1 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI AA BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU ...

365 Pages·2017·3.06 MB·Turkish

1
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI
A. A. BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU

Əlyazması hüququnda

AĞASİYEV İKİRƏM KƏRİM oğlu

QAFQAZDA ALMAN MƏSKƏNLƏRİNİN YARANMASI VƏ ONUN
REGİONAL XÜSUSİYYƏTLƏRİ
(Şimali Qafqaz və Gürcüstanın nümunəsində)

İxtisas: 07.00.03- Ümumi tarixi

Tarix elmləri doktoru alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş

D İ S S E R T A S İ Y A

BAKI -2010
2
MÜNDƏRİCAT
GİRİŞ...................................................................................................................... 3
I Fəsil. Qafqazda almanların məskunlaşmasının ilkin tarixi şərtləri, səbəbləri,
başlanğıcı və XIX əsrin birinci yarısında onun dinamikası............................. 35
1.1. Rusiya imperiyası ərazisində alman məskunlaşmasının əsas mərhələləri və Qafqazda
alman koloniyalarının yaranmasının ilkin tarixi şərtləri........................35
1.2. Qafqazda almanların məskunlaşmasının etno – siyasi aspektləri və coğrafi
lokallaşma xüsusiyyətləri..........................................................................................53
1.3. Qafqazda alman məskunlaşmasının birinci mərhələsi və onun sosial-iqtisadi
nəticələri.................................................................................................................. 85
II Fəsil. XIX əsrin ikinci yarısı – XX əsrin əvvəllərində Qafqaz almanları Rusiya –
Almaniya dövlətlərarası münasibətlərində.................................................... ....107
2.1. XIX əsrin ikinci yarısı – XX əsrin əvvəllərində almanların Qafqazda kütləvi
məskunlaşması prosesi və onun sosial – iqtisadi, siyasi nəticələri..........................107
2.2. “Alman məsələsi”nin yaranması və onun həllinin əsas mərhələləri ............. 144
2.3. Qafqaz almanları Birinci Dünya müharibəsi illərində............................... .....168
III Fəsil. 1917-1920-ci illərdə Qafqaz almanlarının sosial – siyasi həyatı...............
206
3.1. Qafqaz alman koloniyaları çarizmin devrilməsindən sonrakı dövrdə (1917-ci ilin
martı- 1918-ci ilin mayı)...................................................................................206
3.2. Qafqazda geosiyasi vəziyyət və alman kolonistlərinin ictimai – siyasi həyatı (1918-
1920-ci illər)................................................................................................. 233
IV Fəsil. Qafqaz almanlarının dini-mədəni həyatı, yerli xalqlarla etnik inteqrasiya,
etno - konfessional və mədəni diffuziya problemləri............... 262
4.1.Koloniyalarda məktəb işinin təşkili................................................................ 262
4.2.Kolonistlərin dini həyatının əsas məsələləri.................. .................................274
4.3.Alman kolonistlərinin ailə-məişət həyatı, yerli əhali ilə münasibətləri........ 295
Nəticə.............................................................................................................. ...... 315
İstifadə olunmuş mənbələr və ədəbiyyat............................................................ .. 326
Əlavələr ................................................................................................................ 360
3
GİRİŞ

Mövzunun aktuallığı. XIII əsrdən başlayan almanların kütləvi miqrasiyası tarixdə
baş verən ən möhtəşəm, dünyanın siyasi xəritəsinə, onun etnik, konfessional tərkibinə
önəmli təsir etmiş ən güclü əhali miqrasiyalarından biri olmuşdur. XX əsrin ortalarına
qədər davam etmiş bu proses geniş coğrafi areala malik olmuş, Şimali və Cənubi
Amerikanı, Afrikanı, Avstraliyanı, Ön Asiyanı, Şərqi Avropadan tutmuş Uzaq Şərqə
qədər, yəni ingilis politoloqu C. Makinderin «yerin ürəyi» adlandırdığı böyük bir
Avrasiya məkanını əhatə etmişdir. Göründüyü kimi, almanların məskunlaşması ayrı-ayrı
istiqamətlərdə getmiş, müxtəlif dövrlərdə, müxtəlif regionlarda bu prosesin xarakteri,
məqsədləri, məzmunu, sosial və siyasi bazası eyni olmamışdır. Əhalinin bu qlobal
yerdəyişməsi prosesində milyonlarla alman əhalisi iştirak etmişdir.
