voorloopige lijst der monumenten in de gemeente amsterdam

530 Pages·2012·19.46 MB·Dutch

VOORLOOPIGE LIJST DER MONUMENTEN
IN DE GEMEENTE AMSTERDAM,

VOORLOOPIGE LIJST
DER NEDERLANDSCHE MONU-
MENTEN VAN GESCHIEDENIS
IR EN KUNST g,
DEEL V, ir
DE GEMEENTE AMSTERDAM
OPGEMAAKT EN UITGEGEVEN DOOR AFDEELING A DER RIJKSCOMMISSIE
VOOR DE MONUMENTENZORG INGESTELD BIJ KONINKLIJK BESLUIT VAN
10 MEI 1918, No, 66
IS GRAVENHAGE - ALGEMEENE LANDSDRUKKERIJ -1928
VERKRIJGBAAR BIJ A, OOSTHOEK TE UTRECHT

VOORWOORD.
Dit stuk verschijnt als het tweede van deel V van de „Voorloopige
lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst'', Het
eerste stuk van dit deel, gewijd aan de provincie Noord-Holland, uit-
gezonderd Amsterdam, zag in 1921 het licht, 1)
De gegevens voor het thans verschijnende stuk zijn in de jaren 1919—
1925 door den SECRETARIS van Afdeeling A der Rijkscommissie voor de
Monumentenzorg Dr, E, J. HASLINGHUIS, bijeengebracht nit de topogra-
fische en historische literatuur over de stad Amsterdam, waarbij VAN
ARKEL en WEISSMAN's „Noord-Hollandsche Oudheden" (1891-1905) een
geschikten grondslag vormde, Aangezien de XVIIIe-eeuwsche bouwkunst
in dit werk niet tot haar recht komt en de stelselmatige beschrijving van
particuliere binnenhuizen, van schilderijen, van kerkzilver en liturgisch
gerei e, d, buiten het werkplan der genoemde schrijvers viel, moest het
materiaal der „Oudheden" aanmerkelijk worden uitgebreid, Voor de
woonhuisgevels kon verder dankbaar gebruik worden gemaakt van een
1 apport in 1920 door den heer C, VISSER aan de vereeniging „Hendrik
de Keyser" uitgebracht.
De aldus verzamelde stof bracht men voorloopig op schrift en be-
werkte ze op de volgende wijze:
1. Nadat eene „subcommissie voor de inventarisatie der monu-
menten van Amsterdam" was gevormd, bestaande uit de Afdeelings-
leden J. A. FREDERIKS, Dr, C. HOFSTEDE DE GROOT, Mr. Dr, J. C.
OVERVOORDE, den voorzitter, Jhr, Ir, B. W, F, VAN RIEMSDIJK, A, W,
WEISSMAN en Dr, E, J, HASLINGHUIS, den secretaris, werden de belang-
rijkste gebouwen door deze commissie in haar geheel, of althans door
eenige barer leden bezichtigd: de Oude en de Nieuwe kerk, het raadhuis,
het burgerweeshuis, eenige der R. K, kerken en de synagogen door den
VOORZITTER, den heer VAN RIEMSDIJK en den SECRETARIS; het Koninklijk
paleis door den VOORZITTER, den heer FREDERIKS en den SECRETARIS;
het Trippenhuis, het 0, I, huffs, het zeemagazijn en enkele gebouwen van
lief dadigheid door den VOORZITTER en den SECRETARIS; de overige
gestichten en kerkelijke gebouwen en de openbare verzamelingen door
den heer FREDERIKS en den SECRETARIS, Door deze bezoeken ter plaatse
1) Deel I, II, III, IV, VI, VI, VII en VIII, gewijd aan de provincies Utrecht, Drente,
Zuid-Holland, Gelderland, Noord-Holland (uitgezonderd Amsterdam), Zeeland, Overijsel
en Limburg zijn eveneens verkrijgbaar bij den uitgever A, Oosthoek, to Utrecht.
V
konden de bovenbedoelde gegevens worden getoetst en aangevuld, on/
vervolgens tot den persklaren vorm te worden geredigeerd,
2, Het materiaal betreffende de w o o n h u i s g e v e 1 s bracht men
op steekkaarten, die zoo waren ingericht, dat zij zich gemakkelijk lieten
schikken, zoowel naar de volgorde der straatnamen 1), als chronologisch,
alsook naar (althans de voornaamste) geveltypen, en dat zij zich ook
leenden tot hanteering bij de contrOle ter plaatse, welke thans moest
worden ondernomen, Men verdeelde hiervoor de oude stad binnen de
Singelgracht in vier kwartieren, waarvan werd toegewezen:
het z u i d w es t el ij k e, begrensd door de zuidelijke (oneven) zijden
van de Gedempte Rozengracht en de Raadhuisstraat, de zuidzijde van
den Dam, de westelijke (even) zijden van het Rokin, de Vijzelstraat en
de Vijzelgracht, aan den VOORZITTER;
het no or d w e s t el ij k e, begrensd door de noordelijke (even) zij-
den van de Gedempte Rozengracht, den Dam, de westelijke (even) zijde
van het Damrak, de Prins Hendrikkade (nieuwe zijde), den Droogbak, de
Haarlemmer Houttuinen, het Westerdok, de Zoutkeets gracht, het
Westerkanaal en de Marnixkade, aan den SECRETARIS;
het z u i d o o s t e I ij k e, begrensd door de oostelijke (oneven) zijden
van de Vijzelgracht, de Vijzelstraat en het Rokin, de zuidelijke (oneven)
zijden van de Damstraat, de Oude en de Nieuwe Hoogstraat, de wes-
telijke zijde van de St, Antoniesbreestraat, de zuidelijke zijden van het
Waterlooplein en de Plantage Middenlaan, aan het lid Jhr. Ir, B. W,.
