter; Cerrahiyetü’l-Haniyye I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1992, s.1.
2 Korkmaz, Prof. Dr. Zeynep; “Anadolu’da Türkçenin Yazı Dili Olu(cid:1)u ve (cid:2)lk Öncüleri”, Türk Dili Üzerine
Ara(tırmalar, I. Cilt, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1995, s.432.
10