Almanların məskunlaşmasının əsas və ilk istiqaməti şərq istiqaməti olmuşdur ki,
təqribən yeddi əsrə yaxın vaxt ərzində alman əhalisi Mərkəzi Avropadan başlayaraq
geniş Avrasiya məkanına - indiki Baltikyanı dövlətlər, Polşa, Macarıstan, Çexiya,
Slovakiya, Bolqarıstan, Türkiyə, Avstriya, Rumıniya və keçmiş Rusiya imperiyası
ərazilərinə yayılmağa başlamışdır.
Rusiya imperiyası məkanında almanlar Baltikyanı ərazilərdə, Şimal-Qərb rayonu
(Peterburq), Mərkəzi rayon (Moskva), Cənub-Qərbi Ukrayna, Şimali Qara dəniz
sahilləri, Şimali və Cənubi Qafqaz, Volqaboyu, Ural, Mərkəzi Asiya, Qərbi Sibir,
Şərqi Sibir, Altay, Uzaq Şərq (Saxalinə qədər) kimi regionlarda kompakt halda
məskunlaşmışlar. Dispers halda almanlara Rusiya imperiyasının demək olar ki, bütün
ərazilərində rast gəlinirdi. 1897-ci ildə əhalinin siyahıya alınmasına görə çar
Rusiyasının ərazisində 1 mln. 813 min alman əhalisi qeydə alınmış, XX əsrin əvvəl-
lərində onların sayı artıq 2 milyonu keçmişdi (366, s.35).
Stalinizm dövründə SSRİ-nin başqa xalqları ilə yanaşı, almanlar da
repressiyalara məruz qalmış, ədalətsiz olaraq onlara “casus”, “diversant” damğaları
vurulmuş, SSRİ –nin Avropa hissəsində yaşayan yüzminlərlə alman əhalisi Orta
Asiya, Sibir və Uzaq Şərqə deportasiya edilmişdir. Bütün bu məhdudiyyətlərə
baxmayaraq, SSRİ dövründə də alman əhalisi sovet cəmiyyətinin əhəmiyyətli
4
hissəsini təşkil edirdi: 1989-cu ildə əhalinin siyahıya alınmasının nəticələrinə görə
SSRİ-də 2 milyondan artıq alman əhalisi qeydə alınmışdır (367, s.38). Son 20 il
ərzində onların müəyyən hissəsi xaricə mühacirət etsə də, bu gün postsovet
məkanında almanların sayı 700 mindən artıqdır və onların da təqribən 30 mini
Qafqazda yaşayır (410,s.6-15).
Alman kolonistlərinin Qafqazda məskunlaşmasının başlanğıcı XVIII əsrin
sonlarına təsadüf edir və 150 ilə yaxın – yəni 1941-ci ilə qədər Qafqazda mövcud
olmuş alman koloniyaları regionun sosial-iqtisadi, mədəni həyatında mühüm rol
oynamış, alman əhalisi yerli Qafqaz əhalisi ilə qaynayıb-qarışaraq regionun etnik
xəritəsinin ayrılmaz elementinə çevrilmişdir. 1941-ci ilin avqustunda Qafqaz
almanlarının deportasiyası, onların adı ilə bağlı toponimikanın ləğv edilməsi tarixi
yaddaşın aberrasiyasına gətirdi: postsovet məkanında, o cümlədən Qafqazda
almanların məskunlaşması, alman koloniyalarının fəaliyyəti faktı süni şəkildə
unutduruldu, sonrakı dövrlərdə “alman koloniyaları” mövzusuna “məxfilik” qayəsi
vuruldu, onun tədqiq olunmasına müəyyən məhdudiyyətlər qoyuldu.
SSRİ dağıldıqdan sonra Azərbaycan, o cümlədən başqa Qafqaz respublika-
larının müstəqillik qazanması nəticəsində sovet dövrü qadağan olunmuş bir çox
mövzuların, o cümlədən alman koloniyalarının tarixinin tədqiqinə qoyulan
məhdudiyyətlər aradan qaldırıldı və adı çəkilən tarixşünaslıq probleminin
araşdırılması üçün münbit şərait yarandı.