F, VAN RIEMSDIJK;
het no o r do o s t el ij k e, begrensd door de oostelijke (oneven) zijde
van het Damrak, de noordelijke (even) zijden van de Damstraat, de Oude
en de Nieuwe Hoogstraat, de oostelijke zijde van de St. Antonies-
breestraat, de noordelijke zijden van het Waterlooplein en de Plantage
Middenlaan, verder door de Muidergracht, de Oosterburgergracht, de
Dijksgracht, het Marinedok en de Prins Hendrikkade (Oude zijde), aan
het lid A, W. WEISSMAN,
Na het overlijden van laatstgenoemden heer in 1923 nam de
SECRETARIS de inventarisatie van het noordoostelijke kwartier, voor
zoover zij nog niet gereed was, over.
3, De b i n n e n h u i z en werden voor een klein gedeelte door den
heer FREDERIKS en den SECRETARIS opgenomen, voornamelijk echter
door Jhr. Ir, G, C, Six te Amsterdam, die zijne medewerking daartoe
welwillend verleende, Onze Afdeeling is dezen medewerker daarvoor
ten zeerste erkentelijk,
1) De rangschikking en de schrijfwijze der straatnamen zijn gevolgd naar het boekje
van mej. A, M. v an Geld er. Amsterdamsche straatnamen geschiedkundig verklaara
(Amsterdam, 1913); zij berusten (met uitzondering van de schrijfwijze „Boomssloot" en
„Rembrandtplein") op voorstellen van den toenmaligen gemeente-archivaris en op
overleg met wijlen prof, t e Winkel.
VI
4, De schilder ij e n, zoowel die in particuliere woningen als in
openbare gebouwen, kerken en gestichten van liefdadigheid, en inbe-
grepen de glasschilderingen, beschreef het lid Dr, C, HOFSTEDE DE
GROOT,
5, De aldus bewerkte, d.w.z, stuk voor stuk gecorrigeerde en aan-
gevulde fiches, vermeerderd met de nieuwe, ter plaatse opgemaakte,
en met eenige honderden potloodschetsjes, geteekend door den heer
VAN RIEMSDIJK vormende te zamen het materiaal voor de beschrijving
van ongeveer 4000 gevels, fragmenten, details en interieurs, werden nu
gerangschikt in de alphabetische volgorde der straatnamen en de
inhoud vervolgens in persklare redactie overgebracht door den hoofd-
commies, den heer F. A, J. VERMEULEN en de assistente, mej. M. Koss-
MANN, nadat een terminologie voor de verschillende geveltypen was
vastgesteld, Ongelijkheden in dit opzicht, maar vooral in de mate der
uitvoerigheid en in de waardeering van het voor dezen inventaris
belangrijke — een en ander het gevolg van de bewerking der fiches door
verschillende personen — noopten tot een nieuwe revisie in 1926 en.
1927, waardoor deze verschillen grootendeels, niet geheel, konden wor-
den geeffend, en waarbij tevens acte kon worden genomen van hetgeen
sinds 1919 was verdwenen,
Voor de dateering der gevels van de Heeren- en de Keizersgracht
bewees het bekende grachtenboek van PHILIPS 1) goede diensten,
6, Tijdens het ter perse leggen van den tekst is het materiaal daarop
s telselmatig gerangschikt naar de g e v e 1 t y p e n, Ook hierbij bleek
eenige malen een nader onderzoek ter plaatse noodzakelijk, indien
men tot een kantige onderscheiding van de typen wilde komen, zonder
welke het systematisch overzicht te globaal zou zijn uitgevallen om
wetenschappelijk nut of te werpen,
Uit het hiervoor gezegde blijkt reeds, dat in dit bijzondere geval
is afgeweken van het in de voorloopige lijsten gevolgde stelsel: dat
in den tekst de woonhuisgevels in elke gemeente chronologisch worden
gerangschikt met inachtneming van de typen en dat hierop de rubrieken
„fragmenten en details'', „gevelsteenen", „ankers", „binnenarchitec-
tuur", elk weder met een schikking naar tijdsorde, plegen te volgen,
Voor een aan oude gevels en fragmenten zoo rijke stad als Amsterdam
zou zulk een indeeling te weinig overzichtelijk, de lijst dus voor den
gewonen raadpleger onpractisch zijn,
7, Daarom zijn bier de gevels, fragmenten en details enz, te zamen
genomen, gerangschikt naar de alphabetische orde der straatnamen, en
1) C, Philips Jz. Verzameling van alle de huizen en prachtige gebouwen langs de
Keizers- en Heere-grachten der Stadt Amsterdam (1768-1771). Een heruitgave met een
beschrijving en vier (sleutel)kaarten is in 1922 bezorgd door E. v an Houten.