Bu gün Qafqazda alman məskunlaşmasının tarixi həm elmi, həm ictimai, həm də
siyasi dairələrdə böyük maraq doğurur və bu nöqteyi nəzərdən Qafqazda mövcud
olmuş alman koloniyalarının tarixinin araşdırılması böyük aktuallıq kəsb edir.
Öncə qeyd etmək lazımdır ki, Qafqaz alman koloniyalarının tarixi –eyni
zamanda, həm Azərbaycan, həm də Qafqaz tarixinin bir hissəsidir və bu problemin
tədqiq olunması Qafqaz regionunun, o cümlədən Azərbaycanın inkişaf tarixinin
bütöv elmi – obyektiv mənzərəsinin yaranmasına xidmət edə bilər. Təəssüflər olsun
ki, bu vaxta qədər Qafqaz alman koloniyalarının tarixi istər Azərbaycan, istərsə də
xarici ölkə tarixşünaslığında lazımi səviyyədə araşdırılmamış, nəticədə mövzu ilə
5
bağlı bir sıra vacib məsələlər müxtəlif regionlar çərçivəsində tədqiqat aparan
tarixçilərin nəzərindən kənarda qalmışdır.
Qafqaz almanlarının tarixinin öyrənilməsi region dövlətləri və ilk növbədə
Azərbaycan üçün vacib olan bir sıra məsələlərə aydınlıq gətirilməsində yardımçı ola
bilər. Belə ki, çarizmin XVIII əsrin ikinci yarısından başlayaraq apardığı
məskunlaşdırma siyasətinin əsas obyektlərindən biri də Qafqaz regionu idi və
məzmun etibarı ilə Qafqazdan türksoylu və digər müsəlman xalqların
sıxışdırılmasına, bölgənin daha çox xristian dininə etiqad edən xalqlarla
məskunlaşdırılmasına xidmət edirdi. Bu mənfur siyasətin həyata keçirilməsində çar
hökumətinin əlində alətə çevrilən alman əhalisinin tarixinin tədqiqi Rusiyanın Qafqaz
siyasətinin əsas məzmununu, istiqamətlərini aydınlaşdırmağa imkan verər, müasir
dövrdə Azərbaycan cəmiyyəti üçün aktual olan bəzi məsələlərin və birinci növbədə
Qafqazda slavyan, erməni elementlərinin sayının artması, türk mənşəli, islam dininə
aid xalqların öz tarixi torpaqlarından sıxışdırılması faktlarının bir daha sübut
olunmasında yardımçı ola bilər.
Qafqazda yaşamış alman əhalisinin tarixinin öyrənilməsinin aktuallığını artıran
başqa bir amil bugünkü qloballaşan dünyada Qərb-Şərq qarşıdurmasının yaranma
təhlükəsidir. Avropa mədəniyyətində Şərqin Qərbə qarşı qoyulmasının iki min ildən
də artıq tarixi var. Müxtəlif amillərin təsiri ilə Qərb və Şərq xalqları arasında,
dünyanın bu iki hissəsi haqqında müxtəlif obrazlar formalaşmışdır: Şərq aləmi Qərb
dünyasını mənəvi dəyərlərdən uzaq, özünəməxsusluğunu itirmiş, yalnız maddi rifah
marağı ilə yaşayan bir toplum kimi təsəvvür edirdisə, Qərb Şərqə “yad mədəniyyətin,
adət və ənənələrin, psixologiyanın daşıyıcısı” kimi baxmışdır. Avropa ictimai
şüurunda şərq dünyasına münasibət, bəzən “sivil”, yüksək mədəniyyətli dünyanın
“barbar” dünyasına münasibəti formasını almışdı və təəssüflər olsun ki, bu cür
stereotiplər bu gün də qalmaqdadır. Qərb – Şərq qarşıdurmasının yaranması onun
gələcəkdə daha təhlükəli qarşıdurmaya – dünya dinləri əsasında formalaşan
sivilizasiyalar arası qaşıdurmanın meydana gəlməsinə zəmin yarada bilər. Bu nöqteyi
– nəzərdən müasir dövrdə bəşər sivilizasiyalarının zaman və məkanda əlaqəliliyinin
bərpasına, müxtəlif konfessiyalara aid xalqlar arasında qarşılıqlı inamın yaranmasına,
6
qarşılıqlı anlaşmaya, birliyə, razılığa, Qərb və Şərq mədəniyyətlərini birləşdirən
ümumi cəhətlərin üzə çıxarılmasına və təbliğ edilməsinə xidmət edən elmi
araşdırmalara böyük ehtiyac var. Etnik xəritəsinə görə dünyanın ən spesifik
regionlarından biri olan Qafqazda həm Şərq, həm də Qərb mədəniyyətinin daşıyıcıları
olan onlarla xalqın, etnik qrupların, müxtəlif konfessiyaların nümayəndələri yüzillərlə
yan-yana yaşamış, əməkdaşlıq etmişlər. Bir əsr yarım Qafqaz ərazilərində yaşamış və
sayı 120 mini keçən alman əhalisinin bu regionda məskunlaşması, təsərrüfat həyatı
qurması, müxtəlif dil qrupuna, konfessiyalara aid yerli xalqlarla sosial-iqtisadi,
mədəni əlaqələr yaratması və sair kimi məsələlərin öyrənilməsi bu gün dünyada
gedən qloballaşma, inteqrasiya, mədəniyyətlərin dialoqu dövründə xüsusi əhəmiyyət
kəsb edir.
Qafqaz kimi polietnik bir regionda yaşamış alman kolonistlərinin tarixinin
araşdırılmasının aktuallığı həm Azərbaycanda və həm də qonşu Qafqaz dövlətlərində
çoxsaylı milli və etnik azlıqların yaşaması ilə izah olunur. Tarix sübut edir ki, milli
azlıqlar, milli qurumlar dövlətin daxili və xarici siyasətində müsbət rol oynamaqla
yanaşı, müəyyən tarixi məqamlarda dövlətlərarası münasibətlərin qurbanına çevrilə
bilər. Qloballaşma dövründə, dünya ölkələrinin polietnik xüsusiyyətlərinin daha
qabarıq şəkildə özünü bürüzə verdiyi bir dövrdə bu çox narahatedici simptom olardı.
Qafqaz almanlarının çar hökuməti dairələri ilə münasibətlərinin, çarizmin “alman”
siyasətinin xüsusiyyətlərinin dərindən araşdırılması keçmişin mənfi və müsbət
dərslərini nəzərə almaq şərti ilə region dövlətlərinin apardığı milli siyasət
strategiyasının daha da təkmilləşdirilməsinə xidmət edə bilər.
Qafqazda mövcud olmuş alman koloniyalarının tarixi həm də ona görə xüsusi
aktuallıq kəsb edir ki, bu Rusiya imperiyasında, özgə bir coğrafi, etnik, mədəni
məkanda fəaliyyət göstərən milli azlığın, milli diasporanın tarixidir. Müasir dövrdə
dövlətlərin xarici siyasətində, dövlətlərarası problemlərin həllində milli diaspor
təşkilatları böyük təsirə malikdir. Əsasən də, Azərbaycan üçün milli diaspor
təşkilatlarının fəaliyyəti ilə bağlı məsələlər daha aktualdır. Belə ki, bu gün dünyanın
70-dən artıq ölkəsində 150-dən çox Azərbaycan diaspor təşkilatları fəaliyyət göstərir
və onlar öz ətrafında 20 mln. soydaşımızı birləşdirirlər. Bu təşkilatların fəaliyyətinin
7
effektivliyinin yüksəldilməsi, daha optimal metodların işlənib hazırlanması, onların
siyasi təsir dairəsinin genişləndirilməsi bu sahədə qazanılmış dünya təcrübəsindən
səmərəli istifadə əsasında mümkündür. Bu baxımdan tarixi vətəni - Almaniyadan
çox-çox uzaqda, fərqli bir coğrafi, sosial-iqtisadi, mədəni, dini mühitdə yaşayan
Qafqaz almanlarının öz etnik eyniliyini, milli adət-ənənələrini, mentalitetini, milli
birliyi, həmrəyliyi qoruyub saxlaması, assimilyasiyaya uğramaması, öz ana
vətənlərinə daim sadiq qalması və bununla yanaşı yaşadıqları ölkənin iqtisadi, siyasi,
mədəni həyatına fəal inteqrasiya olmaq bacarığı bu günkü Azərbaycan milli diaspor
təşkilatları üçün nümunə rolu oynaya bilər.