VII
van een doorloopende cursieve nummering voorzien, Het historisch be-
ginsel komt dan tot zijn recht in het achteraan geplaatste t y p o-
logisch-chronologisch overzicht, waar de gevels, aan-
geduid met het cursieve nummer, naar hun kenmerkende trekken zijn
gegroepeerd en in elke groep naar tijdsorde geschikt, l) Dit overzicht
met de samenvattende karakteristieken van de verschillende geveltypen
is opgesteld door den SECRETARIS,
Voor het overige is vastgehouden aan de gebruikelijke indeeling:
[a, Voorhistorische, Romeinsche en oud-Germaansche monumenten,1
b. Verdedigingswerken,
c. Bruggen, sluizen, standbeelden en andere gedenkteekenen, kruisen,
pompen, grenssteenen, enz,
d. Wereldlijke openbare gebouwen,
e. Kerkelijke gebouwen,
1. Gebouwen van liefdadigheid, wetenschap en kunst.
g. Particuliere gebouwen,
h. Musea, particuliere verzamelingen, varia,
Aan de vermelding der monumenten zijn toegevoegd: een opsomming
hunner voornaamste onderdeelen, enkele historische gegevens, voor
zoover die in voor de hand liggende literatuur werden gevonden en
betrouwbaar geacht, en eene dateering, waar mogelijk aangegeven door
een jaartal, en overigens door een eeuwcijfer, gevolgd door A of B
ter aanduiding van de eerste of tweede helft eener eeuw, of door
a, b, c, d, om een der vierendeelen van de eeuw aan te wijzen, De
pla atsaanduiding der onderdeelen van een gebouw geschiedt zooveel
mogelijk door aanduiding der windstreek, waarop zij gelegen zijn, bij
kcrken echter steeds, als waren zij zuiver georiênteerd,
Volledigheidshalve zijn achter de monumenten der oude stad Amster-
dam nog in het kort opgenomen die van de voor eenige jaren ge-
annexeerde buitengemeenten (blz, 454-457), welke reeds in het in 1921
verschenen eerste stuk waren behandeld. De tekst van 1921 is hiervoor
op enkele punten bijgewerkt (Gemeenlandshuis te Oud-Diemen, raad-
huis en toren van Ransdorp),
Behalve het reeds vermelde overzicht der gevels zijn achterin nog
opgenomen eenige andere chronologische overzichten, registers van
kunstenaars en ambachtslieden, van geslachts- en persoonsnamen en
van plaatsnamen,
1) In dit register zijn ook eenige op het laatst aangebrachte correcties van dag-
teekening en oanchrijving verwerkt, Zie de Toevocgsels en verbeteringen op blz. 459
VIII
Zooals de titel aanduidt, draagt dit werk een voorloopig karakter.
Ni-oor op- en aanmerkingen houdt onze Afdeeling zich daarom ten
zeerste aanbevolen.
De Afdeeling mag dit voorwoord niet besluiten zonder haar erken-
telijkheid te hebben betuigd jegens H. M. de Koningin, die de bezich-
tiging en opneming van het Koninklijk paleis op den Dam goedgunstig
toestond. Ook mag zij niet nalaten een woord van dank te richten tot
het gemeentebestuur van Amsterdam, dat faciliteit verleende bij het
bezoek aan verschillende gemeentelijke gebouwen, tot de directies van
het Rijksmuseum en van de stedelijke musea, welke menige nuttige
inlichting verstrekten, ten slotte tot de kerkbesturen en verschillende
particulieren, die den genoemden Afdeelingsleden en medewerkers
bereidvaardig de onder hun beheer resp, in hun eigendom berustende
voorwerpen van kunst en geschiedenis lieten bezichtigen,
Aan het gemeentebestuur van Amsterdam kon de Afdeeling den
wcderdienst bewijzen, dat zij de drukproeven van dit boek ter inzage
gaf voor de opstelling eener monunientenlijst, welke door de in 1926
aldaar ingestelde gemeentelijke monumentenverordening wordt gevor-
derd,
Afdeeling A der Rijkscommissie voornoemd:
De Voorzitter: Mr. Dr, J, C. OVERVOORDE.
De Secretaris: Dr, E. J. HASLINGHUIS.
IX