Bu gün müstəqil Azərbaycan Respublikası iqtisadi cəhətdən Qafqazın ən
dinamik inkişaf edən ölkəsi olmaqla yanaşı, həm də regionun siyasi, mədəni
həyatında aparıcı rol oynayan dövlətə çevrilməkdədir. Son illər dünyanın aparıcı
ölkələri, o cümlədən Almaniya Qafqaz regionu ilə əməkdaşlıq məsələlərinə böyük
önəm verir. Bu səbəbdən, Almaniya Qafqazın lider ölkəsi – Azərbaycan Respu-
blikası ilə əlaqələrin genişlənməsinə və dərinləşməsinə maraq göstərir. Qafqazda
yaşayan azərbaycanlılar, ruslar, gürcülər, ermənilər, çeçenlər, osetinlər, abxazlar və
sair xalqlarla alman əhalisi arasında mövcüd olmuş münasibətlərin xarakterinin elmi-
obyektiv şəkildə araşdırılması bir daha göstərir ki, Qafqazda alman kolonistləri ilə
daha sıx əməkdaşlıq etmiş, həmişə kolonistlərə təmənnasız yardım əli uzatmış xalq
azərbaycanlılar olmuşdur ki, bu faktın daha dərindən tədqiq olunaraq geniş
ictimaiyyətə çatdırılması Azərbaycan – Almaniya dostluq münasibətlərinin daha da
inkişaf etməsinə təkan verəcəkdir.
Beləliklə, Qafqaz alman koloniyalarının tarixinin aktuallığı bu problemin arxiv
sənədləri və sair mənbələr, elmi ədəbiyyat əsasında, geniş şəkildə tədqiq olunması
zərurəti yaradır.
Tədqiqat işinin xronoloji çərçivəsi XVIII əsrin sonlarından 1921-ci ilə qədər
olan dövrü əhatə edir və xronoloji cəhətdən həm alt, həm də üst hüdud Qafqaz
tarixində gedən proseslərdə keyfiyyət dəyişikliklərini əks etdirir.
1768 – 1791 - ci illər arasında baş verən rus-türk müharibələrinin nəticəsi kimi
Şimali Qafqazın böyük bir hissəsi Rusiya imperiyasına qatıldı. İşğal olunmuş yeni
8
ərazilərin iqtisadi, siyasi, kulturoloji cəhətdən mənimsənilməsi məqsədi ilə çarizm
burada fəal köçürmə siyasəti yeritməyə başladı və Şimali Qafqazda ilk alman
koloniyalarının yaradılmasına yönələn tədbirlər məhz 1770-ci illərə təsadüf edir. XIX
əsrin əvvəllərindən almanların məskunlaşması prosesi Qafqazın, demək olar ki, bütün
regionlarını əhatə etdi və 1917-ci ilin Fevral inqilabına qədər onlar çar Rusiyasının
iqtisadi, siyasi, mədəni həyatında mühüm yer tutdular. Çar Rusiyasında yaşadıqları
dövrdə alman kolonistlərinin həyatında demoqrafik, sosial-siyasi, mədəni-dini
xarakterli həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət dəyişiklikləri baş vermişdi və “Rusiya
almanları” etnoniminin formalaşması prosesi başlamışdı. Lakin bu proses 1917-ci ilin
Oktyabr çevrilişi və ondan irəli gələn siyasi hadisələr nəticəsində qırıldı. Qafqaz
almanları üç dövlətin tərkibində - Sovet Rusiyasının, Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin və Gürcüstan Demokratik Respublikasının tərkibində yeni həyat
qurmağa başladılar.
Xronoloji çərçivənin üst hüdudu 1921-ci illə məhdudlaşır, çünki 1920-1921-ci
illərdə Qafqaz almanlarının həyatında taleyüklü dəyişikliklər baş verdi – 1920-ci ilin
əvvəllərinə Şimali Qafqazda bolşevik hakimiyyəti bərqərar oldu, apreldə
Azərbaycanın, 1921-ci ilin fevralında isə Gürcüstan Respublikasının müstəqilliyinə
son qoyuldu və Cənubi Qafqaz alman koloniyalarının da yeni sosial-iqtisadi, siyasi-
mədəni şəraitdə fəaliyyəti başlanğıc mərhələsində yarımçıq qaldı. Sovet Rusiyasının
bütün Qafqazı işğal etməsi ilə Qafqaz almanlarının tarixində məzmunca yeni bir dövr
– sovet dövrü başladı.
Əsərdə, ərazi baxımından Qafqaza daxil olan bütün regionlarda yaşayan alman
əhalisinin sovet dövrünə qədər keçdiyi tarixi yol araşdırılmışdır. Bununla yanaşı,
Azərbaycanda mövcud olmuş alman koloniyalarının tarixi qane edici səviyyədə
tədqiq edildiyindən, dissertasiyada Şimali Qafqaz və Gürcüstan alman
koloniyalarının tarixinin daha geniş və dərindən işıqlandırılmasına üstünlük
verilmişdir.
Qafqazın böyük hissəsini əhatə edən Şimali Qafqaz, bu gün Rusiya Federasiyasının
tərkibinə daxil olan 9 federal subyektdən - Stavropol və Krasnodar diyarlarından,
Adıgey, Qaraçay-Çərkəz, Kabarda-Balkariya, Şimali Osetiya, İnquşetiya, Çeçenistan və
9
Dağıstan respublikalarından ibarətdir. Tədqiqat işinin xronoloji çərçivəsində, yəni XVIII
əsrin sonlarından 1921- ci ilədək, Şimali Qafqaz ərazisində dəfələrlə inzibati islahatlar
keçirilmiş, yeni inzibati vahidlər yaradılmış, köhnələri ləğv edilmiş, onların birləşməsi
və ayrılması nəticəsində sərhədlər dəfələrlə dəyişdirilmişdir. Yalnız XIX əsrin 60-cı
illərindən başlayaraq Şimali Qafqazın inzibati quruluşunda nisbi sabitlik yarandı. Kiçik
ərazi vahidlərinin birləşdirilməsi nəticəsində 4 böyük inzibati vahid – Stavropol
quberniyası, Kuban, Terek və Dağıstan vilayətləri yaradıldı. Birinci Dünya
müharibəsinin sonlarınadək bu inzibati bölgü dəyişməz qalmışdır.
İnzibati bölgünün qeyri-sabitliyi Qafqazın ikinci hissəsinə - Cənubi Qafqaza da xas
olmuşdur. XIX əsrin birinci yarısında bu regionda çarizmin inzibati siyasəti dəyişkənliyi
ilə xarakterizə olunurdu. Yalnız XIX əsrin ikinci yarısından Cənubi Qafqaz ərazisi
əhalisinin əksəriyyəti azərbaycanlılardan ibarət olan Bakı, Yelizavetpol, İrəvan və
gürcülərin çoxluq təşkil etdiyi Tiflis və Kutaisi quberniyalarına bölündü. Cənubi Qafqaz
almanları dispers şəkildə bütün adı çəkilən quberniyalarda yaşasalar da, onların kompakt
yaşayış məntəqələrinə Yelizavetpol, Kutais və xüsusən də Tiflis quberniyalarında rast
gəlinirdi. Şəhərdə alman əhalisi daha çox Bakıda və Tiflisdə məskunlaşmışdı.
Problemin öyrənilmə səviyyəsi.Qafqaz almanlarının tarixi hələ lazımi səviyyədə
tədqiq olunmamışdır və keçmiş Rusiya imperiyası ərazisində almanların məskunlaşması
problemi ilə məşğul olan müasir tədqiqatçılar bu məsələyə dəfələrlə diqqət yetirmişlər
(465, s.355).
Çar Rusiyası, sovet, postsovet və xarici ölkələrin tarixşünaslığında tədqiq olunan
problemi sistemli və kompleks şəkildə əks etdirən heç bir elmi əsər yazılmamışdır. Ayrı-
ayrı dövrlərdə Qafqaz almanlarının tarixinin müxtəlif aspektlərinə həsr edilmiş və daha
çox regionlarda məskunlaşan kolonistlərin tarixinə aid əsərlərdə almanların
məskunlaşmasına, onların Qafqaz tarixində yeri məsələsinə ideoloji tələblərdən
yanaşıldığından bir – birinə zidd konsepsiyalar meydana gəlmişdir.
XIX əsrin ikinci yarısı – XX əsrin əvvəllərində çar Rusiyasında nəşr olunan bir sıra
əsərlərdə Rusiya imperiyasında almanların məskunlaşması prosesi təhlil edil-miş, alman
kolonistlərinin ölkənin inkişafında oynadığı rolu müsbət qiymətlən-dirən konsepsiya
10
formalaşmışdı. Bu konsepsiyanın ən parlaq nümunəsi kimi A.Klausun,
Q.Q.Pisarevskinin, K.E.Lindemanın əsərlərini xüsusilə qeyd etmək lazımdır.
Rusiya imperiyası əhalisinin etnik tərkibi haqqında yazılan ilk əsərlərdən biri rus
tədqiqatçısı A.Klausa məxsusdur. 1870-ci illərin əvvəllərində A.Klaus alman
kolonistlərinin tarixinə aid bir-neçə əsər yazdı (368;369;370). Tədqiqatçı alman
kolonistlərinin XVIII əsrin ortalarından başlayan iqtisadi, siyasi, mədəni fəaliy-yətini
təhlil edərək gələcək üçün çox dəyərli təkliflər irəli sürdü. O, Cənubi Ukrayna ərazisində
yaranan koloniyalarda fermer təsərrüfatının inkişafını müsbət qiymətləndirir və bu
təcrübənin bütün Rusiya imperiyasında tətbiqinin zəruriliyini vurğulayırdü. A.Klausun
əsərləri birbaşa Qafqaz almanlarının tarixinə aid olmasa da, müəllifin Rusiya
almanlarının sosial - iqtisadi, mənəvi həyatı haqqında nəticələri almanların məskunlaşma
prosesinin ümumi qanunauyğunluqlarını və onun regio-nal xüsusiyyətlərini ayırd
etməkdə böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Q.Q.Pisarevski dərc edilməmiş arxiv materialları əsasında Prussiyadan, Bava-
riyadan, Hessendən və başqa alman torpaqlarından mühacirlərin Rusiyaya köçməsi
prosesini araşdırmışdır (405).Onun əsərlərində mennonit dini sektasının yaranma tarixi,
onların dini təliminin xüsusiyyətləri, almanların mentaliteti haqqında əvəzolunmaz
məlumatlar vardır.Q.Q.Pisarevskinin mennonitlər haqqında tədqi-qatları Qafqaz
almanlarının tarixinin öyrənilməsində yardımçı material rolu oynaya bilər, belə ki, XIX
əsrin ikinci yarısında Şimali Qafqazda məskunlaşan kolonistlərin əhəmiyyətli hissəsini
mennonitlər təşkil edirdi.
K.E.Lindeman XX əsrin əvvəllərində alman kolonistlərinin kənd təsərrüfatı
sahəsində qazandıqları nailiyyətlər haqqında geniş həcmli material toplamış və bu
materiallar əsasında bir neçə əsər yazmışdır.Tədqiq etdiyimiz mövzu üçün onun rus
dilində yazdığı “02 fevral və 15 dekabr 1915-ci il qanunları (Rusiyada alman torpaq
mülkiyyətçiliyinin məhdudlaşdırılması haqqında) və onların Cənubi Rusiyanın iqtisadi
vəziyyətinə təsiri” adlı əsəri böyük əhəmiyyət kəsb edir (376).Əsərdə adı çəkilən
qanunların Rusiya, o cümlədən Qafqaz almanlarının təsərrüfatlarına vurduğu ziyanın
miqyası göstərilir və Birinci Dünya müharibəsi illərində alman təsərrüfatlarında hökm
sürən tənəzzülün səbəbləri araşdırılır.